So‘zning morf е mik tarkibini o‘rganish yuzasidan olib boriladigan ishlar. Reja: 1. Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morf е mik tarkibini o‘rganish tizimi. 2. So‘zning morfеmik tarkibini o‘rganish yuzasidan olib boriladigan ishlar 3. O‘zak va qo‘shimcha ustida ishlashning mazmuni va metodikasi. 4. So’z yasalishini o’rgatish darslarini tashkil etish.

Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfеmik tarkibini o‘rganish tizimi. So’zning leksik ma’nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o’zining nazariy asosiga ega. So’zning tarkibi ya’ni ma’noli qismlarini o’rganish so’z turkumlarini o’rganishga zamin hozirlaydi. So’zning morfemik tuzilishini farqlamasdan o’quvchilar so’z turkumining mohiyatini ongli o’zlashtira olmaydi. Orfografiyaga oid morfologik tamoyil asosida yoziladigan so’zlarning imlosini o’zlashtirishda ham o’quvchilarda so’zni morfemalarga ajratish malakasi yetarli darajada bo’lishi lozim. Jumladan, talaffuzda kelli, ketti so’zlari har doim morfologik tamoyil asosida keldi, ketdi shaklida yozilishida kel (asos)+di (qo’shimcha), ket (asos)+di (qo’shimcha) tarzida ma’noli qismlarga bo’linishini bilishi ahamiyatlidir. Boshlang’ich ta’limning ona tili dasturiga muvofiq so’zning morfemik tarkibi 3-sinfida o’rganiladi. Bunda ”so’z tarkibi”, ”so’zning o’zagi”, ”so’z yasovchi qo’shimchalar”, ”so’z yasovchi qo’shimchalar” haqida elementar bilim beriladi. 4-sinfda morfologiyani tizimli o’rganish boshlanadi. Bunda so’z tarkibi bo’yicha olgan boshlang’ich bilimlari kengaytiriladi, chuqurlashtiriladi, murakkab so’zlarning tarkibi tahlil qilinadi. So’z tarkibini o’rgatishda o’zak va qo’shimchalardagi unli va undosh tovushlarning o’zgarish hollariga alohida e’tibor qilish talab etiladi. Shuningdek, so’z tarkibini analiz qilishda o’qituvchi kichik yoshdagi bolalar uchun ma’nosi tushunarli bo’lgan, ularning nutqida tez-tez uchraydigan so’zlar tanlab olinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki bolalar tanlangan so’zning leksik ma’nosini tushunsagina uning o’zak

va qoshimchasini ongli farqlaydi va ajratadi. Masalan, kitobim // kitob (o’zak)+im (qo’shimcha), gullar // gul (o’zak)+lar (qo’shimcha) kabi. Demak, s o’zning eng kichik, bo’linmaydigan ma’noli qismi morfema deyiladi. Morfema ikki turga bo’linadi: 1. O’zak morfema – so’zda albatta qatnashadigan va leksik ma’no anglatadigan morfema. 2. Qo’shimcha morfema – mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so’zning leksik va grammatik ma’nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema. Qo’shimchalar ma’no va vazifasiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1. So’z y asov chi qo’shimchalar. Ular so’zning leksik ma’nosini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, bog’bon, paxtakor, gulzor, ishchi so’zlaridagi -bon, -kor, -zor, -chi so’z yasovchi affikslardir. 2. Shak l y asov chi qo’shimchalar. Bu qo’shimchalar so’zlarni grammatik jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, maktablarimizni so’zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi qo’shimchalar bo’lib, -lar ko’plik ma’nosini, -imiz egalikning I shaxs ko’plik ma’nosini, -ni tush um kelishigi ma’nosini ifodalaydi. Morfemalarning qo’shilishi bir-biriga ta’sir qiladi, bun dan tashqari, ko’pgina o’zak va so’z yasovchi qo’shimchalar ko’p ma’noli. Shunga qaramay, ko’p so’zlarning leksik ma’nosini uning mor femik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu maqsadda so’zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to’g’ri keladi. O’quvchilar so’zning morfemik tarkibini va so’z yasalishini o’rganishlariga qarab, so’zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana

boshlaydilar. Ular yasama so’zlarning leksik ma’nosini so’zlarning semantik o’xshashligiga qarab bilib oladilar. So‘z morfеmik t ark ibini o‘rganish y uzasidan olib boriladigan ishlar . So’zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos ravishda o’qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. So’zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o’quvchilar so’zning leksik ma’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda o’qituvchining vazifasi o’quvchilar so’zlarning leksik ma’nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog’liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug’atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. 2. So’z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o’quvchilarning tilimizning yangi so’zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir. Yangi so’z tilda mavjud bo’lgan morfemalardan, ma’lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So’z yasalishini kuzatish o’quvchilarda so’zga faol munosabatni shakllantirishga ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. So’z yasalishi asoslari bilan tanishish o’quvchilar lug’atini atrof- muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so’z bi lan ifodalanadi. So’zlar o’rtasidagi ma’no va tuzilish jihatidan bog’lanishni belgilash o’zaro munosabatda bo’lgan tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishga tayanadi (masalan, traktor v a traktorchi so’zlari o’zaro munosabatda

bo’lgan tushunchalar, shu tufayli ma’ no va tuzilishiga ko’ra bog’langan). O’quvchilar so’zlarning ma’no va tuzilishiga ko’ra o’zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-muhitda mavjud bo’lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o’rtasidagi bog’lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar. 4. So’zda morfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, qo’shimchalarning semantik ma’nosini bilish o’quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarning so’zning leksik ma’nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo’shimchali so’zlardan ongli foydalanishlarini ham o’rgatish hisoblanadi. 5. So’zning morfemik tarkibini o’rganish imloviy malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o’zbek imlosining yetakchi tamoyili bo’lib, bunga binoan so’zlar va ularning tarkibiy qismi (o’zak va qo’shimchalar) ko’proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so’z yasalishiga oid, grammatik b ilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so’zning morfemik tarkibini o’rganishning muhim vazifalaridan biri o’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. 6. So’zning morfemik tarkibini o’rganish o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirishda, xususan, til birligi sifatida so’zni ongli bilib olish uchun zarur bo’lgan maxsus aqliy ko’nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O’qituvchining vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o’zlashtirish