TARBIYA PSIXOLOGIYASI: MAQSADI, VOSITALARI VA METODLARI. REJA: 1.Maktab yoshida shaxsni tarkib toptirishning psixologik qonuniyatlari. O’quvchilarga individual munosabatda bo’lish tamoyillari. 2. Tarbiyaviy ish uslublari va formalarining psixologik asoslari. 3. Jamoa va uning tarbiyaviy tasiri. Oilada va maktabda o’quvchi shaxsini tarkib toptirish ominlari. 4. Mehnat tarbiyaviy tasirining psixologik asoslari. 5. Tarbiyada individual yondoshishning o’ziga xos xususiyatlari. 6. Mustaqillik sharoitida tarbiyaning asosiy vazifalari.

O’quvchilarni individual munosabatda bo’lish orqali o’rganib boriladi. Individual munosabat – o’quvchiga ta'sir etish yo’li bo’lib, o’quvchini o’rganishdagi dastlabki bosqichlardan biri xisoblanadi. O’qituvchi bolalar kollektivida har bir o’quvchining xulq-atvorini, qiziqishini, qobiliyatini, bilimini, gayratini, xarakterini xisobga olgan holda ta'lim-tarbiya ishlarini olib boradi. Maktabda o’quvchilar uchun xulq va maktab qoidalari bir xil bo`lsa ham, uning ijrosi turli o’quvchida turlichadir. Bu narsa har bir o’quvchining o’ziga xos xsusiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. O’quvchilarga salbiy xollarda, ko’pincha tezchora ko’rishni talab qilish lozim bo’lgandagina individual munosabatda bo’lish bilan chegaralanish noto’g’ridir. Masalan, o’quvchi T. ga berilgan xarakteristikada «T. juda qobiliyatli qiz. Jamoaning faol a'zosi. Sinfda katta obro’ga ega» deyiladi. Bu fikrgasoslanganda, bu o’quvchiga individual munosabatdabo’lish talab qilinmas edi. T. ga berilgan xarakteristikada Yana shunday fikrlarni o’qiymiz: « x arakter jihatdan u o’zini katta tutuvchi, injik, gap kutara olmaydigan qiz. O’z maqsatiga erishishda hech narsadan tortinmaydi». Bundan ma'lumki, bu «alochi» o’quvchi bilan albataindividual munosabatda bo’lish lozimdir. Ba'zan o’quvchilarga individual munosabatni har bir bolani chuqurroq o’rganish, tushunish bilangina sheklab qo’yadilar-da, bu sohadagi ishni davom etirmaydilar. Individual munosabatning bunday chegaralanishi uning ta'sirchanligini, amaliyligini yukotib qo’yadi. Pedagog bolalarni o’rganishda hech kachon pedagogik maqsadni unutmasligi kerak. O’quvchini o’rganishda tarbiyaga asos buluvchiyaxshi xsusiyatlarni va qayta tarbiyalash talab etiladigan salbiy xsusiyatlar bilan birga, ijobiy tomonlarni ham topish kerak. O’quvchi – kamol topib boruvchi, eng avallo, ta'lim-tarbiya ta'siri ostida shaxs sifatida voyaga etuvchi odamdir. Yaxshi o’qituvchi o’quvchilarning yaxshi-yomon tomonlarini biladi, ular uchun nimalar kiyin ekanligini puyqaydi, bu kiyinchiliklarning oldini oladi va kimlarga yordamlashish zarur bulsa, ushalarga kumak beradi. Bunday o’qituvchi

g’oyat darajada xayajonli, serharakat bolalarni tinchlantiradi, uyatchan, tortinchoklarni ma'qo’llaydi faol, iste'dodli bolalarga yana ish beradi, dangasalarni «harakatga solishga» urunadi, qobiliyatsizlarga qo’shimcha yordam ko’rsatadi. O’qish yoki mehnat natijalariga baho qo’yishda barcha uchun yagona me'yor bulsa-da, ayrim holda o’quvchilarning individual xsusiyati nazarda tutilib, bu muhim koidadan shekinishga ruxsat etiladi. Individual munosabat murakkab va ko’p irrali protsessdir. Individual munosabat o’quvchini har tomonlama bilishda foydalanadi. O’quvchini o’rganishda unga nisbatan hamma vaqt odillik bilan ish ko’rish kerak. Odillik – o’qituvchi shaxsining muxzim xarakter xislati bo’lib, o’quvchilar buni juda kadirlaydilar. Maktab o’quvchilari (ayniqsa, o’smir va uspirinlar) o’z bilimlari va xatti-harakatlariga baho berishda xakkoniyatsizlik qilgan o’qituvchisini hech kachon kechirmaydilar. Ularning fikricha, xakkoniyatsiz o’qituvchi eng yomon o’qituvchidir. O’quvchitni uning kelajagini oldindan ko’ra bilgan, unga ishongan holda o’rganish kerak. O’qituvchida: «Agar o’quvchidabugun yomon tomonlar ko’p bulsa, ertaga albata yaxshi tomonlari ortib boradi», degan umid bo’lishi lozim. O’quvchining kuchiga ishonish, unda, kichkinabulsa ham, yaxshi xislat borligini bilish asosida uning shaxsini tarkib toptirish individual munosabatning eng yaxshi tomonidir. Xuddi shunday munosabatni biz yuqorida F.N.Gonobolin keltirgan misolda yakkol ko’ramiz. O’quvchilarga individualmunosabatda bo’lishda o’qituvchining olidida asosan quyidagi vazifalar turadi: Har bir o’quvchini, uning o’ziga xos psixologik xususiyatlarini yaxshi bilish . O’quvchilarga ta'lim-tarbiyaviy ta'sir ko’rsatish metodlarini va usullarini tallashda va ularni tadbiq etishda o’quvchilarning individual xsusiyatlarini xisobga olish, bu erda pedagogik tadbirlar hamda o’quvchilarga bir me'yorda qo’llanilishga aloxida e'tibor berish. O’quvchilar bilan to’g’ri pedagogik muomalada bo’lish uchun qanday munosabat o’quvchida qanday oqibatlarni keltirib chiqarishni oldindan bilish.

