Satrlarni qayta ishlash algoritmlari
![a = """ Bu
ko'p qatorli
satr """
b = ''' Bu ham
ko'p qatorli
satr '''
print ( a )
print ( b )
Satr konstantalarini birlashtirish uchun ularni yonma-yon
joylashtirishning o'zi kifoya. Python
avtomat ularni birlashtiradi. Misol uchun: "Ismingiz" "kim?" avtomat
"Ismingiz kim?" ga aylanadi.
Eslatma: Bir tirnoq va qo'sh tirnoqdagi satrlar bir-biridan hech ham
farq qilmaydi.
Satr – bu massiv
Satrni alohida belgilar ketma-ketligidan tashkil topgan massiv deb
hisoblash mumkin. Pythonda
belgini ifodalovchi ma’lumot turi yo’qligi uchun bitta belgi deb, bitta
elementdan tashkil topgan
satrga aytiladi. Satrning istalgan elementiga murojaat qilish
mumkin. Buning uchun kvadrat
qavslardan foydalanamiz va elementning satrdagi o’rnini kiritamiz.
Eslatma : Elementning satrdagi o’rnini ifodalash uchun sanoq o
dan boshlanadi. Ya’ni satrdagi
birinchi elementning o’rni 0 ga, ikkinchi elementning o’rni 1 ga teng
va hokazo.
Quyidagi misolimizda biz ikkinchi elementni ekranga chiqaramiz:
a = " Dasturlash "
print ( a [ 1 ])
Satrlar ustida amallar
Shunday qilib satrlar bilan ishlash haqida gapirdik, endi satrlarning
funksiyalari va metodlari haqida
gapiramiz. Quyida satrlarning barcha funksiya va metodlari
keltirilgan.
Konkatenatsiyalash (qo`shish)
Satrni takrorlash (dublikat qilish)
Satr uzunligi (len() funksiyasi)](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_7.png)
![ Indeks bo`yicha chiqarish
Misoldan ko`rinib turibidiki Python manfiy indeks bo`yicha
chiqarishga ruxsat etadi, lekin
hisoblash qator oxiridan boshlanadi. Satrdan qism ajratib olishni
uning oxiridan boshlash
uchun manfiy indeks ishlatiladi.
Satrdan qism ya’ni kesma ajratib olish. Satrdan bir nechta
elementdan tashkil topgan
qismini ajratib olish mumiin. Buning uchun ajratilayogan qismining
boshlang’ich
elementining satrdagi o’rni va oxirgi elementining satrdagi o’rni
olinadi. Ularni bildirgan
sonlar orasiga: belgisi qo’yilgan holda kvadrat qavs ichiga yoziladi.
Kesmani ajratib olish operatori:[ X:Y ].
X - kesmaning boshi, Y esa –oxiri. Y raqamli belgi kesmaga
kirmaydi. Jimlik holatida
birinchi indeks 0 ga teng, ikkinchi indeks esa qator uzunligiga teng
bo`ladi.
Bundan tashqari kesmani ajratib olishda qadamni belgilash
mumkin:](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_8.png)
![Satrga oid funksiyalar
Pythonda satr bilan ayrim amallarni bajarish uchun maxsus
funksiyalar bor. Ularning soni ancha
ko’p, hammasini eslab qolish esa qiyin. Shuning uchun kerakli
fuksiyani manbadan tanlab
foydalangan ma’qul. Hozir esa shulardan ba’zilarini ko’rib
chiqamiz.
Metodlarni chaqirganga Pythondagi satrlar o`zgarmaydigan ketma-
ketliklar darajasiga kirishini
inobatga olishimiz kerak. Bu degani hamma funksiyalar va
metodlar faqat yangi satrni tuzishi
mumkin.
Shuning uchun hamma metodlar yangi satrni qaytaradilar, va u
keyin boshqa nomga ega bo`ladi.
S = ‘str’; S = “str”; S = ‘’‘str’‘’; S = “”“str”“”- Satrlarni literallari
S = “s\np\ta\nbbb” - ekran bilan ishlash ketma-ketliklari
S = r”C:\temp\new” - Formatlashtirilmagan satrlar
S = b”byte” - Baytlar qatori
S1+S2 - Konkatenatsiya (qo`shish)
S1*3 - Satrni takrorlash
S[i] - Indeks bo`yicha murojaat
S[i:j:step] - Step qadamli i elementdan boshlab j elementgacha
bo`lgan kesmani ajratib olish.
len() - Satr uzunligini hisoblaydi. Bunda har bir harf, belgi, xatto
bo’shliq ham hisobga olinadi.](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_9.png)
![S.find(str,[start],[end]) - Satrdan satr ostini izlash. Satr ostining
birinchi belgisini o`rinini
qaytaradi, agar satrda satr osti bo`lmasa -1 ni qaytaradi.
