DARS ISHL ANMA ( 2 SOATGA MO’LJALLANGAN ) DARS MAVZUSI :YUSUF XOS XOJIB. ‘Qutadg’u bilig’. Tarixiy davr.Muallif haqida. ‘Qutadg’u bilig’ asari. Asar tili.Asar matni bilan ishlash. Darsning maqsadlari: Ta’limiy maqsadi : O‘tilgan mavzuni takrorlash, Yusuf Xos Xojibning hayoti va ijodini o’rganish,Qutadg’u bilig asari tahlili,timsollar tasnifi. II. Rivojlantiruvchi maqsadi: Talabalarning ijodiy va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish, nutqiy tafakkurini oshirish, mumtoz she’riyatimiz namoyondalaridan faxrlanish tuyg‘usini shakllantirish; III. Tarbiyaviy maqsadi: Talabalarning qalbida mumtoz adabiyotimiz vakillariga bo‘lgan qiziqish va hurmatni oshirish, vatanni sevish va uni qadriga yetish va komil inson ruhida tarbiyalash, kasbga yo‘naltirish. Dars shiori: Oz -oz o'rganib dono bo'lur, Qatra-qatra yig ilib daryo bo lur.ʻ ʻ Dars turi: bahs – munozara, musobaqa, savol- javob, suhbat,sharh Dars jihozi: darslik, badiiy asarlar, taqdimot, ko'rgazmali metodlar. Darsning borishi: 1-soatda: 1.Tashkliy qism. 2.O'tilgan mavzuni so'rash. 3.O'quvchilarni baholash. 4.Yangi mavzu haqida gapirish. 5.Yusuf Xos Xojibning.

6.Asardagi timsollar tasnifi. 7. Uyga vazifa berish. Tashkiliy qism : *salomlashish *davomat *xonaning tozaligi *o'quvchilar diqqatini darsga qaratish. *darsga qanday kayfiyatda keldingiz?(shundan keyin 3ta smaylik xursand,o'rtacha va xafa qo'yiladi) Reja: 1.1-Yusuf Xos Xojib hayot,’Qutadg’u bilig’ dostonining qo’l yozmalari,o’rganilish nashlari. 2.2-Dostondagi rasmiy timsollar,asarning g’oyaviy mundarijasi. 3.3-Xulosa. Yangi mavzuni o'tish: 1-soatda: Yusuf Xos Xojib portreti yoki qisqa videorolik namoyish etiladi.Asarining yozilish tarixiga oid manbalar ko’rsatiladi. “Ma’naviyatimizning buyuk siymolari” nomli loyihamizning navbatdagi qismida ulug‘ turkigo‘y shoir, mutafakkir, davlat arbobi Yusuf Xos Hojib haqida so‘z yuritamiz. Yusuf Xos Hojib (asl ismi Yusuf bo’lgan, Yusuf Bolasog’uniy 1020/21-yilda tug’ulgan, vafot etgan yili noma’lum) -ulug’ shoir, mutafakkir, davlat arbobi bo’lgan. Yusuf Xos Hojib ”Qutadg‘u bilig” dostoni muallifi bo’lib, uning hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlar beruvchi yagona manba ham “Qutadg‘u bilig” asaridir. Ushbu asarga ko‘ra, Yusuf Xos Hojib zamonasining barcha asosiy ilmlarini atroflicha o‘rgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Ulug’ olim Yusuf Xos Hojib mashhur tilshunos olim Mahmud al-Qoshg’ariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniy-adabiy hayotdan o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun kurashgan. Yusuf Xos Hojib haqida ma’lumotlar ko‘p emas. U “Qutadg‘u bilig” asarini 50 yoshlarida, 1070-yilda yozib tugatgan. Muallif o‘zi haqida mazkur asar

