SSSRda jamoalashtirish siyosatining O`rta Osiyo va Qozog`istondagi oqibatlari 17v

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Скачать

• Mavzu : SSSRda jamoalashtirish siyosatining O`rta
Osiyo va Qozog`istondagi oqibatlari
•
• Respubiika iqtisodiyoti tabiatan agrar tusga ega, sanoati asosan qishloq xo’jalik
mahsulotlarini qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning uchdan ikki
qismini paxtachilik sanoati tashkil qilar edi. O`lkaning ishlab chiqarish hayotida
kustar-hunarmandchilik ishlab chiqarishi hamon oldingi o`rinni egallab, aholining
poyafzal, kiyim-kechak va uy-ro’zg`or buyumlariga bо`lgan ehtiyojlarini
qondirar edi. Hunarmandlar bozorga chiqarilgan poyafzalning 86 % ni, oshlangan
terining 76%ni, kiyira-kechak va bosh kiyimlarining 85%ni, idish-tovoqlarning
60%ni ishlab chiqarar edilar. 1925 yilning oxiriga kelib sobiq SSSRda xalq
xo’jaligini tiklash ishlari asosan o’z nihoyasiga yetkazildi. 1925 yilning dekabrida
bo`lib o`tgan VKP(b) XIV qurultoyi sotsializm g`alabasining asosiy sharti
sifatida sho`rolar mamlakatida "sotsialistik industrlashtirish"ni avj oldirishga
e'tiborini qaratdi. Sanoatlashtirish O’zbekistonda dastlab sekinlik bilan amalga
oshirildi. Chunki kosibu-hunarmandchilik ustivor soha edi. Mamlakatni jadal
industrlash uchun mablag` masalasi keskin munozaralarga sabab bo’ldi.
Industrlashtirishni jadallashtirish tarafdorlari mablag`ni qishloq xo’jaligi
hisobidan olish rejasini ilgari surdilar, muxolif taraf esa, sanoatlashtirish
siyosatini yoqlagani holda uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitini
yaxshilash va qishloq xo’jaligida kooperatsiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda
amalga oshirish bilan birgalikda olib borishni taklif qildi. Keskin siyosiy bahs
munozaralardan keyin mablag`ni agrar sektordan olishga qaror qilindi.
O’zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterda edi, zero 1927-28 yillarda iqtisodiyotda
qishloq xo`jiligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4 %ni tashkil qilardi edi.
Respublikadagi mavjud sanoatning 90% ni qishloq xo’jalik xom-ashyosini

ishlashga ixtisoslashgan edi, mahsulotlarni qayta ishlash korxonalaridan iborat
bo`lib, uning 2 dan 3 qismini paxtachilik sanoati tashkil qilardi.
Birinchi besh yillik (1928-1932)da 289 ta yangi sanoat korxonasi, jumladan,
Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodlari
ishga tushirildi, Chirchiqqurilish, Olmaliqqurilish, Toshkent to`qimachilik kombinati
qurilishi davom etdi. Farg`onada to`qimachilik fabrikasi va yog`zavodi, Toshkent,
Buxoro, Marg`ilon va boshqa shaharlarda tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi.
Sanoatlashtirish yillari respublika paxta tozalash zavodlarining texnik imkoniyatlari
oshib, 1927-28 yillarda 3363 tonna paxta tolasi yetishtirdi va paxta tozalash sanoatining
yalpi mahsuloti esa 165,7 mln. rublni tashkil etgan edi.
Respublikani sanoatlashtirishda elektrlashtirish ham muhim o`rinlardan birini
egallaganligi tufayli, elektrstansiyalar qurilishi avj oldirildi. Masalan, Toshkent yaqinida
quvvati 4 ming kilovatni tashkil etgan Bo’zsuv GESi barpo etildi. 1932 yilga kelib esa,
elektr stansiyalarining soni 49 taga yetdi. Shuningdek, respublikada neft sanoati hara
jadal sur'atlar bilan o`sdi, 1925-26 yillarda neft ishlab chiqarish 5,6 tonna bо`lgan
bo`lsa, 1927-28 yillarda bu ko’rsatkich 47,7 tonnani tashkil etdi.
Ayrim sanoat mahsulotlari bo`yicha O’zbekiston sobiq Ittifoqda yetakchi o`ringa
chiqdi. 1932 yilda paxta tolasining 89,7 %, sementning 54,2%, o`simlik moyining
56,4%, xom ipakning 42% ishlab chiqarildi.
Faqatgina birinchi besh yillikning o’zida yirik sanoatdagi ishchilar soni deyarli
3,5 baravar ko’paydi. Lekin ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil
qilganligi bois, ularni tayyorlashga yordam tariqasida ittifoqdosh respublikalar, asosan
Rossiyadan ko’plab sanoat mutaxassislari kela boshladi. 1926 yildan 1940 yilgacha
O’zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10% dan ortiqroq
ko’paydi. Markazning rasiyzabon aholining ko`chirib keltirishda milliy o`lkalarda
o’zining tayanch ijtimoiy qatlamini vujudga keltirish hamda ruslashtirish siyosatini
amalga oshirish manfaati yotar edi.

