Sport mashqining vositalari va metodlari. Reja: 1. Sport mashqining vositalari. 2. Musobaqa mashqlari. 3. Maxsus tayyorlov mashqlari. 4. Umumiy tayyorlov mashqlari.

Sport mashqi, vosita musobaqa mashqi, maxsus jismoniy tayyorlov mashqi, umumiy jismoniy tayyorlov mashqi, jismoniy sifatlar va h.k. Sport mashqining vositasi sifatda qo’llaniladigan jismoniy mashqlar harakat amallari qo’yidagilardan iborat: 1) tanlangan (asosiy) musobaqa mashqlari: 2) maxsus-tayyorlov mashqlari va 3) umumiy tayyorlov mashqlari. Musobaqa mashqlari – bu yaxlit harakat amalini bajarishdagi faoliyati bo’lib (yohud harakat faoliyatlarining yig’indisi bo’lib) sportchining ixtisoslanish uchun tanlab olgan sport turi bo’lib, mazkur sport turi bo’yicha o’tkaziladigan musobaqa shartlariga to’la rioya qilgan holda bajariladi. «Musobaqa mashqlari» tushunchasi ma’lum ma’noda «sport turi» degan tushunchaga o’xshaydi. Maxsus jismoniy tayyorlov mashqlari musobaqa harakatlari elementlarini, shuningdek, jismoniy qobiliyatlarni namoyon etish shakli va tavsifi jihatdan ularga o’xshash harakat va holatlarni o’z ichiga oladi. Maxsus jismoniy tayyorlov mashqlari nimaga ko’proq xizmat qilishga qarab yaqinlashtiruvchi mashqlar va rivojlantiruvchi mashqlarga bo’linishi mumkin. Umumiy jismoniy tayyorlov mashqlari sportchining umumiy tayyorgarlik vositasi bo’lib xizmat qiladi. Bunday mashqlar sifatida xilma-xil mashqlardan yaqin bo’lgan va o’z ta’sir etish xususiyatlari bilan unga o’xshagan mashqlar, shuningdek, ulardan tubdan farq qiladigan (shu jumladan, qarama-qarshi yo’nalishdagi) mashqlar ham shu maqsadda foydalanishi mumkin. Jumladan, barcha asosiy jismoniy sifatlarning (kuch, tezkorlik, chidamlilik, epchillik, chaqqonlikning) rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi hamda sportchining harakat malakalari va mahorati zahirasini kengaytiradigan mashqlarni tanlash kerak. Bunday mashqlarni yordamchi - sport gimnastikasidan, harakatli o’yinlaridan hamda sportning qo’shimcha turlar deb atalgan shakllaridan tanlab olinadi. Hozirgi paytda qo’yidagilar eng ko’p tarqalgandir: - umumiy chidamlilikni tarbiyalashda: o’rtacha va o’zgaruvchan shiddat bilan uzoq vaqt yugurish, past, balandliklarda va tekis joylarda kroslar va shunga o’xshash yugurish:

- kuch-quvvatni o’stirishda (umumiy kuch-quvvat tayyorgarligi uchun): og’ir atldetikadagi kabi shtanga bilan bajariladigan mashqlar, shuningdek, turli og’irlik va qarshiliklar bilan bog’liq bo’lgan yordamchi hamda sport gimnastikasi mashqlari: - harakat tezligini hamda reaksiyasini tarbiyalashda: sprinter mashqlari va sport o’yinlari, ayniqsa, basketbol: - chaqqonlikni tarbiyalashda: sport gimnastikasi, akrobatika, harakatli va sport o’yinlari. Umumiy tayrgarlik mazmunini belgilayotganda sport faoliyatining pirovard- natijadagi maqsadini, hayotga tayyorlash maqsadini unutmaslik kerak. Shuning uchun barcha teng sharoitlarda bevosita amaliy ahamiyatga ega bo’lgan mashqlarga (jumladan, «Alpomish» va «Barchinoy» kompleksi mashqlariga) ko’proq o’rin berish kerak. Ikkinchidan, sportchining umumiy tayyorgarligi sport ixtisosining o’ziga xos xususiyatlarini ham ifoda etishi kerak. Turli jismoniy mashqlar o’rtasida o’zaro ham ijobiy, ham salbiy munosabatlar bo’lishi mumkin. Bu turli jismoniy sifatlar va harakat malakalarining «ijobiy va salbiy ko’chish» qonuniyatlari bilan izohlanadi. Birgina ana shu sabab to’fayli ham sportning xilma-xil turlari uchun umumiy tayyorgarlik bir xil bo’lishi mumkin emas. Ba’zi bir o’xshashlik bo’lishi bilan birga har bir aniq holatda o’zining xos jihatlari ham bo’ladi. Bu tayyorgarlik vositalarini tanlashga ham, ularga mashq qilish jarayonida qancha joy berishga yoki vaqt ajratishga ham birdek taaluqlidir. Masalan, tezlik-kuch talab qilinadigan sport turlari (sprint, sakrash, uloqtirish) bo’yicha ixtisoslashgan sportchilar trenirovkasida og’irlik ko’tarish bilan bog’liq bo’lgan mashqlar (jumladan, maksimal ko’tara oladigan oqirlikning 75-90 foizidan iborat shtanga bilan bajariladigan mashqlar)ni tez sur’atda va nisbatan unchalik ko’p takrorlamay bajarishdan juda keng foydalaniladi. Shuningdek, chaqqonlikni va tezkorlikni, chidamlilikni o’stirishga qaratilgan mashqlarga ham anchagina o’rin beriladi. Umumiy chidamlilikni o’stiruvchi mashqlarning salmog’i esa ancha kam bo’ladi.