S.rfind(str,[start],[end]) - Satrdan satr ostini axtarish. Oxirgi kirish
raqamini yoki 1 ni qaytaradi
S.index(str,[start],[end]) - Satrdan satr ostini axtarish. Birinchi
kirish raqamini qaytaradi yoki
ValueError istisnosini chaqiradi
S.rindex(str,[start],[end])- Satrdan satr ostini axtarish. Oxirgi
kirish raqamini qaytaradi yoki
ValueError istisnosini chaqiradi.
S.isdigit() - Satrda raqamlar ishtirok etganligini tekshirish.
S.isalpha() - Satr faqat harflardan iboratligini tekshirish.
S.isalnum() - Satr harf yoki raqamlardan iboratligini tekshiradi.
S.islower() - Satr quyi registrdagi belgilardan iboratligini tekshiradi .
S.isspace() - Satrda ko`rinmaydidan belgilar borligini tekshirish
(probel, sahifani o`tkazish
belgisi(‘\p’), yangi satrga o`tish(‘\n’), koretkani qaytarish(‘\r’),
gorizontal tabulyatsiya(‘\t’) va
vertikal tabulyatsiya)
S.istitle() - Satrda so`zlar bosh harf bilan boshlanishini tekshirish.
S.starswith(str)- S satr str shablonidan boshlanishini tekshirish.
S.endswith(str)- S satr str shabloni bilan tugashini tekshirish.
S.join(ro`yxat)- S ajratuvchiga ega ro`yxatdan qatorni yig`ish.
Ord(belgi)- Belgiga mos ASCII kodni qaytaradi.
Chr(son)- ASCII kodga mos belgini qaytaradi.
S.capitalize()- Satrning birinchi belgisi yuqori registrda qolganlarini
quyi registrga o`tkazadi.
S.center(width,[fill])- Chegaralari bo`yicha fill (jimlik holatida
probel) belgisi turuvchi
markazlashtirilgan satrni qaytaradi.
S.expandtabs(tabsize)- Joriy ustungacha bir yoki bir qancha
probellar bilan tabulyatsiyaning
hamma belgilari almashtirilgan satr nusxasini qaytaradi. Agarda
TabSize ko`rsatilmagan bo`lsa](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_10.png)
![tabulyatsiya hajmi 8 probelga teng bo`ladi.
S.lstrip([chars])- Satr boshidagi probel belgilarini olib tashlash.
S.rstrip([chars]) - Satr oxiridan probel belgilarini olib tashlash.
S.strip([chars]) - Satr boshidan va oxiridan probel belgilarini olib
tashlash.
S.partition(shablon) - Birinchi shablon oldida turuvchi qismni
keyin shablonni o`zini va
shablondan keyin turuvchi qismga ega kortejni qaytaradi. Agarda
shablon topilmasa satrga ega
bo`lgan kortejni qaytaradi, avval ikki bo`sh satr keyin satrni o`zini.
S.rpartition(sep)- Oxirgi shablon oldida turuvchi qismni keyin
shablonni o`zini va shablondan
keyin turuvchi qismni qaytaradi. Kortej qator o`zidan va undan
keyin ikkita bo`sh qatordan iborat
bo`ladi.
S.swapcase()- Quyi registrdagi belgilarni yuqori registrga,
yuqorilarni esa quyiga o`tkazadi.
S.title() - Har bitta so`zning birinchi harfini yuqori registrga
qolganlarini esa quyi registrga
o`tkazadi.
S.zfill(width) - Qator uzunligini Widthdan kam qilmaydi agar kerak
bo`lsa birinchi belgilarni
nollar bilan to`ldiradi.
S.strip() funksiyasi satrning boshi va oxirida bo’shliqlar bo’lsa, olib
tasdiqlaydi:
a = " Dastur "
print ( a . strip ())
S.lower() funksiyasi satrdagi barcha so’zlarni kichik harf bilan
yozilishini ta’minlaydi:
a = " Markaziy Osiyo "
print ( a . lower ())
S.upper() funksiyasi satrdagi barcha so’zlarni katta harflar bilan
yozadi:
a = " Markaziy Osiyo "
print ( a . upper ())
S.replace() funksiyasi satrdagi bir so’z yoki harfni boshqasi bilan
almashtiradi:
a = " Bor "
b = " Markaziy Osiyo "
print ( a . replace (" r ", " y "))
print ( b . replace (" Markaziy ", " O'rta "))
Boy
O'rta Osiyo](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_11.png)
![S.split() funksiyasi satrni ko’rsatilgan belgi bo’yicha qismlarga
bo’lib chiqadi. Masalan, vergul
ko’rsatilsa satrdagi har bir vergulgacha bo’lgan so’z yoki harflar
bitta alohida qism deb olinadi.