Sanoatni jadal rivojlantirish natijasida O’zbekiston Markazga rangli va nodir
metallar, oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak bilan
ta'minlaydigan va sho`roIar mamlakatini xom ashyo qaramligidan xolos etishga yordam
beradigan yirik xom ashyo mintaqasiga aylandi. O’zbekistonning oltin sanoati butun
mamlakatning to`lov balansini mustahkamlash uchun katta mablag`lar berib turdi.
Biroq, aholining ijtimoiy ehtiyojlari nazar-pisand qilinmadi, uning moddiy
farovonligiga e'tibor berilmadi, bu esa turmush darajasining pasayib ketishiga olib keldi.
Sho`rolar davrida shahar va portlarni birlashtiruvchi yangi terair yol liniyalari
qurilishiga ham e'tibor berildi. Farg`ona (Iskobil)-Quvasoy (1922), Qarshi-Kitob(1924),
Amudaryo (Samsonovo)- Termiz (1925). 1928-29 yillarda paxtachilikni rivojlantirish
maqsadida Asaka Shahrixon, Sirdaryo-Paxtaorol temir yo`llari qurildi, shuningdek,
Qorasuv-Osh (1935) va boshqa temir yo'l liniyalari qurilib foydalanishga topishirildi.
1929-1931 yillarda uzunligi 1452 km bо`lgan Turkiston-Sibir (Turksib) temir yo`li
qurildi.
20-yillardan O’zbekistonda avtomobil trasporti vujudga keltirildi 1921 yilda
respublika avtomobil transporti ixliyorida 40 yengil va 15 avtomobili hamda Toshkent
avtomobil ta'mirlash ustaxonasi bor edi. 1940 yilgacha Lenin nomidagi katta avtomobil
yo'li (710 km), Faro'
avtomobil yo`li (343 km) qayta ta'mirlandi va bir qancha yangi
yo'li qurib bitkazildi.
Respublika hukumati 1940 yilda uzunligi 708 km bо`lgan katta o’zbek traktini
(Toshkent-Termiz avtomobil yo’li) qurish haqida maxsus qaror qabul qildi. Bu ycrlning
376 km Toshkent. 222 km Samarqand, 162 km Buxoro viloyatlari mehnatkashlari
tomonidan 1941 yilning4 oyida qurib tugallandi.
1924-yilga kelib, respublikadagi avtomobil korxonalarida 223 avtomobil bo`lib,
145 ming tonna yuk tashildi. 30-yillarda avtomobil transportining rivojlanishi bilan
qattiq qoplamali yo`llar qurilishi boshlandi, ta'mirlash va texnik xizmat ko’rsatish
korxonalari, kadrlar tayyorlaydigan o’quv yurtlari ochildi.

Yangi iqtisodiy siyosat (NEP) tufayli O’zbekiston qishloqlaridagi ahvol ancha
yaxshilandi, dehqonlar o’z mahsulotini sotish, g`o’za va boshqa ekin maydonlarini
kengaytirish orqali turmush darajasini yaxshilash imkoniyatiga ega bo’lishdi. Biroq, 20-
yillarning ikkinchi yarmidan YAIS (NEP) o’z mohiyatini yo’qotib, erkin savdo va
xususiy tadbirkorlikka chek qo`yila boshiadi. Sho`rolar boylarning yerlarini musodara
qilish hisobiga kambag`al dehqonlarni yer bilan ta'minlash orqali qishloqda "sotsialistik
Ijtimoiy tuzum" ning asosi bо`lgan jamoa bo`lib xo’jalik yuritishni rivojlantirisbni
ko’zlab, keng miqyosli agrar islohoti avj oldirdilar. 1925 yil 2-dekabrdagi o’z SSR
MIQning Favqulodda Sessiyasida qabui qilingan "Yer va suvni natsionalizatsiya qilish"
to’g’risidagi dekreti qabul qilindi.
Yirik yer egalaridan tortib olingan yerlarda 60603 dehqon xo’jaligi tashkil etiladi.
Bulardan tashqari, yangi va tiklangan sug`orma yerlarida yana 14751 batrak va yersiz
dehqonlar xo’jaliklari tuzildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridagi yer-suv islohoti davomida
sug`oriladigan 20 ga va 45 ga ortiq lalmi yerlar, sobiq amir va xon xizmatchilari,
ruhoniy hamda savdogar, sudxo`rlarning xo’jaliklari musodara qilindi, Umuman, 1925-
29 yillardagi yer-suv islohotini o`tkazish natijasida O’zbekistonda pomeshchik turidagi
4801 xo’jaliklar tugatildi, 23036 xo’jaliklarning ortiqcha yerlari musodara qilindi, yer
jamg`armasi 474893 desyatina yerga ega bo’ldi, 89729 liklar yer bilan ta'minlandi, Yer
bilan birga ko’pgina xo’jaliklar moli urug`. asbob-uskunalarga ham ega bo`Idilar.
Biroq islohot o`tkazishning repressiv-majburiy usullari, boy yunonlarning davlat
tomonidan terror qilinishi o’z navbatida ularning kin norozilik chiqishlariga sabab
bo’ldi. Shu tariqa, yer-suv islohoti ahloqda sinfiy kurashning keskinlashuviga olib
kelgan edi. Davlat o’z batida "boy-quloq unsurlari"ning qarshiliklarini bartaraf etish
uchun o’zining bor kuchini ishga soldi. Tortib olingan yerlarning asosiy qismi kolxozlar
va sovxozlar ixtiyoriga topshirilgan edi.
Islohotning jiddiy salbiy oqibatlaridan qishloq iqtisodiy hayotining
qashshoqlashishi, fermerlik kurtaklarining bo`g`ib qo`yilishi va bozor-savdo

munosabatlarining rivojlanishining to`sib qo`yilishi hamda ijara jmkoniyatlarining
cheklanishi bo’ldi.
Shunday qilib, 1925-29 yillardagi yer-suv islohoti sho`ro hukumatining mulkdor
sinflarni tugatish, sinfsiz jamiyat qurish uchun qilgan chora-tadbirlaridan biri bo’ldi.
Ushbu jarayon keyingi yillarda qishloq xo’jaligini majburiy jamoalashtirishga zamin
yaratgan edi.
1929 yil tarixga qora belgi ostidagi "buyuk burilish yili" deb nom olgan yil bo`lib
kirib keldi. Bu dehqonlar sinfmi ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli
yo’q qilishning boshlanish davri edi. Bunda "quloqlar" va "boylar" toifasiga asosan
yangi iqtisodiy siyosat sharoitida o’z xo’jaliklarini oyoqqa turg`azib olgan o’rtahol
dehqonlar kiritildi. Chunki birmuncha badavlatroq qatlamlar oldingi yillarda tugatilgan
edi. 1929 yilning yozida "quloqlar"ni jamoa xo’jaliklariga (kolxoz) kiritishini
ta'qiqlovchi qaror qabul qilinadi. O`sha yilning 7 noyabrida "xalqlar otasi" - Stalinning
matbuotda bosilib chiqqan "Buyuk burilish yili" nomli maqolasi hamda 27 dekabrda
qishloq xo’jalik xodimlarining ilmiy konferensiyasida so’zlagan nutqi "quloqlar" ni sinf
sifatida tugatish va jadal jamoalashtirish siyosatini boshlab berdi. Yoppasiga
jamoalashtirish bu-boy va o’rtahol dehqonlarga tegishli ishlab chiqarish vositalari,
mollar, uy-joy, qishloq xo’jalik mahsulotlari va urug` zahiralarini tortib olinishi
hisobiga kolxozlar tuzish degani edi.
O’zbekistonda jamoalashtirish o’z KP MQning 1930 yil fevralda qabul qilgan
"Kollektivlashtirish va quloq xo’jaliklarini tugatish" to’g’risidagi qarori e'lon
qilingandan so`ng boshlab yuborildi.
O’zbekistonda yoppasiga jamolashtirishni tezlashtirish hamda "quloqlar" bilan
kurash olib borishni kuchaytirishga yordam tariqasida Markaz 25 ming tashkiliy-siyosiy
tajribaga ega bо`lgan rus ishchilarni yuboradi. Bu yerga "25 mingchilar" asosan
Moskva, Leningrad, Ivanovo-