Musobaqalar jarayonida uzoq muddat uzluksiz ishlashni nazarda tutgan sport turlarida (yengil atletikada uzoq va juda uzoq masofalarga yugurishda, kross yugurishlarda, velosiped sportida ham shunday masofalarni o’tish jarayonida) umumiy chidamlilik alohida rol o’ynaydi. Uning uchun sportning mazkur turlari bilan shug’ullanuvchilarda bu sifatlarni tarbiyalash umumiy jismoniy tayyorgarlikning eng muhim qismlaridan hisoblanadi. Bir-biriga yaqin bo’lgan davriy mashqlar (chang’ichilarning eshkak eshishi, eshkak eshuvchilarning chang’ida yugurishi va hokazolar) yordamida kuch-quvvatni o’stirishga ham ancha o’rin ajratiladi. Bu yerda kuch-quvvat mashqlari uncha og’ir bo’lmagan yuklarni ko’tarish, biroq takrorlash miqdorining ortishi bilan xarakterlanadi: ular asosan seriyali tarzda bajariladigan tezkor kuch-qudratini oshirishga qaratilgan mashqlar bilan uyg’unlashtirib boriladi. Yakkama-yakka olishuv va sport o’yinlari kabi sport turlaridagi umumiy tayyorgarlikda jismoniy sifatlarni kompleks rivojlantiradigan xilma-xil mashqlar juda ko’p bo’ladi. Bunda tezkor-kuch xarakterdagi mashqlar bilan bir qatorda ko’pgina kuch talab qiluvchi elemntlari bor, shiddatligi o’zgarib turadigan ishda chidamlilikni o’stiradigan (ayniqsa, kurashchilar va xokkeychilarda), shuningdek chaqqonlikni har tomonlama rivojlantiradigan mashqlarda ham keng foydalaniladi. Ko’pkurashchilarda umumiy tayyorgarlik vositalari masalasi o’ziga xos tarzda hal etiladi. Gap shundaki, tanlangan ko’pkurash dasturi uchun qo’llaniladigan maxsus tayyorgarlik ana shu ko’pkurashni tashkil etgan ayrim sport turlariga nisbatan ko’p jihatdan umumiy tayyorgarlik hisoblanadi, masalan, 1500 metrga yugurish mashqi yengil atletikaning o’n kurash dasturi bo’yicha maxsus tayyorgarlikning bir qismi bo’lgani holda, o’n kurashning boshqa bo’limlari (sprint, sakrash va uloqtirish) uchun umumiy tayyorgarlikning bir elementi bo’lib xizmat qiladi. Bu narsa ko’pkurashchiga qo’shimcha vositalarni tanlashda qo’l keladi: ixtisos qilib olingan ko’p kurash turlari qanchalik ko’p xilma-xil bo’lsa, shunchalik ko’p vosita «tejab» qolinadi . Ko’rinib turibdiki, umumiy tayyorgarlik bir vaqtning o’zida ham har tomonlama, ham ma’lum maqsadga maxsus qaratilgan bo’lmog’i kerak. Umumiy

tayyorgarlik tanlangan sport turining o’ziga xos tomoniga bog’liq, biroq u har tomonlama tayyorgarlik bo’la turib, hyech qachon maxsus tayyorgarlikka aylanib ketmaydi. Yuqorida sanab o’tilgan sport mashqining o’ziga xos vositalarining barchasi faqat jismoniy tayyorgarlik vositasi bo’libgina qolmay, balki sportchini texnik, taktik va iroda, ruhiy tayyorgarligi vositasi bo’lib ham hisoblanadi. Mazkur o’ziga xos vositalar bilan mushtarak holda aqliy, axloqiy va estetik tarbiyaning xilma-xil vositalaridan ham foydalaniladi.