Yoki probel (bo’shliq) ko’rsatilsa har bir probelgacha bo’lgan qismi
ajratiladi.
a = " Python bilan ishlash qiziqarli "
print ( a . split (" "))
['Python', 'bilan', 'ishlash', 'qiziqarli']
Satrlarni tekshirish
Aniq bir jumla yoki harf(belgi) satrda bor yoki yo’qligini in yoki not
kalit so’zlari bilan tekshirish
mumkin. Bunday holatda qidirilaytogan jumla bor bo’lsa True (rost)
, aks holda False (yolg’on)
qiymati qaytariladi. Quyidagi kodimizda “ol” jumlasi borligini
tekshirib ko’ramiz:
txt = " Olmaxon yerdagi olmani olib ketdi "
x = " ol " in txt
print ( x )
Endi satrda “ol” jumlasi yo’qligini tekshiramiz. Bu yerda “ol” jumlasi
satrda borligi uchun False
(yolg’on) qiymati qaytariladi:
txt = " Olmaxon yerdagi olmani olib ketdi "
x = " ol " not in txt
print ( x )
Satrlar formati
Biz satr va sonli o’zgaruvchilarni birgalikda to’g’ridan to’g’ri ishlata
olmaymiz. Satr ichida sonli
o’zgaruvchini qo’llash uchun format() funksiyasidan foydalaniladi.
Bu funksiya sonli qiymatni
olib satrli o’zgaruvchiga aylantiradi va {} belgisi qo’yilgan joy
o’rnida o’sha qiymatni joylashtiradi.
yosh = 21
matn = " Mening yoshim {} da "
print ( matn . format ( yosh ))
format() funksiyasi bilan istalgancha sonli qiymatlarni bir satrga
joylash mumkin. Uning o’zi
qiymatlarni tartib bo’yicha tegishli joylarga qo’yib chiqadi:
raqam = 2
kilo = 3
pul = 5000
savdo = " {} -do'kondan {} kg olmani {} so'mga sotib oldim "
print ( savdo . format ( raqam , kilo , pul ))](/data/documents/c55aa87f-b346-41f3-84eb-0c557c93fb32/page_12.png)
Mavzu: Satrlarni qayta ishlash algoritmlari . Reja: I. Kirish II. Python dasturlash tilida satrlar. 1.Algoritmlar haqida tushunchalar. 2.Satrli algoritmlar. 3.Satrga oid funksiya va metodlar. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
KIRISH Python dasturlash tili boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, mukammal darajada ishlab chiqilgan. Python dasturlash tili, boshqa dasturiy vositalarni boshqarish va ularning tarkibiy qismlarini mustaqil boshqarishni amalga oshiradi. Python ko’p maqsadli dasturlash tili sifatida o’rganilishi mumkin, bu dasturlash tili yordamida bir qancha jarayonlarni dasturlash imkoni yaratiladi. Python dasturlash tilida, bir vaqtning o’zida, boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, bir nechta turdagi dasturlar yaratish inkoniyati mavjud, ya‘ni: - amaliy dasturiy maxsulotlar; - web ilovali dasturiy maxsulotlar; - ilmiy dasturiy maxsulotlar yaratish imkonini beradi. Python tarkibida xotiradan foydalanish va ishlash talablari bo’yicha cheklovlar mavjud emas ya‘ni imkoniyatlar shu qadar kattaki, boshqa dasturlash tillari kabi ma‘lumotlarni e‘lon qilish tabaqasi mavjud emas. Bunday imkoniyatlar, albatta dastur yaratuvchilar ish faoliyati samaradorligini keskin ortishiga xizmat qiladi.