Voznesenk va SSSRning boshqa sanoat markazlaridan O’zbekistonga 433 ishchi
yuborildi. Ulardan tuziigan brigadalar o’zbek qishloqlarida kolxozlar tuzish hamda
"quloq qilish" kompaniyasida "faol" ishtirok etdilar.
1930-yilning o’zidayoq respublikada 2648 ta boy va "quloq" xo’jaliklari tugatilib,
qishloq ahlining tadbirkor qisrai oyog`iga bolta urildi. "Quloq qilish" siyosati
dehqonlarda ishonchsizlik va xavotirni kuchaytirdi. Ko’plab dehqonlar o’z xo’jaliklarini
tashlab qochdilar. Chorva soni keskin kamayib ketdi. Respublikadagi siyosiy vaziyat
keskinlashib bordi. Dehqonlarning noroziligi 1930 yil 25 fevralda Farg`ona okrugida
g`alayonga aylandi. Norozilik chiqishlari Andijon, Toshkent, Xorazm, Samarqand
okruglariga ham yoyildi. Masalan, Chust va Olmosda boy dehqonlar chorva mollarini
yoppasiga sotishni avj oldirdilar. Jamoalashtirishga qarshi bu harakat ba'zi joylarda
sovet hokimiyatiga qarshi chiqishlarga aylandi. Mana shunday norozilik chiqishlarining
oldini olish uchun 1930 yilda o’z MQ KP (b) qoshida "quloq" va boylarni yo’q qilish
bo`yicha maxsus respublika komissiyasi tuziladi va "quloq qilish" siyosati yanada
shiddatliroq tus oladi.
O’zbekistonda jamoalashtirish asosan 1932 yilning oxiri 1933 yilning boshlarida
tugallandi. Bu davrga kelib respublikaning 79 dan 61 tumanida barcha dehqon
xo’jaliklarini kolxozlarga birlashtirish nihoyasiga yetkazilgan edi, Jami O’zbekistonda
jamolashtirilgan xo’jaliklar 74,9%ni tashkil etdi. Birinchi besh yillik( 1928-1932)
oxirlarida respublikada 9734 kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgan edi.
1930-33 yillarda O’zbekistonda 5550 dehqon xo’jaligi hibsga olinib, quloq
qilinadi va Ukraina, Sibir, Qozog`iston va boshqa joylarga zo`rlik bilan ko`chirildi.
Lekin shuni ham aytish joizki, bunda nafaqat o’ziga to`q mol-mulkka ega dehqonlar,
balki o’rtahol, ayrim hoilarda esa batrak xo’jaliklarga mansub kishilar ham "quloq"
sifatida surgun qilindi.
Sovet davlatining bunday g`ayriinsoniy siyosatini amalga oshirishdan maqsadi,
birinchidan, qishloqdagi o’ziga to`q kishilarning yer-suvi, mol-mulkini tortib olish,
ikkinchidan, tortib olingan boylik va ishlab chiqarish vositalari hisobiga jamoa va davlat
xo’jaliklarining dastlabki moddiy bazasini yaratish, uchinchidan, karabag`al

dehqonlarning bu xo’jaliklarga "o’z xohishlari" bilan kirishlariga erishish va ularning
arzon mehnatidan foydalanish, to`rtinchidan, "quloq" bo'lib surgun qilingan kishilar
yordamida masalan, Ukrainaning iqlimi O’zbekistonga yaqin zonasida paxtachilik
sovxozlarini tashkil etish va pirovardida paxta yordamida SSSRning moddiy
imkoniyatlarini yaxshilash edi. Sho`rolar bu maqsadlarga asosan erishdi. Quloqlar
hisobiga qaddini tikladi, sotsialistik qurilishning moddiy bazasini yaratdi. paxta
mustaqilligiga erishdi. Barcha xatti-harakatlarga qaramay, Ukrainada paxtachilik
xo’jaligi qaror topmadi.
Majburiy jamoalashtirish siyosati qishloqning mustaqil rivojlanishini barbod
qildi, qishloq ahli ongiga salbiy ta'sir ko’rsatdi, dehqonlarning yerga egalik tuyg`usini
yo’q qildi.
O’zbekiston uchun suv inshootlari qurish muhim edi va shuning uchun 1939
yildan bunday qurilishlar umumxalq hashar yo`li bilan amalga oshirila boshladi. 1939
yil l avgustda boshlangan 270 km uzunlikdagi Katta Farg`ona kanali xalqning
mashaqqatli mehnati evaziga 45 kunda barpo etildi. Kanal qurilishida 160 ming kishi
ishtirok etdi va asosan qo'1 mehnati bilan qurildi.
Chorvachilik O’zbekiston qishloq xo’jaligining muhim sohalari qatorida sho`rolar
davrida ham muhim o`rin egalalab keldi. Xususan, 1932 yildan 1937 yilgacha yirik
qoramollar soni 150 raingga, qo`ylar 230 mingga ko’paydi. Lekin shunga qaramasdan
chorvachilik qishloq xo’jaligining boshqa sohalariga qaraganda orqada edi. Buning
asosiy sababi paxtachilikka e'tiborning kuchaytirilganligi va chorvadorlarning moddiy
rag`batlantirilmaganligi bo’ldi.
O’zbekiston KPning 1934 yilda bo`lib o`tgan VI qurultoytdan so`ng, respublikaga
ko’p miqdorda qoramol keltirila boshladi.
Pillachilik respublika qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan bir edi. 1922
yilda Toshkentda "Turkipak" aksionerlik jamiyatining tashkil etilishi pillachilikni
rivojlantirishda muhim bosqich bo’ldi. 1927 yilda Toshkent ipakchilik stansiyasi
negizida O’rta Osiyo ipakchilik ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. 1930 yillarda tut

