Mavzu: Son so‘z turkumi haqida Reja: 1.Turkiy tillarda son so‘z turkumi 2. Son so‘z turkumi paradigmasi 3.Turkiy tillarda miqdor va tartib sonlar, ularning farqlanishi hamda variatsiyalari 3.Turkiy tillarda sonning ma’no turlari ifodasi 4.Turkiy tillarda tarkibli sonlarni qo llashʻ 5.Numerativlar (hisob so zlar)ning sonlar bilan qo llanilishi ʻ ʻ

Son so‘z turkumi bugungi shaklga yetib kelgunga qadar bir necha tarixiy davrlarni yashab o‘tgan. Dastlab so‘zlarni turkum sifatida o‘rganish va ularni tasniflash muhim ahamiyat kasb etgan. Mil. avv. 4-asrda Aristotel so‘z turkumlarini 7 ga, mil. avv. 5-asrda hind tilshunoslari Yaska, Paninilar esa 4 ga bo lganlar. Keyinroq, mil. avv. 2—1-asrlarda aleksandriyalik filologlarʻ frakiyalik Dionisiy, Apolloniy Diskol, rimlik Varronlar aralash morfologik, semantik va sintaktik asoslarda 8 ga ( ot ,ism, fe l, ravish, sifatdosh,artikl, olmosh, ʼ kumakchi, bog lovchi ʻ ) bo lganlar. Bunda son so z turkumi ismlar guruhi ʻ ʻ tarkibida o rganilgan. So z turkumlarining bu tizimi ma lum darajada arab ʻ ʻ ʼ grammatik an analariga ham ta sir ko rsatgan: arablar ham fe ldan boshqa mustaqil ʼ ʼ ʻ ʼ so zlarni ʻ “ism” termini bilan ataydilar. Keyingi davrlarda (o rta asrlar va 19 ʻ —20-asrlarda) Yevropa va rus tilshunosligida bu borada bir qancha tasniflar amalga oshirilgan bo lsada, ular ko pincha aleksandriyaliklar tasnifiga tayangan ʻ ʻ holda bajarilgan. Son so‘z turkumi sifatida predmet ifodalovchisi bilan munosabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Son so z ʻ turkumini paradigma sifatida o rganar ekanmiz ,avvalo, uning qadimgi turkiy ʻ tildagi va hozirgi o zbek adabiy tili orasidagi o xshash va farqli tomonlarini ʻ ʻ tahlil qilishimiz joizdir. Bunda ayniqsa, son so z turkumining hozirgi o zbek ʻ ʻ adabiy tilidagi deyarli barcha shakllari necha yillik tarixiy jarayon natijasida sayqallanib shu ko rinishga kelganini unutmaslik lozim. Masalan, eski turkiy tilda ʻ ham sonning barcha turlari : sanoq son, jamlovchi son, dona son, chama son, taqsim son, kasr son mavjud bo’lgan. Farqli jihati bu sonlarning o ziga xos ʻ ifodalanish turlari va shakllari mavjud bo lib, ularning ko pi bugungi kungacha ʻ ʻ tilimizda saqlanmagan. Otga bog lanib, uning miqdorini, sanog ini, tartibini, otga bog lanmagan ʻ ʻ ʻ holda mavhum miqdor tushunchasining nomini bildirgan so zlar turkumi sondir. ʻ Sonlar harf bilan yoziladi (besh, yetti) yoki arab raqami (2, 7, 8) yoxud rim raqami (V, VII, XXI) bilan ko rsatiladi. Son quyidagi xususiyatlarga ega: ʻ