muqaddimasida shunday ma’lumot beradi: “Bu kitobni tartib beruvchi Balasog‘unda tug‘ilgan, sabr-qanoatli kishidir. Ammo bu kitobni Koshg‘arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg‘achxon dargohiga keltiribdir. Malik uni yorlaqab, ulug‘lab, o‘z saroyida Xos Hojiblik lavozimini beribdi. Shuning uchun Yusuf Ulug‘ Xos Hojib deb mashhur nomi tarqalibdi”. Kitobda nomi tilga olingan xoqon Nasriddin Tavg‘ach ulug‘ Bug‘ro Qoraxon Abu Ali Hasan Xorunxon binni Arslonxon bo‘lib, 1070–1103-yillar davomida qoraxoniylar davlatini boshqargan. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarining bizning qo‘limizga yetib kelgan nusxasi oxirgi tahrir bo‘lib, u xoqonga taqdim etilgan. Asosiy qism oxirida (6261-6286 baytlar) shoir kitobning yozilish yili, nima maqsadda yozilgani, o‘quvchiga murojaat, Allohga munojot, Payg‘ambar va chahoryorlarga salomlar bilan asarni xotimalaydi va alohida xotima qismga hojat qoldirmaydi. Ammo bundan so‘ng yana 2 qasida (yigitlikka achinib, qarilikdan shikoyat qilish-44 bayt va zamon buzuqligi, do’stlar jafosidan yozg‘irish (xafa bolib gapirish)-40 bayt qo‘shilib, yana 1 masnaviy bobda muallif o’ziga o‘zi nasihat qiladi (37 bayt), asarning turkcha yozilganligi, tugallanish sanasi, yana munojot va salomlar qaytariladi. Shulardan bilinadiki, xotima qismiga ham 2 qasida qo‘shilib, qayta tahrir qilingan paytda yozilgan. Asosiy qism mazmuni va mundarijasiga ko‘ra “Qutadg‘u bilig” dostoni mintaqa adabiyoti shakllanishining birinchi bosqichida turkiy tilda yozilgan islom ma’naviyatining badiiy-falsafiy, ijtimoiy-axloqiy qomusi deb aytsak bo’ladi. Darsni mustahkamlash: Bunda “ Sirli raqamlar” metodidan foydalanamiz. Doskaga mavzuga oid muhim deb topilgan raqamlar yoziladi. O‘quvchilar birin-ketin chiqishib, raqamlarda aks etgan ma’lumotlarni aytishadi. Baholash: Barcha darsda ishtirok etgan o‘quvchilar baholanadilar. Baholashda, albatta, qo‘yilgan bahoning izohi berilishi kerak. Uyga vazifa: 1.Asar haqida nazariy ma lumotlarni o'qib kelish.ʼ 2.Darslikda berilgan timsollar tasnifi bilan tanishish va ularni sharhlashga harakat qilish. 3.O‘ zingiz ga yoqqan qahramon haqida gapirib berish. 2-soatda:

Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashiladi. Navbatchi hisoboti tinglanadi. Davomat olinadi. Sinf doskasiga sana va yangi mavzu yoziladi. O‘quvchilarning darsga tayyorligi tekshiriladi. Yangi mavzu: Qutadg’u bilig asaridagi timsollar tasnifi. Uyga vazifani so‘rash: Bunda quyidagi metoddan foydalangan holda so'raladi: Savol-javob metodi.Bu metodda har bir o’quvchi savollarga individual tarzda javob beradi. Masalan; 1. Adib haqidagi tasavvurlaringizni aytib bering. 2. Adib tarjimayi holidagi qaysi fakt va hodisalar siz uchun qiziqarli bo‘ldi? 3. Yusuf Xos Hojibga zamondosh bo‘lgan mashhur ijodkorlardan kimlarni bilasiz? 