ko`chati yetishtirishga alohida e'tibor qaratildi. Birinchi va ikkinchi besh yilliklarda
O’zbekiston ipak ishlab chiqarish bo`yicha birinchi o`rinda edi. 1932 yilda 5674 tonna
pilla yetishtirilgan bo`lsa, ushbu ko’rsatkich 1937 yilda 11 422 tonnaga ko’paydi.
Respublika qishloq xo’jaligida mevalar va uzura yetishtirish qadimgi va oziq-
ovqat hamda sanoat xom ashyosi beradigan asosiy tarmoqlar qatoriga kiradi. 20-
yillarning 2-yarmidan ixtisoslashtirilgan bog`dorchilik va tokchilik davlat xo’jaliklari
barpo etila boshladi, tog` va tog` etaklari zonalarida joylashgan jamoa xo’jaliklarida
ham bu tarmoqqa katta e'tibor berildi. Mevalarning nav tarkibini yaxshilash maqsadida
olma, nok, uzum va boshqalarning Yevropa mamlakatlarida yetishtiriladigan navlari
keltirilib ekildi. O’zbekistonning 1937 yilda yetishtirgan meva hosili 800 ming
sentnerni tashkil etdi. Shundan uchdan bir qismi sobiq ittifoqning turli viloyatlariga
yuborilar edi.
Tadqiq qilinayotgan davrdagi davlat arboblaridan yana biri Yo`ldosh Oxunboboyevdir
(1885-1943). U 1926-27 yillarda O’zbekistonda yer-suv islohotini o`tkazish markaziy
komissiyasi raisi sifatida ish olib borgan, Farg`ona viloyati hamda respublika qishloq
xo’jaligini tiklashda ishtirok etgan. Yo`ldosh Oxunboboyev 1943 yilda Toshkentda
vafot etgan.
Tariximizda o’zining o`chmas izini qoldirgan buyuk siymo bu-Fayzulla Xo’jayevdir
(1896-1938). 1920 yili inqilobchi yosh buxoroliklar Turkiston markaziy byurosi rayisi ,
1920-24 yillarda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Nozirlar Kengashining rayisi
(shuningdek, Tashqi ishlar, Harbiy ishlar noziri) bo`lib ishlagan.
Fayzulla Xo’jayevning faoliyati nihoyatda murakkab siyosiy vaziyatda o`tgan.
O’zbekistonda yuz berayotgan o’zgarishlardan qoniqmaganligini u o’zining bir qancha
tanqidiy chiqishlarida bildiradi. Masalan, 1924 yildagi bolsheviklarning milliy-hududiy

chegaralanishiga qarshi o’z fikrlarini ilgari surgan, "Buxoro inqilobi tarixiga doir"
asarida Fayzulla Xo’jayev jadidchilikka xolis baho berishga harakat qilgan. Ushbu
asardagi jadidchilikning ijtimoiy mohiyatiga ijobiy munosabati va jadidchilikni
ijtimoiy-inqilobiy harakat sifatidagi qarashlari xato deb baholandi.
Fayzulla Xo’jayev ham mustabid tuzumning qatag`on qurbonlaridandir. U 1937 yil
Moskvada "xalq dushmani" sifatida qamoqqa olinib, 1938 yilda otib tashlangan.
20-30 yillarda ko’zga ko’ringan milliy yetakchi - Abdulla Rahimboyevdir (1896-1938).
Abdulla Rahimboyevning siyosiy faoliyati nihoyatda serqirra bo`lib, mustabid tuzum
siyosatiga qarshi dadil chiqishlari buning yorqin ifodasidir. Masalan, u 1921 yilning
dekabrida bo`lib -o`tgan RSFSR Sovetlarining IX qurultoyi minbaridan turib, Rossiya
hukumatiga ochiqdan-ochiq "Turkistondagi sovetlarning jazolash siyosati har qanday
chegaralardan o`tib tushdi. Farg`ona viloyatidagi jazo otryadlari esa mutlaqo muxtor
holatda, hech kim bilan, partiya organlari bilan ham, sovet organlari bilan ham
hisoblashmasdan, turli shubhali shaxslarni xizmatga olib harakat qilmoqdalar" degan
bayonot bilan chiqdi, Lekin bunday tarzda sovetlar siyosatini tanqid qilish kechirilmas
edi va 1922 yilda ishda yo'1 qo`yilgan "qo`pol xatolari" uchun TASSR MIQ raisi
A.Rahimboyev lavozimidan chetlashtirildi. Biroq vaqt o`tishi bilan Markaz unga "o’z
xatolarini tuzatish" imkonini beradi va yana rahbarlik ishiga jalb qiladi.
A.Rahimboyev RKP(b) MQ O’rta Osiyo byurosining a'zosi hamda TKP MQning ma'sul
kotibi sifatida milliy-hududiy chegaralanishni o`tkazishning tepasida turdi. 1924 yilning
fevralida u Buxoroga yuboriladi va bu yerdagi BXSR rahbar xodimlarining kengashida
milliy-hududiy chegaralanishi to’g’risida ma'ruza qildi. 1924 yilning 10 martida
Turkiston Kompartiyasi MQsi va Turkiston MIQ rahbar xodimlarining kengashida ham
ma'ruza qilib, Rahimboyev milliy-hududiy chegaralanishni " nisbatan ma'qul tarzda,
og`riqsiz usullar" bilan o`tkazish kerakligini uqtirdi.
Abdulla Rahimboyevning qismati ham milliy yetakchilarniki kabi qatag`on to`lqinlari
avj olgan paytda hal qilindi. U 1938 yilda qurbon bo’ldi.