Shaxs odam ishtiroq etadigan ijtimoiy munosabatlar tizimsining ta'siri ostida va unda o’zi bajaradigan faoliyat ta'sirida tarkib topadi. Ijtimoiy muhitning, jamoaning shaxsga ta'siri to’g’risida gapirilar ekan, sotsial psixologiya ishlab chiqayotgan referent guruh tushunchasiga asoslanish zarur. Gap shundaki, hamma odamlar ham, hatto eng yakin tevarak-atrofdagi odamlar ham maktab o’quvchisining shaxsiga ta'sir qilavermaydi, ko’plarning fikirlariga u befarq karaydi. Xar bir odam uchun bo’lganidek, har bir maktab o’quvchisi uchun ham ayrim guruhlar (ba'zang bunday guruh bir kishidan tarkib topgan bo’lishi mumkin) mavjut bo’ladi, u shaxs sifatida bu guruhning fikirlari, o’zi uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan mulohazalari bilan xisoblashadi. Oila, sinf, sinefdagi ayrim o’quvchilar, ba'zi o’qituvchilar, xovlidagi ulfatlar, yakin dust va xokazolar muayyan maktab o’quvchisi uchun ana shunday referent guruhlar bo’lishi mumkin. Maktab o’quvchisining tez-tez uchrab turadigan tirbiyaviy ta'sirlarga befarq yoki hatto salbiy munosabatda bo’lish xollarida ko’pincha o’quvchining tarbiyachiga ma'lum bo’lgan referent guruh pozitsiyasilaturishi sabab bo’ladi. A.V.Petrovskiyning oqilona fikriga ko’ra, agar tarbiyachi, maktab uo’quvchsisi hech narsa va hech kim bilan xisoblashmaydi, uning uchun hech qanday obro’li odamlar yuk, unga hech kim ta'sir qila olmaydi, deb davo qiladigan bulsa, bu narsa odatdatarbiyachining maktab o’quvchisining axloqiy poeziyasining belgilab beradigan ta'sirli referent guruhlardan mutlako xabarsiz eknligini bildiradi. Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslariniishlab chiqayotganlarida,tarbiyaning har qanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni baholab bo’lmaydi, degan fikrga asoslanadilar. Shaxsning ijobiyt yo’nalishini tarkib toptirish uchun, maktab o’quvchisiningn barcha vaziyat va holatlarda to’g’ri yo’l to’tishni istashi hamda to’g’ri yo’l to’tishi uchun uning nima qilishni bilishi, o’zi xurmat qiladigan kishilarning nima qilayotganlarini ko’rishi va o’zi ham to’g’ri xulq-atvorli bo’lishni mashq qilish (bu – eng muhimi) zarur.

Bilimlar – axloqiy tasavvurlar va tushunchalarning muayyan tizimsini egallamasdan turib haqiqiy e'tikodlarni tarkib toptirib bo’lmaydi. O’z-o’zidan bu bilimlar axloqiy xulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta'sir ko’rsata olmaydi. Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo’li o’quvchilarning o’zlarida to’g’ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish yo’lidir, albata. O’quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman formalari, ularning ongi va xis-tuygulariga jonli, yorkin otashin so’zning (tarbiyachilar, maktab kutubxonalari tomonidan uyushtirilgan individual va kollektiv etik suhbatlari, ma'r u zalar, munozaralar, kitobxonlar konferentsiyalarining) ta'siri bu ishni ancha tuldirishi mumkin . Hatto faol ta'sir ko’rsatishning ajoyib ustasi bo’lgan A.S. Makarenko ham axloqiy (etik) suhbatlarning chinakam tarafdori edi.Uning o’zi nazariy axloqiiy turdagi suhbatlarning konspektini yozar, ularda eng yaxshi axloqiynazariyaning eng katta samaralarining ko’rar edi. Muayyan tamoyillar ishlab chiqilgan bo’lib, axloqka doirsuhbatlar usha tamoyillar asosida tuzilishi kerak. Bu prinsiplar quyidagilardir: 1.Axloqqa doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bo’lishi lozim. Mavxum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar Bilan toliktirib qo’yishga yo’l quyib bo’lmaydi. 2.Odatda, suhbat o’tkaziladigan kollektivni, uning yo’nalishini, bu kollektiv a'zolarining o’zaro munosabatlarini, o’qituvchiga, o’qish va boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur. 3.Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o’tkazibyu turmaslik darkor.Agar suhbatlar konkret sabablar Bilan, mamlakat yoki kollektiv hayotidagi biror vokeaga, masalan oktabr', revolyutsianing, katnashuvchilari bilan, kaxramonlar bilan uchurashuvlarga, Yangi kitob yoki kinofilm chiqqanligiga, maktab hayotida yuz bergan biror ijobiy yoki salbiy vokeaga tugirlab o’tkazils, juda yaxshi natija beradi.