Axborot texnologiyalarini rivojlanishining asosiy bo’g‘ini algoritmlash jarayonidir. Masalani matematik modeli, algoritmi va algoritmlash tili asosida dasturini yaratish kerak. Masalani matematik tushunchalar bilan ifodalanishiga aytiladi. Algoritm so‗zi va tushunchasi Al-Xorazmiy nomi bilan bog‘liq. Al-Xorazmiy o‘nlik sanoq sistemasining tamoyillarini va amallarni asoslab bergan. Algoritm- bu masala yoki muommoni hal etish uchun kerak bo‘lgan buyruqlar ketma-ketligi. Algoritmning tasvirlash usullari masala algoritmini tuzish vaqtida bir necha xil ko’rinishda tasvirlanishi mumkin. Iqtisodiy masalalar algoritmi jadvallar ko’rinishida, matematik masalalar formula yoki grafik usullarda va sanoatda so’zlar yordamida tasvirlanish mumkin. Algoritmning so‘zlar orqali ifodalanishi ijrochi uchun beriladigan ko’rsatma jumlalar, so’zlar orqali buyruq shaklida beriladi. Algoritmlarning grafik shaklida tasvirlanishida algoritmlar maxsus geometrik figuralar yordamida tasvirlanadi va blok-sxema deyiladi. Algoritmning blok-sxemalar yordamida tuzishda foydalaniladigan asosiy sodda geometrik figuralar quyidagilardan iborat.. Algoritmning tasvirlash usullari masala algoritmini tuzish vaqtida bir necha xil ko’rinishda tasvirlanishi mumkin. Iqtisodiy masalalar algoritmi jadvallar ko’rinishida, matematik masalalar formula yoki grafik usullarda va sanoatda so’zlar yordamida tasvirlanish mumkin. Algoritmning so‘zlar orqali ifodalanishi ijrochi uchun beriladigan ko’rsatma jumlalar, so’zlar orqali buyruq shaklida beriladi. Algoritmlarning grafik shaklida tasvirlanishida algoritmlar maxsus geometrik figuralar yordamida tasvirlanadi va blok-sxema deyiladi. Algoritmning blok-sxemalar yordamida tuzishda foydalaniladigan asosiy sodda geometrik figuralar quyidagilardan iborat. Bundan tashqari, ko'rsatmalarning qaysi ketma-ketlikda bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega. Demak, ko'rsatmalar aniq berilishi va faqat algoritmda ko'rsatilgan tartibda bajarilishi shart ekan. Algoritmning tasvirlash usullari masala algoritmini tuzish vaqtida bir necha xil ko’rinishda tasvirlanishi mumkin. Iqtisodiy masalalar algoritmi jadvallar ko’rinishida, matematik masalalar formula yoki grafik usullarda va sanoatda so’zlar yordamida tasvirlanish mumkin. Algoritmning so‘zlar orqali ifodalanishi ijrochi uchun beriladigan ko’rsatma jumlalar, so’zlar orqali buyruq shaklida beriladi. Algoritmlarning grafik shaklida tasvirlanishida algoritmlar maxsus geometrik figuralar yordamida tasvirlanadi va blok-sxema deyiladi. Algoritmning xossalari
Masala yoki mummoni hal etish jarayoni uchun keltirilgan algoritmlar ma'lum bir hususiyatlarga bo'ysinish kerak. Bu hususiyatlarni e'tiborga olib algoritmlar quyidagi xossalarga ega. 1. Diskretlilik (CHeklilik). Bu xossaning mazmuni algoritmlarni doimo chekli qadamlardan iborat qilib bo'laklash imkoniyati mavjudligida. Ya'ni uni chekli sondagi oddiy ko'rsatmalar ketma- ketligi shaklida. ifodalash mumkin. Agar kuzatilayotgan jarayonni chekli qadamlardan iborat qilib qo'llay olmasak, uni algoritm deb bo'lmaydi. 2. Tushunarlilik . Biz kundalik hayotimizda berilgan algoritmlar bilan ishlayotgan elektron soatlar, mashinalar, dastgohlar, kompyuterlar, turli avtomatik va mexanik qurilmalarni kuzatamiz. Ijrochiga tavsiya etilayotgan ko'rsatmalar, uning uchun tushunarli mazmunda bo'lishi shart, aks holda ijrochi oddiygina amalni ham bajara olmaydi. Undan tashqari, ijrochi har qanday amalni bajara olmasligi ham mumkin. Har bir ijrochining bajarishi mumkin bo'lgan ko'rsatmalar yoki buyruqlar majmuasi mavjud, u ijrochining ko'rsatmalar tizimi deyiladi. Demak, ijrochi uchun berilayotgan har bir ko'rsatma ijrochining ko'rsatmalar tizimiga mansub bo lishi lozim. ʻ Ko'rsatmalarni ijrochining ko'rsatmalar tizimiga tegishli bo'ladigan qilib ifodalay bilishimiz muhim ahamiyatga ega. Masalan, quyi sinfning a'lochi o'quvchisi "son kvadratga oshirilsin" degan ko'rsatmani tushunmasligi natijasida bajara olmaydi, lekin "son o'zini o ziga ko'paytirilsin" shaklidagi ko'rsatmani bemalol bajaradi, ʻ chunki u ko rsatma mazmunidan ko'paytirish amalini bajarish ʻ kerakligini anglaydi. 