L.Xidiraliyevning hayoti 1928 yilda fojeali tugaydi.
"Turkiston xalqlarining ildizi bir",- degan g`oya avloddan-avlodga o`tib, milliy
yetakchilar, jamoat arboblari va milliy ziyolilar qarashlari hamda faoliyatlarida o’z
aksini topib kelgan. Tarixan tarkib topgan uchta davlatni tugatib, o`rniga yangi
tuzilmalarni vujudga keltirish markaz va o`lkadagi bolshevistik rahbarlar tashabbusi
bo’ldi. 1920 yil boshidayoq, Turkkomissiya Turkiston ASSRni bo`lib tashlab, milliy til
belgisiga qarab muxtor respublikalar tashkil qilish masalasini qo`ygan edi. Bu o`sha yili
iyun oyida RKP (b) ning Turkistonga oid qabul qilgan hujjatlarida o’z aksini topdi.
Lenin Turkistonning "O’zbekiya, Qirg`iziya, Turkmaniya" ga bo`lingan xaritasini tuzish
kerakligini uqtirdi. Bu rejaning amalga oshishi qarshilik harakati tufayli bir oz kechikdi.
Turkistonni milliy jihatdan qayta chegaralash markaz va RKP(b) O’rta Osiyo byurosi
tomonidan ishlab chiqildi va 1924 yilda qafiylik bilan amalga oshirildi.
1924-yilning 31 yanvarida RKP(b) MKning Tashkiliy byurosi Turkiston , Buxoro,
Xorazm respublikalarining milliy-hududiy chegaralanishi masalasini ko`rib chiqdi va
Y.A.E. Rudzutakka mazkur respublikalarning ma'sul xodimlari bilan birgalikda bu
g`oyani amalda qanday ro`yobga chiqarish mumkinligini oldindan muhokama qilishni
topshirdi. 1924 yilning fevralida esa Fayzulla Xo’jayevning milliy chegaralanish
raasalasi bo`yicha tezislarida markazning turkiy xalqlarning ildizi birligini hisobga
olmayotganligi, chegaralash g`oyalari o`tinish istilochilari siyosatidan farq
qilmayotganligi aytilgan edi. Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarida tashkiliy va
tashviqot ishlari olib borilgandan so`ng, 1924 yilning 11 oktyabrida RKP(b) Siyosiy
byurosi O’rta Osiyoni qaytadan bo`lib chegaralash haqida o’zining so`nggi qarorini
qabul qiladi va 1924 yil 14 oktyabrda RSFSR BMIQ II sessiyasi milliy chegaralanish
haqidagi Turk MIQ qarorini tasdiqladi. Milliy chegaralanish natijalariga ko`ra, O’rta
Osiyoda O’zbekiston va Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikalari, o’z SSR
tarkibida b о `lgan Tojikiston Avtonom respublikasi, RSFSR tarkibida Qoraqirg`iz
(Qirg`iziston) va Qoraqalpog`iston Avtonom viloyatlari tashkil topdi. Sobiq Turkiston
ASSRning qozoq viloyatlari esa, Qirg`iziston (Qozog`iston) ASSR tarkibiga kiritildi.

Shu tariqa, 1924 yilning kuzida milliy-hududiy chegaralanish hukumat qarorlari bilan
qonuniy tarzda rasmiylashtirildi.
1925 yilning 13 fevralida o’z SSR Sovetlarining Buxoroda ochilgan I-Umum o’zbek
qumltoyida "O’zbekiston SSR tuzilgani to’g’risida deklaratsiya" qabul qilindi.
O’zbekiston SSR sovetlari MIQ ning raisi etib Yo`ldosh Oxunboboyev saylandi.
O’zbekiston XKS raisi etib - Fayzulla Xo’jayevni tasdiqladi. Tuzilgan O’zbekiston
SSRga tugatilgan Turkiston ASSRdan Sirdaryo, Farg`ona va Samarqand viloyatlarining
katta qismi, Buxoro respublikasidan uning markaziy va g`arbiy qismi (Zarafshon,
Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari), shuningdek Xorazm SSRdan Xorazm vohasi
kirdi.
Milliy-chegaralanishdan so`ng, O’zbekiston sovetlarining I-qurultoyi (1925 yil 13-17
fevral) "O’zbekiston SSRning tashkil topishi haqidagi Deklaratsiya"ni tasdiqlagach,
Ittifoq soyetlarining 3-qurultoyida (1925 yil,13 may) esa, O’zbekiston Respublikasi
SSSR tarkibiga kiritildi. Shu tariqa, O’zbekiston SSRning qonunan rasmiylashtirish
jarayoni tugallandi.
O’zbekiston SSR aholisining soni respublika tashkil etilishining dastlabki yillarida
3.963.285 kishini, ya'ni, O’rta Osiyo aholisining deyarli yarmini-48,7 foizini tashkil etar
edi. 1926 yilda O`tkazilgan aholini ro`yxatga olish bo`yicha respublikada istiqomat
qiluvchi aholining tarkibi quyidagicha edi: O’zbeklar -74,2%, tojiklar -7,8%, ruslar-
5,6%, qozoqlar-2,4%, qirg`izlar-2,04%.
Turkiston o`lkasini bo`lib tashlash bilan sho`rolar milliy davlatchiligimizning ming
yillik rivojlanish tarixiga putur yetkazdilar. Millatning bir qismi o’z ota-bobolari yerida
yashab, mehnat qilsa-da, rasmiy ta'rifga ko`ra, o’z sonli millafga aylanib qolgan edi.
Bolsheviklar andozasidagi milliy-hududiy chegaralanish O’rta Osiyo xalqlari o`rtasidagi
bo`lajak millatlaro munosabatlarni keskinlashtirib turishi, favqulodda vaziyatlarda
portlab, turli nizolarga sabab bo’lishi muqarrar edi. Yangi sovet respublikalarini "milliy
davlatchilikning tashkil etilganligi", deb bahqlash xato bo`lsa kerak. Zero,