4. Adibning «(qora) quzg‘un tusidek boshim (sochlarim) qug‘u (oqqush)» bo‘ldi, – degan gaplarini qanday tushunish ke rak? 5. Tavg‘ach ulug‘ Bug‘roxon nima uchun adibga «Xos Hojib» mansabini bergan? 6. «Qutadg‘u bilig»ning ma’nosi nima? Nega adib asariga shunday nom bergan? 8. Oyto‘ldi o‘z harakatlarini qanday izohladi? 9. Oyto‘ldining nutqida ayrim harakat va ramzlar (ko‘rsatilgan joyga o‘tirmaslik, to‘p, ko‘zning yumilishi, yuzni o‘girish va boshqalar)ning qanday izohlanganini tushuntirib bering? Mavzu:Asardagi ramziy timsollar tasnifi o’rganish. Asar qahramonlari – Elig – Kuntug‘di – adolatli, insofli hukmdor, Oyto‘ldi – donishmand, tadbirli, tarjibali alloma, murakkab xarakterli shaxs, yurt, jamiyatga foydasi tegishini o‘ylab poytaxtga keladi va musofirparvar Ko‘salish yordamida Eligning Xos Hojibi Ersig bilan tanishib, u tufayli Kuntug‘di saroyiga kirib boradi. Elig bilan tanishadi. Elig va Oyto‘ldi orasida ko‘p suhbatlar bo‘lib o‘tadi. Ular bir-birining botiniy qiyofasi, fe’l-atvorlarini yaxshi

o‘rganib, asta-sekin umumiy til topishadi, orada ba’zi ginaxonliklar ham bo‘lib o‘tadi. Oyto‘ldining xastaligi va o‘limi, unga Elig va O‘gdulmishning qayg‘urishi, hamdardligi juda tabiiy, hayotiy kechinmalarda tasvirlanadi. O‘gdulmish Aql timsoli bo‘lgani bilan, u avval o‘zini yosh yigitlarga xos tutadi. Elig unga qancha pand-nasihatlar beradi, tarbiyalaydi. O‘zg‘urmish bilan bo‘lgan keyingi suhbatlar ta’sirida O‘gdulmishning ongi o‘zgarib, rivojlanib boradi. U ma’lum vaqt O‘zg‘urmish ta’sirida tavba-tazarruga berilib, moddiy dunyo tashvishlaridan o‘zini olib qochmoqchi bo‘ladi. Ammo O‘zg‘urmish va Kunto‘ldi uni bu niyatdan qaytaradi, el-yurt tashvishi bilan yashashga undaydi. Shoir Aql va Bilimni el-yurt, xalq farovonligi yo‘lida xizmat ettirishni asosiy burch deb hisoblaydi. Aql avvalo Adolatga himoyachi va maslahatgo‘y bo‘lmog‘i talab etiladi. O‘zg‘urmish shaxsi tarkidunyo etgan, zohidlik va taqvoni yashash tarziga aylantirgan so‘fiylarni eslatadi. Elig bir kuni o‘zi yolg‘iz o‘ltirib, Oyto‘ldini chorladi, u juda xursand edi. Oyto‘ldi kirib qarshisida tik turdi, Elig imladi: Kelgin, o‘tirgin, – dedi. Oyto‘ldi (yonidan) to‘p chiqardi, (ostiga) qo‘ydi, ko‘rgin, Uni bosib ro‘paraga o‘ltirdi, ko‘rgin. Elig turli-tuman bilimlar sohasidan savol qildi, Oyto‘ldi so‘zga til ochdi, javob berdi. Elig sevindi, ko‘rgin, uning chehrasi ochildi, Uni ko‘rgan Oyto‘ldi ko‘zlarini yumib oldi. Elig so‘zdan to‘xtadi, hech indamadi, Oyto‘ldi ham ko‘zini yumdi, hech ochmadi. Elig o‘z so‘zini davom qildirib yana so‘ray boshladi, Oyto‘ldi javob berdi, u yuzini tumurib oldi. Elig iltifot bilan boqdi, o‘zini mamnun qildi, Oyto‘ldi tezlikda yuzini o‘girdi. Eligning juda qahri keldi, yuzidan g‘azab yog‘di, Dedi: Ey, shoshqaloqlik kishi uchun yaramasdir.