1. Son boshqa so z turkumidan yasalmaydi. Son yasovchi qo'shimchalar hamʻ maviud emas. Sonda so z yasalish hodisasi yo q. ʻ ʻ 2. Sonning ma’no turlari va modal shakllari maxsus affikslar qo shish bilan hosil ʻ qilinadi: úctà, altav. 3.Son turlovchi affikslarni qabul qilmaydi, sifatlovchi olmaydi, o zi otning ʻ sifatlovchisi bo lib keladi. ʻ 4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va otlashganda kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot bajargan vazifada keladi: Sakkiz ikkiga teng bo linadi. ʻ 5. Son hisob so zlari - numerativlar bilan ham qo llanadi. ʻ ʻ Sonlar ma’no va grammatik jihatdan ikki guruhga bo linadi: a)miqdor ʻ sonlar; b)tartib sonlar 1 Miqdor sonlar narsa-buyumni sanash, donalash, taqsimlash yoki taxminlab ko rsatish uchun qo llanadi. Miqdor sonlar quyidagi xususiyatlari bilan tartib ʻ ʻ sonlardan farqlanadi: - miqdor sonlar o ziga xos morfologik ko rsatkichlarga ega; tartib ʻ ʻ sonlar -(i)nci /-(i)nči qo shimchasi orqali yasaladi; ʻ - miqdor sonlar hisob so zlari ( ʻ numerativlar) bilan birga qo llanadi; tartib sonlar ʻ numerativlar bilan qo llanmaydi; ʻ miqdor sonlar juftlashib keladi, tartib sonlar juft holda kelmaydi; miqdor sonlar birikma holda (ücdän bir) ishlatiladi; tartib sonlar birikma holda qo llanmaydi; ʻ - miqdor sonlar -lar affiksini olib, taxminiy miqdori bildiradi, tartib sonlar, -lar affiksini olib otlashadi: Birincilärga mukäfat berilädi . Sonlar tuzilishiga ko ra ikki xil bo ladi: ʻ ʻ sodda son va qo shma son. ʻ 1 Dadaboyev H va Xolmonova Z. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. -Toshkent: Tafakkur bo‘stoni. 2015. 100-b

Sodda sonlar bir o zakdan iborat bo ladi: ʻ ʻ bir; bes, sakkiz . Qo shma son ikki va ʻ undan ortig sonlardan iborat bo ladi: ʻ on tört, on beş. Aslida ikki o zakdan tuzilgan ʻ altmus (alti-mis), sakson (sakkiz on), toqson (toqqiz on) sonlari hozirgi kunda bir o zak sifatida.qaraladi. ʻ Son so z turkumiga doir so zlar turkiy tillarda fin-ugor tillariga nisbatan ʻ ʻ ancha qadimiydir. Sonlarni hosil qilishda chuvash tilida undoshlar geminatsiyasi kuzatiladi : ike yan "ikki kishi", ikke "ikki". Turkiy tillarda tartib sonlarning asosiy modellari oldindan orqaga qarab hosil qilinadi. Qadimgi turkiy til va uyg'ur tilida orqadan oldinga (13 - uc yigirmi), qirg iz tili shevasida (39 - bir kam qirq) o ziga ʻ ʻ xos ko rinishlarda uchraydi. ʻ Chuvash tili dagi sonlar ham boshqa turkiy tillardan farq qiladi. Chuvash tilida sonlar to rt guruhga ajratiladi: miqdor son, jamlovchi son, taqsim son hamda ʻ kasr son. Ba’zi miqdor sonlar ikki shaklga ega bo ladi – to la va qisga. To la shakl ʻ ʻ ʻ qisqa shakldan oxirgi bo g indagi undoshning cho zilishi bilan farq qiladi, yozuvda ʻ ʻ ʻ esa ikkilamchi harf bilan belgilanadi. Agar miqdor sonlar sanalayotgan narsa- predmetning nomi bilan birga kelsa, qisqa shaklda qo llanadi. Jamlovchi sonlar ʻ miqdor sonlarning to liq shakli, ya’ni III shaxsga tegishli bo lgan qo shimchalarni ʻ ʻ ʻ qo shish bilan yasaladi. Ular berilgan miqdordagi narsa-predmet guruhini ajratib ʻ ko rsatishda ishlatiladi. Masalan, ikkete “ulardan ikkitasi”, vissete “ulardan ʻ uchtasi” va shu kabilar. Jamlovchi sonlarga qo shiladigan ʻ -te qo shimchasi ʻ berilgan sondagi barcha narsa-predmetlar guruhini bildiradi, masalan, ikketete “ikkala”, vissetete “uchala” va h.k. 2 Taqsim yoki ajratish sonlari narsa-predmetning miqdorini ifodalab, har bir taqsimot qatnashchisining ulushini bildiradi. U miqdor sonlarning qisqa shakliga - šer va -šar affikslarini qo shish orgali yuzaga keladi:-ikter, višer. Chuvash tilida ʻ tartib sonlar miqdor sonlarning to liq shakliga – meš (-leš)-affiksini qo shish bilan ʻ ʻ hosil bo ladi, masalan, perremeš “birinchi”, ikkeleš “ikkinchi” va h.k. ʻ 2 Dadaboyev H va Xolmonova Z. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. -Toshkent: Tafakkur bo‘stoni. 2015. 100-b

Kasr sonlar chuvash tilida rivojlanmagan, ular miqdor sonlar yoki tartib sonlar orqali yoziladi, masalan, sura “yarim”, derek “chorak” Sanoq sonlar kabi sonning boshqa turlari ham o ziga xos ko’rinishga egaʻ bo lgan, jumladan tartib sonlar. Tartib sonlar sanoq sonlarga ʻ –nchi/-nchi(i), - inchi/-unchi/-u(u)nchi, -lenchi, -lanchi affikslarini qo shish orqali yasalgan. ʻ Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, qadimda tartib son affikslari dastlab oxirgi -i/i(i) unlilarisiz qo llangan: ʻ birinch, uchunch, altinch kabi. Tartib son oxiridagi –i/-i(i) affiksi XV asrdan keyin qo llanila boshlangan. Bundan tashqari, ʻ ba’zi tartib sonlar o ziga xos usulda ham qo llangan. Jumladan, birinchi tartib soni ʻ ʻ ma’nosida avvalg i, ilki, iliki ʻ ( O rxun –Enasoy yodgorliklarida ʻ ) kabi ishlatilgan. Ikkinchi tartib soni esa ikindi, ikindu shaklida qo llangan. ʻ Jamlovchi son. Jamlovchi son affikslari o ziga xos bo lib, ularning ʻ ʻ etimologiyasiga e’tibor berdigan bo lsak, biri ikkinchisidan rivojlanganining ʻ guvohi bo lamiz. ʻ -ala/-ele affiksi –ovlon ning o zi esa –ov/-ev affiksiga –lan /–len ʻ qo shilishidan hosil bo lgan. -lan/-len qo shimchalari esa birgalik, jamlikni ʻ ʻ ʻ ifodalovchi –la/le affiksiga –ning birikuvidan hosil bo’lgan. Bir+la+n>bilan (ko’makchi) Bundan tashqari, jamlovchi sonni hosil qiluvchi affikslarning –agu/ -ag u, -agun/-ag un ʻ ʻ shakllari mavjud. Eski o zbek tilida esa sonlarni jamlash ʻ ma’nosida yuqoridagi shakllardan tashqari egalik qo’shimchasini qo shish usulidan ʻ ham foydalanishgan ikkimiz, ikiniz, totrusi kabi. Emdi ucuniz uc yurtda durung. (Sh.tar) Dona son. Dona sonlar qadimgi turkiy tilda hozirgi o’zbek tilidagidan biroz farq qilgan. Ya’ni dona son ma’nosida asosan sanoq son qo’llanilgan. Masalan, Xitay yurti ikki bolur birisine qara xitoy derlar.(Sh.turk) Ikkisikokda, ikkisi yerde (Q.T) kabi. Biz hozirda qo’llaydiganimiz –ta affiksi esa faqatgin bir soniga qo’shilgan va qiziqarli tomoni u davrda hozirgi kabi –ta affiksi ta’siridabirdagi (r) assimilatsiyaga uchramagan. Birta ,birte.