SSSRtarkibidagi ushbu tuzilmalar Markaz ixtiyorida bo`lib, ilgarigidek unga arzon xom
ashyo yetkazib berishga ixtisoslashtirilgan mustamlakalar bo`lib qolaverdi.
1924-yilda milliy-hududiy chegaralanishi natijasida O’rta Osiyo xaritasida ittifoqchi
respublikalar bilan birga muxtor tuzilmalar harn paydo bo’ldi. Shular orasida
Qoraqalpog`iston muxtor viloyati ham bor edi. Ushbu viloyat Qirg`iziston
(Qozog`iston) ASSR tarkibida bo`lib, unga volostlardan iborat To'rtko'1, Chimboy,
Xo’jayli va Qo`ng`irot okraglari kirdi. 1925 yil 12-19 fevralda viloyat markazi To'rtko'1
shahrida "bo`lib o`tgan Qoraqalpog`iston avtonom viloyati Sovetlarining birinchi
qurultoyi "Qoraqalpog`iston avtonom viloyati tashkil topganligt to’g’risida
Deklaratsiya" qabul qildi va "qoraqalpoq milliv davlatchiligi" tashkil etilganligini
qonuniy rasmiylashtirdi. Qoraqalpog`iston avtonom viloyati Ijroiya qo`mitasining raisi
etib A. Qudaboyev saylandi. Qoraqalpog`istonda yashaydigan asosiy elatlar
qoraqalpoqlar-38,5%, o’zbeklar-28,7%, qozoqlar-28,6%dan iborat edi.
Qoraqalpog`iston Muxtor viloyati tashkil etilgandan so`ng, sovetlar bu yerda ham
sotsialistik qurilishni avj oldirib yubordilar. Jumladan ovul va qishloqlarni
sovetlashtirish keng miqyosda olib borildi. Sovetlarga batrak va kambag`allar saylanib,
ularning asosiylarini kommunist va komsomollar tashkil qildi. Mamlakatda vayron
b о `lgan sanoatning turli sohalari, qishloq xo’jaligi va sug`orish ishlarini tiklash amalga
oshirildi. Qoraqalpog`iston iqtisodiyotining taraqqiyoti bir tomonlama xususiyatga ega
bo`lib, SSSRning markaziy mintaqalari sanoatini rivojlantirish ehtiyojlarini
ta'minlashga qaratilgan edi. Masalan, 1933 yilning 3 oktyabrida SSSR Yer ishlari Xalq
Komissariigi Qoraqalpog`istonni mamlakatni beda urug`i yetkazib beruvchi asosiy baza
deb tan olgan edi. Buning asosiy sababi mamlakat xalq xo’jaligida ittifoqdosh
respublikalar o`rtasidagi mehnat taqsimotida Qoraqalpog`istonga oliy sifatli paxta, beda
hamda baliq bilan ta'minlab turish yuklatilganligida edi.
Muxtor viloyat sanoatining yetakchi tarmoqlarini paxta tozalash va baliq-konserva
zavodlari tashkil etar edi. Sanoatni yuksaltirish bilan bir qatorda qishloq xo’jaligining
barcha sohalarini rivojlantirishga ham katta e'tibor qaratildi va bu yerga ko’p miqdorda

qishloq xo’jalik anjomlari keltirila boshlanib , boy va ruhoniylardan tortib olingan yerlar
hisobiga yersiz va kam yerli dehqonlar yer bilan ta'minlandi.
1930-yilda Qoraqalpoq muxtor viloyati RSFSR tarkibiga kiritildi.1932 yiining 20-
martida esa, SSSR MIQ Rayosati "Qoraqalpog`iston avtonom viloyatini Avtonom Sovet
Sotsialistik Respublikasiga aylantirish va uni RSFSRga kirishi to’g’risida" qaror qabul
qildi. O`sha yilning may oyida avtonom respublika Sovetlarining ta'sis qurultoyi
xukumatni tuzdi. Unda QQASSR MIQ raisi etib, Koptleu Nurmuhamedov, Xalq
Komissarlari Kengashi raisi etib esa Qosim Avezovlar saylandilar.1936 yilda SSSRning
yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi va unga ko`ra QQASSRning O’zbekiston SSR
tarkibiga kirishi ko’zda tutilgan edi. Buning asosiy sababi, hududiy yaqinlik, yagona
tarixga ega b о `lganligi deb e'tirof etildi. 1937 yil 12 fevralda o’z SSRning yangi
Konstitutsiyasi qabul qilindi. O`sha yilning 6 martida esa, QQASSRning yangi
Konstitutsiyasi e'lon qilinadi. Qoraqalpog`iston O’zbekiston tarkibida b о `lganida,
o’zbek va qoraqalpoq xalqlari o`rtasidagi do`stlik yanada mustahkamlandi.

• Mavzu : SSSRda jamoalashtirish siyosatining O`rta Osiyo va Qozog`istondagi oqibatlari • • Respubiika iqtisodiyoti tabiatan agrar tusga ega, sanoati asosan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning uchdan ikki qismini paxtachilik sanoati tashkil qilar edi. O`lkaning ishlab chiqarish hayotida kustar-hunarmandchilik ishlab chiqarishi hamon oldingi o`rinni egallab, aholining poyafzal, kiyim-kechak va uy-ro’zg`or buyumlariga bо`lgan ehtiyojlarini qondirar edi. Hunarmandlar bozorga chiqarilgan poyafzalning 86 % ni, oshlangan terining 76%ni, kiyira-kechak va bosh kiyimlarining 85%ni, idish-tovoqlarning 60%ni ishlab chiqarar edilar. 1925 yilning oxiriga kelib sobiq SSSRda xalq xo’jaligini tiklash ishlari asosan o’z nihoyasiga yetkazildi. 1925 yilning dekabrida bo`lib o`tgan VKP(b) XIV qurultoyi sotsializm g`alabasining asosiy sharti sifatida sho`rolar mamlakatida "sotsialistik industrlashtirish"ni avj oldirishga e'tiborini qaratdi. Sanoatlashtirish O’zbekistonda dastlab sekinlik bilan amalga oshirildi. Chunki kosibu-hunarmandchilik ustivor soha edi. Mamlakatni jadal industrlash uchun mablag` masalasi keskin munozaralarga sabab bo’ldi. Industrlashtirishni jadallashtirish tarafdorlari mablag`ni qishloq xo’jaligi hisobidan olish rejasini ilgari surdilar, muxolif taraf esa, sanoatlashtirish siyosatini yoqlagani holda uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitini yaxshilash va qishloq xo’jaligida kooperatsiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikda olib borishni taklif qildi. Keskin siyosiy bahs munozaralardan keyin mablag`ni agrar sektordan olishga qaror qilindi. O’zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterda edi, zero 1927-28 yillarda iqtisodiyotda qishloq xo`jiligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4 %ni tashkil qilardi edi. Respublikadagi mavjud sanoatning 90% ni qishloq xo’jalik xom-ashyosini

ishlashga ixtisoslashgan edi, mahsulotlarni qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning 2 dan 3 qismini paxtachilik sanoati tashkil qilardi. Birinchi besh yillik (1928-1932)da 289 ta yangi sanoat korxonasi, jumladan, Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodlari ishga tushirildi, Chirchiqqurilish, Olmaliqqurilish, Toshkent to`qimachilik kombinati qurilishi davom etdi. Farg`onada to`qimachilik fabrikasi va yog`zavodi, Toshkent, Buxoro, Marg`ilon va boshqa shaharlarda tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi. Sanoatlashtirish yillari respublika paxta tozalash zavodlarining texnik imkoniyatlari oshib, 1927-28 yillarda 3363 tonna paxta tolasi yetishtirdi va paxta tozalash sanoatining yalpi mahsuloti esa 165,7 mln. rublni tashkil etgan edi. Respublikani sanoatlashtirishda elektrlashtirish ham muhim o`rinlardan birini egallaganligi tufayli, elektrstansiyalar qurilishi avj oldirildi. Masalan, Toshkent yaqinida quvvati 4 ming kilovatni tashkil etgan Bo’zsuv GESi barpo etildi. 1932 yilga kelib esa, elektr stansiyalarining soni 49 taga yetdi. Shuningdek, respublikada neft sanoati hara jadal sur'atlar bilan o`sdi, 1925-26 yillarda neft ishlab chiqarish 5,6 tonna bо`lgan bo`lsa, 1927-28 yillarda bu ko’rsatkich 47,7 tonnani tashkil etdi. Ayrim sanoat mahsulotlari bo`yicha O’zbekiston sobiq Ittifoqda yetakchi o`ringa chiqdi. 1932 yilda paxta tolasining 89,7 %, sementning 54,2%, o`simlik moyining 56,4%, xom ipakning 42% ishlab chiqarildi. Faqatgina birinchi besh yillikning o’zida yirik sanoatdagi ishchilar soni deyarli 3,5 baravar ko’paydi. Lekin ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilganligi bois, ularni tayyorlashga yordam tariqasida ittifoqdosh respublikalar, asosan Rossiyadan ko’plab sanoat mutaxassislari kela boshladi. 1926 yildan 1940 yilgacha O’zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10% dan ortiqroq ko’paydi. Markazning rasiyzabon aholining ko`chirib keltirishda milliy o`lkalarda o’zining tayanch ijtimoiy qatlamini vujudga keltirish hamda ruslashtirish siyosatini amalga oshirish manfaati yotar edi.

Sanoatni jadal rivojlantirish natijasida O’zbekiston Markazga rangli va nodir metallar, oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak bilan ta'minlaydigan va sho`roIar mamlakatini xom ashyo qaramligidan xolos etishga yordam beradigan yirik xom ashyo mintaqasiga aylandi. O’zbekistonning oltin sanoati butun mamlakatning to`lov balansini mustahkamlash uchun katta mablag`lar berib turdi. Biroq, aholining ijtimoiy ehtiyojlari nazar-pisand qilinmadi, uning moddiy farovonligiga e'tibor berilmadi, bu esa turmush darajasining pasayib ketishiga olib keldi. Sho`rolar davrida shahar va portlarni birlashtiruvchi yangi terair yol liniyalari qurilishiga ham e'tibor berildi. Farg`ona (Iskobil)-Quvasoy (1922), Qarshi-Kitob(1924), Amudaryo (Samsonovo)- Termiz (1925). 1928-29 yillarda paxtachilikni rivojlantirish maqsadida Asaka Shahrixon, Sirdaryo-Paxtaorol temir yo`llari qurildi, shuningdek, Qorasuv-Osh (1935) va boshqa temir yo'l liniyalari qurilib foydalanishga topishirildi. 1929-1931 yillarda uzunligi 1452 km bо`lgan Turkiston-Sibir (Turksib) temir yo`li qurildi. 20-yillardan O’zbekistonda avtomobil trasporti vujudga keltirildi 1921 yilda respublika avtomobil transporti ixliyorida 40 yengil va 15 avtomobili hamda Toshkent avtomobil ta'mirlash ustaxonasi bor edi. 1940 yilgacha Lenin nomidagi katta avtomobil yo'li (710 km), Faro' avtomobil yo`li (343 km) qayta ta'mirlandi va bir qancha yangi yo'li qurib bitkazildi. Respublika hukumati 1940 yilda uzunligi 708 km bо`lgan katta o’zbek traktini (Toshkent-Termiz avtomobil yo’li) qurish haqida maxsus qaror qabul qildi. Bu ycrlning 376 km Toshkent. 222 km Samarqand, 162 km Buxoro viloyatlari mehnatkashlari tomonidan 1941 yilning4 oyida qurib tugallandi. 1924-yilga kelib, respublikadagi avtomobil korxonalarida 223 avtomobil bo`lib, 145 ming tonna yuk tashildi. 30-yillarda avtomobil transportining rivojlanishi bilan qattiq qoplamali yo`llar qurilishi boshlandi, ta'mirlash va texnik xizmat ko’rsatish korxonalari, kadrlar tayyorlaydigan o’quv yurtlari ochildi.