3. Aniqlik. Ijrochiga berilayotgan ko'rsatmalar aniq mazmunda bo lishi zarur. Chunki ko'rsatmadagi noaniqliklar mo'ljaldagi ʻ maqsadga erishishga olib kelmaydi. Odam uchun tushunarli bo'lgan "3-4 marta silkitilsin", "5-10 daqiqa qizdirilsin". "1-2 qoshiq solinsin", "tenglamalardan biri yechilsin" kabi noaniq ko'rsatmalar robot yoki kompyuterni qiyin ahvolga solib qo'yadi. Bundan tashqari, ko'rsatmalarning qaysi ketma-ketlikda bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega. Demak, ko'rsatmalar aniq berilishi va faqat algoritmda ko'rsatilgan tartibda bajarilishi shart ekan. 11 4. Ommaviylik. Har bir algoritm mazmuniga ko'ra bir turdagi masalalarning barchasi uchun ham o'rinli bo lishi kerak. Ya'ni masaladagi ʻ boshlang'ich ma'lumotlar qanday bo'lishidan qat'iy nazar algoritm shu xildagi har qanday masalani yechishga yaroqli bo'lishi kerak. Masalan, ikki oddiy kasrning umumiy mahrajini topish algoritmi,
kasrlarni turlicha o'zgartirib bersangiz ham ularning umumiy mahrajlarini aniqlab beraveradi. Yoki uchburchakning yuzini topish algoritmi, uchburchakning qanday bo'lishidan qat'iy nazar, uning yuzini hisoblab beraveradi. 5. Natijaviylik . Har bir algoritm chekli sondagi qadamlardan so'ng albatta natija berishi shart. Bajariladigan amallar ko'p bo'lsa ham baribir natijaga olib kelishi kerak. Chekli qadamdan so'ng qo'yilgan masala yechimga ega emasligini aniqlash ham natija hisoblanadi. Agar ko'rilayotgan jarayon cheksiz davom etib natija bermasa, uni algoritm deb atay olmaymiz. Tuzilayotgan algoritmlar doimo bir xil yo'nalishlarda bo'lmaydi. Masala yoki muommoni hal etish ma'lum bir algoritm bo'yicha amalga oshiradi. Masalalar va ularning algoritmlari ham ma'lum bir turlarga bo'linadi. Har qanday murakkab masalani ham uchta asosiy strukturaga keltirish mumkin.Algoritmlarni umumlashtirgan holda quyidagi turlarga ajratamiz. - Chiziqli algoritmlar; - Tarmoqlanuvchi algoritmlar; - Takrorlanuvchi algoritmlar. 1.Chiziqli algoritmlar Masalani hal etish uchun tuzilgan algoritm tarkibidagi buyruqlar ketma ketligi uzluksiz bo'lishi mumkin yoki qandaydir holatlarda shartlar asosida uzluksizlik tarqatilishi mumkin. Chiziqli algoritmlarda esa buyruqlar ketma-ketligi doim uzluksiz bo'ladi. Tarif: Algoritm bajarilish vaqtida hech qanday to'siqqa uchramasdan buyruqlar ketma-ketligi uzluksiz bajarilsa bunday algoritmlar chiziqli algoritm deyiladi. 2.Tarmoqlanuvchi algoritmlar. Masala yoki muommoni hal etish jarayonida qandaydir shartlarga duch kelinsa, bu masala shartlarning bajarilishi asosida amalga oshiriladi. Masala yechimi aniqlanish jarayonida tuzilayotgan algoritmlar shartlar asosida tarmoqlanishi mumkin, ya'ni shart bajarilish asosida chin qiymat qabul qilganda algoritmning bir qismi yolg'on qiymat qabul qilganda esa algoritmning boshqa qismi bajariladi. Algoritm bajarilish davomida har doim ham buyruqlar ketma-ketligi bajarilavermaydi, shunday holatlar ham mavjudki, algoritm tarkibida shartlar asosida buyruqlar ketma-ketligi tarmoqlanib ketadi. Ta'rif: Algoritm bajarilish vaqtida buyruqlar ketma-ketligi shartlar asosida u yoki bu qismga tarmoqlanishiga tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi.