TA RIX IY A N TROPOLOGIY A GA KIRISH . REJA 1. Antropologiya nima va tarixiy antropologik yondashuv ? 2. Umumiy antropologiya va antropologiya tadqiqot predmetini o‘rganishning o‘ziga xos jihatlari. 3. Tarixiy antropologiya predmeti. 4. Antropologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi. 5. Antropologiya va tarix 6. Madaniy va ijtimoiy antropologiya.

1. Antropologiya nima va tarixiy antropologik yondashuv ? A n t r o p o l o g i y a i n s o n l a r n i n g o ‘ z a r o o ‘ x s h a s h v a f a r q l i x u s u s i y a t l a r i n i i l m i y v a g u m a n i t a r j i h a t d a n o‘ r g a n u v c h i , t a d q i q qiluvchi fan bo‘lib, u zamon va makon xususiyatlaridan kelib chiqadi. Antropologiya insonning kelib chiqishi masalasida quyidagi asosiy savollarni ko‘ndalang qo‘yadi: Biz qachon va qaysi makonda paydo bo‘ldik? Bizning oldingi ko‘rinishimiz qanday omillar ta’sirida o‘zgardi? Biz hozir qandaymiz? Bizning rivojimiz qay tomonga yo‘naltirilgan? Antropologiya keng qamrovli fan bo‘lib, u inson holatining barcha jihatlari: o‘tmishi, hozirgi kuni va kelajagini o‘rganishda namoyon bo‘ladi; shuningdek, odamning biologik jihatlari, jamiyatdagi o‘rni, tili va madaniyati ham uning e’tibori doirasidadir. Antropologiya, shu bi l an bir ga qi yosi y va m adani yat l ar ar o t adqi qot l ar ni ham am al ga oshiradi. Bunda turli xalqlar va zamonlarga oid ma’lumotlar tartibli ravishda qiyoslanadi. Antropologiyani to‘rt bo‘lim: madaniy, arxeologik, biologik va lingvistik antropologiyaga bo‘lish mumkin. Madaniyat insonning sharoitga moslasha olishida va omadga erishishida birlamchi omil bo‘lib hisoblanadi. Madaniyat insonlarning e’tiqodi, urf-odatlari va marosimlari, xulq-atvorlarini anglagan holda saqlanib qolishidir. Ushbu o‘rinda shunday savol tug‘iladi: inson jihatlari qay darajada biologik yoki madaniy omil sifatida talqin qilinadi? Tur farqlari, ahloqiy va irqiy farqlarchi? Madaniy omillar davomiy ravishda inson biologiyasini shakllantiradi. Madaniyat erkak va ayollar u c h u n j i s m o n i y b a r k a m o l l i k v a o ‘ z i n i t u t i s h h a m d a f a o l i y a t o l i b borish tamoyillaridan tashkil topadi. Antropologiyaning ikki o‘lchami mavjud: ilmiy va amaliy . Amaliy antropologiyada ijtimoiy muammolar aniqlanib ularni yechishga, harakat qi li nadi . Antr opol ogiya yana boshqa ko‘plab sohal ar bil an aloqador bo‘lib, ular qatoriga tabiiy va ijtimoiy fanlarni kiritish mumkin. Bu aloqadorlikni tabiiy fan sifatida biologiya va ijtimoiy fan sif at ida sot si ol ogiya fanl ari ni ng o‘zar o

munosabati mi soli da ko‘ r i s h m um ki n. So t s i o l o gl ar o da t d a z am on av i y v a sa no at l a sh ga n hududlarni o‘rganadilar. Antropologlar esa qishloq va sanoatlashmagan jamiyatlarda dala tadqiqotlarini olib boradilar. Antropologlarning m adani yat l ar ar o m asal al ar ga bo‘ l gan qar ashl ar i i qt i sod, si yosat , psixologiya, san’at, musiqa va adabiyot kabi sohalarda ham o‘z ifodasini topadi. Antropolog va tarixchilar tarixiy va madaniy hodisalarga tarixiy va madaniy jihatdan to‘g‘ri baho berishda hamkorlik qiladilar. Ma’lumki, inson eng moslashuvchan tirik mavjudotdir. Janubiy Am er i ka ni ng An d t o g‘ l ar i da gi x al q de ng i z sa t h i d an 17 .5 00 f u t balandlikda yashab, erta tongdan ishlash uchun yana 1.500 fut balandlikka ko‘tariladi. Avstraliya cho‘llaridagi qabilalar hayvonlarga sig‘inib falsafa borasida fikr almashadilar. Tropik mintaqalarda esa odamlar bezgak bilan olishib yotadilar. A n t r o p o l o g i y a i n s o n z o t i v a u n i n g a j d o d l a r i n i t a d q i q qilganligi uchun ham keng qamrovli fan hisoblanadi. Shuningdek, antropologiya qiyosiy va umumiy fandir. Ushbu o‘rinda umumiy deganda i n so nn i n g u m um i y a hv ol i t u sh un i l ad i : u ni n g o ‘ t m i s hi , bu gu ni va kelajagi, shuningdek, biologik jihati, tili va madaniyati bularning b a r c h a s i u m u m i y l i k n i k e l t i r i b c h i q a r a d i . A n t r o p o l o g l a r s u y a k q o l d i q l a r i , s a n o a t l a s h m a g a n v a g ‘ a r b i y b o ‘ l m a g a n j a m i y a t l a r n i o‘rganishadi. Antropologiya fani esa sanoatlashgan odamlarni o‘rganish bilangina kifoyalanmaydi. Ya’ni undan ham muhimroq bo‘lgan narsalarni, chunonchi qadimiy va zamonaviy, oddiy va murakkab jamiyatlarni ham qiyosiy o‘rganadi. Boshqa ijtimoiy fanlar bir jamiyat, ya’ni asosan, Amerika Qo‘shma Shtatlari yoki Kanada kabi sanoatlashgan xalqlarni o‘rganish bilangina cheklanadilar. Antropologiya esa doimiy ravishda bir m a d a n i y a t u r f - o d a t l a r i n i m u t l a q o b o s h q a c h a b o ‘ l g a n i k k i n c h i b i r madani yat urf-odatl ari bi lan qiyoslash nati jasi da madani yatl ar aro ilmiy qarashni yaratib beradi. O d a m l a r n i n g j a m i y a t d a g i t a r t i b i k a b i b a ’ z i h a y v o n l a r , jumladan, babuinlar, bo‘ri va hattoki chumolilar ham guruh-guruh bo‘lib bi r ga ya sh ay di l a r . S hu nd ay bo‘ l s ad a, m a da ni ya t f aq at i n so ng a xo s hodisadir.

Madaniyat insonlardagi bilim, faoliyat va e’tiqodning shu bilan birga an’ana va odatlarning bir avloddan ikkinchisiga o‘tishidir. Inson bolalik chog‘laridanoq bu kabi an’analarni ma’lum bir madaniyat doirasida yashab, madaniylashish jarayoni ostida o‘rganadi. Madaniy u r f - o d a t l a r v a a n ’ a n a l a r , f a o l i y a t l a r t o ‘ g ‘ r i s i d a g i t g ‘ s h u n c h a l a r avlodlar osha tarkib topgan. Bu kabi an’analar quyidagi savollarga javob beradi: Biz o‘z faoliyatimizni qay tarzda olib borishimiz kerak? Dunyoni qanday tushunimiz kerak? Nima yaxshi-yu, nima yomon ekanini qanday anglab yetishimiz kerak? Oqni qoradan qanday ajratishimiz kerak? Madaniyat ma’lum bir jamiyatda yashovchi xalqning o‘zini tutishi va fikrlashi o‘rtasidagi umumiylikni keltirib chiqaradi. Madaniy urf-odatlarning eng tanqidiy jihati shundaki, madaniyatlar biologik nasldan- naslga o‘tish emas, balki o‘rganish natijasida saqlanib qolishi, mavjud bo‘lishidir. Bir tomondan madaniyatning o‘zi biologik voqelik bo‘lmasa-da, lekin u insonning ayrim biologik jihatlarida mavjuddir, Insonlarda madaniyat bilan bog‘liq ayrim xususiyatlar million yillar avval danoq m avj ud bo‘ l gan. Bu xususi yat l ar o‘ r gani sh, ram zi y f i kr y u r i t i s h , t i l d a n f o y d a l a n i s h , h a y o t n i t a s h k i l e t i s h v a m u h i t g a moslashishda qurol va boshqa jihozlarni ishlata bilish kabilardan iborat. Antropologiya inson hayoti bilan bog‘liq muammoli savollarni ko‘ndalang qo‘yib, ular ustidan fikr yuritadi, shu bilan birga makon va zamon nuqtai nazaridan madaniy hamda biologik tafovutlarni ham o‘rganadi. Qadimgi suyak va qurollarni o‘rganish natijasida insonning k e l i b c h i q i s h i b i l a n b o g ‘ l i q b o ‘ l g a n a y r i m s i r - s i n o a t l a r g a y e c h i m topganday bo‘lamiz. Bizning ajdodlarimiz ya’ni, maymunni o‘zlarining ajdodlari deb hisoblaydigan insonlar qaysi davrdan boshlab o‘sha katta xola va katta tog‘alaridan hozirgi rivojlanish bosqichiga o‘tgan. Nomo sapiens qachon va qaerda kelib chiqqan? Bizning hozirgi avlod qay darajada o‘zgargan? Biz hozir kimmiz va qaerga qarab ketmoqdamiz? M a d a n i y a t v a j a m i y a t d a g i o ‘ z g a r i s h l a r b i o l o g i k o ‘ z g a r i s h g a q a n c h a l a r ta’sir ko‘rsatdi? Biz million yillardan buyon o‘zgarish

bosqichidamiz. Insonlar biologik va madaniy tomondan moslashishda davom etmoqdalar. 2. Umumiy antropologiya va antropologiya tadqiqot predmetini o‘rganishning o‘ziga xos jihatlari.Ant r op o lo g i ya ni ng i l m i y o‘ r ga ni s h bo ‘l i m i um u m i y a n t r o p o l o g i y a y o k i « t o ‘ r t d a l a » a n t r o p o l o g i y a s i d e b nomlangan bo‘lib to‘rt yo‘nalishdagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. Bular: ijtimoiy- madaniy, arxeologik, biologik va lingvistik antropologiya. (Shu yerdan boshlab ijtimoiy- madaniy antropologiya qisqacha madaniy antropologiya deb ataladi). Antropologiyani o‘rganish qismlaridan biri bo‘lgan madaniy antropologi ya eng yir ik bo‘ lim ni tashki l qi ladi . Antr opol ogiyani o‘rgatish bo‘limlarining ko‘pchiligida o‘quv rejasiga yuqorida nomlari zikr etilgan to‘rtala bo‘lim ham kiritilgan. Bir fanga to‘rt yo‘nalish kiritilishining tarixiy sabablari bor. Shimoliy Amerikaning mahalliy xalqlari madaniyati va tarixiga bo‘lgan qiziqish natijasida bir asrdan oshiqroq vaqt oldin Amerika antropologiyasi yuzaga keladi. Mahalliy amerikaliklarning keli] c h i q i s h i v a b i r - b i r l a r i d a n f a r q l i t o m o n l ar i g a b o ‘ l g a n q i z i q i s h ularning madaniyati, marosimlari, ijtimoiy hayoti, tili va jismoniy jihatlarini o‘rganishga sabab bo‘ldi. Antropologlar hozir ham mahalliy amerikaliklarning kelib chiqishi va Yangi dunyoga qanday ko‘chishlar s i l s i l a s i n a t i j a s i d a k e l i b q o l g a n l i k l a r i x u s u s i d a b o s h qotirmoqdalar. Ularni o‘ylantirib kelayotgan savollardan yana biri mahalliy amerikaliklarning bir-birlari bilan va osiyoliklar bilan qanday lingvistik, madaniy va biologik bog‘liqliklar mavjudligi masalasidir. Nomlari ko‘rsatib o‘tilgan bo‘limlarning kiritilish sabablari qatoriga biologiya (masalan irq) va madaniyat o‘rtasidagk bog‘liqlikka bo‘lgan qiziqish deb aytish ham mumkin. Bundan ellik yil oldin antropolog Rut Benedikt dunyo tarixida bir madaniyatning shakllanishida turli irq vakillari ishtirok etishini va birgina