Yangi iqtisodiy siyosat (NEP) tufayli O’zbekiston qishloqlaridagi ahvol ancha yaxshilandi, dehqonlar o’z mahsulotini sotish, g`o’za va boshqa ekin maydonlarini kengaytirish orqali turmush darajasini yaxshilash imkoniyatiga ega bo’lishdi. Biroq, 20- yillarning ikkinchi yarmidan YAIS (NEP) o’z mohiyatini yo’qotib, erkin savdo va xususiy tadbirkorlikka chek qo`yila boshiadi. Sho`rolar boylarning yerlarini musodara qilish hisobiga kambag`al dehqonlarni yer bilan ta'minlash orqali qishloqda "sotsialistik Ijtimoiy tuzum" ning asosi bо`lgan jamoa bo`lib xo’jalik yuritishni rivojlantirisbni ko’zlab, keng miqyosli agrar islohoti avj oldirdilar. 1925 yil 2-dekabrdagi o’z SSR MIQning Favqulodda Sessiyasida qabui qilingan "Yer va suvni natsionalizatsiya qilish" to’g’risidagi dekreti qabul qilindi. Yirik yer egalaridan tortib olingan yerlarda 60603 dehqon xo’jaligi tashkil etiladi. Bulardan tashqari, yangi va tiklangan sug`orma yerlarida yana 14751 batrak va yersiz dehqonlar xo’jaliklari tuzildi. Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridagi yer-suv islohoti davomida sug`oriladigan 20 ga va 45 ga ortiq lalmi yerlar, sobiq amir va xon xizmatchilari, ruhoniy hamda savdogar, sudxo`rlarning xo’jaliklari musodara qilindi, Umuman, 1925- 29 yillardagi yer-suv islohotini o`tkazish natijasida O’zbekistonda pomeshchik turidagi 4801 xo’jaliklar tugatildi, 23036 xo’jaliklarning ortiqcha yerlari musodara qilindi, yer jamg`armasi 474893 desyatina yerga ega bo’ldi, 89729 liklar yer bilan ta'minlandi, Yer bilan birga ko’pgina xo’jaliklar moli urug`. asbob-uskunalarga ham ega bo`Idilar. Biroq islohot o`tkazishning repressiv-majburiy usullari, boy yunonlarning davlat tomonidan terror qilinishi o’z navbatida ularning kin norozilik chiqishlariga sabab bo’ldi. Shu tariqa, yer-suv islohoti ahloqda sinfiy kurashning keskinlashuviga olib kelgan edi. Davlat o’z batida "boy-quloq unsurlari"ning qarshiliklarini bartaraf etish uchun o’zining bor kuchini ishga soldi. Tortib olingan yerlarning asosiy qismi kolxozlar va sovxozlar ixtiyoriga topshirilgan edi. Islohotning jiddiy salbiy oqibatlaridan qishloq iqtisodiy hayotining qashshoqlashishi, fermerlik kurtaklarining bo`g`ib qo`yilishi va bozor-savdo

munosabatlarining rivojlanishining to`sib qo`yilishi hamda ijara jmkoniyatlarining cheklanishi bo’ldi. Shunday qilib, 1925-29 yillardagi yer-suv islohoti sho`ro hukumatining mulkdor sinflarni tugatish, sinfsiz jamiyat qurish uchun qilgan chora-tadbirlaridan biri bo’ldi. Ushbu jarayon keyingi yillarda qishloq xo’jaligini majburiy jamoalashtirishga zamin yaratgan edi. 1929 yil tarixga qora belgi ostidagi "buyuk burilish yili" deb nom olgan yil bo`lib kirib keldi. Bu dehqonlar sinfmi ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli yo’q qilishning boshlanish davri edi. Bunda "quloqlar" va "boylar" toifasiga asosan yangi iqtisodiy siyosat sharoitida o’z xo’jaliklarini oyoqqa turg`azib olgan o’rtahol dehqonlar kiritildi. Chunki birmuncha badavlatroq qatlamlar oldingi yillarda tugatilgan edi. 1929 yilning yozida "quloqlar"ni jamoa xo’jaliklariga (kolxoz) kiritishini ta'qiqlovchi qaror qabul qilinadi. O`sha yilning 7 noyabrida "xalqlar otasi" - Stalinning matbuotda bosilib chiqqan "Buyuk burilish yili" nomli maqolasi hamda 27 dekabrda qishloq xo’jalik xodimlarining ilmiy konferensiyasida so’zlagan nutqi "quloqlar" ni sinf sifatida tugatish va jadal jamoalashtirish siyosatini boshlab berdi. Yoppasiga jamoalashtirish bu-boy va o’rtahol dehqonlarga tegishli ishlab chiqarish vositalari, mollar, uy-joy, qishloq xo’jalik mahsulotlari va urug` zahiralarini tortib olinishi hisobiga kolxozlar tuzish degani edi. O’zbekistonda jamoalashtirish o’z KP MQning 1930 yil fevralda qabul qilgan "Kollektivlashtirish va quloq xo’jaliklarini tugatish" to’g’risidagi qarori e'lon qilingandan so`ng boshlab yuborildi. O’zbekistonda yoppasiga jamolashtirishni tezlashtirish hamda "quloqlar" bilan kurash olib borishni kuchaytirishga yordam tariqasida Markaz 25 ming tashkiliy-siyosiy tajribaga ega bо`lgan rus ishchilarni yuboradi. Bu yerga "25 mingchilar" asosan Moskva, Leningrad, Ivanovo-

SSSRda jamoalashtirish siyosatining O`rta Osiyo va Qozog`istondagi oqibatlari 17v

08.08.2023

0

72.5 KB

Похожие