TARIXIY O‘LKASHUNOSLIKNI O‘RGANISHDA YOZMA VA ARXIV MANBALARNING TUTGAN O‘RNI REJA: 1. O lkamiz qadimgi yozma manbalardʻ a 2. Og zaki manbalar. Folklorlik asarlarni to plash ʻ ʻ 3. O lkamizni o rganishda davriy matbuotdan foydalanish ʻ ʻ 4. O'lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o`rni 5. Muassasa va davlat arxivlari. 1. Markaziy Osiyodagi eng qadimgi xalqlarning yozuvlari qaysi davrda shakllanganligi haqida aniq malumotlar yo q. Ayrim kam monli topilmalar (Qadimgi ʻ Xorazm sokol idishlari sirtidagi yozuvlar va saklarning «nomalum xatlari») bu jaraen miloddan avvalgi V-IV asrlarda boshlanganligi dalolat beradi. Ammo bu malumotlar to liq emas. Dastlabki yozuvlar tashqi shaklning takomillashuvi, alifbo tuzulishi ʻ qonunlari va tillarning ichki mazmuni ko p tomondan nomalum bo lib, yaxshi ʻ ʻ o rganilmagan, bu jaraenni aniqlash uchun juda ko p manbalarga asoslanish lozim. ʻ ʻ Afsuski, Markaziy Osiyoda miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oid tanga pullar (tanga yozuvlari), sopol e»och va boshqa buyumlarga bitilgan yozuvlar eki hujjatlar topilmagan. Albatta, yuqorida ko rsatilgan davrda yurtimiz shaharlarida tanga pullar zarb etilmagan ʻ chunki huddi shu paytda (mil.avv.VII-VI asrlar) eng qadimgi tangalar dastlab Kichik Osiyoda vujudga kelgan. Bundan oldingi asrlarda esa savdo-sotiq munosabatlarida pul vazifasini kumu shva oltin, qimmat baho buyumlar va yaltiroq toshlr, don va chorva mahsulotlari bajargan. Miloddan avvalgi III-I asrlarda Markaziy Osiyoga oid ko plab ʻ tangalar topilgan bo lib, ular ulkamiz tarixini o rganish uchun kata ahamiyatga ega. ʻ ʻ Bundan tashqari to o rta asrlarga qadar etib kelgan ko plab noyob yozuv yodgorliklari ʻ ʻ tosh, sopol, kumush, eg och, chori va qog oz buyumlariga bitilgan turli xil ʻ ʻ malumotlardan iboratdir. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yurtimizda joylashgan turli xalqlar qadimgi sharq-eroniy tillar shevalarida gapirganlar. Ularning etnik qiefasi va tillari bir-biriga yaqin bo lgan. Shuning uchun ham su»dlar, baqtriylar, ʻ xorazmiylar va saklar qarindosh xalqlar bo lib, bir-birlarini yaxshi tushunganlar. ʻ Qadimgi sharq-eroniy tillarni urganishga oid kata ilmiy adabiyot mavjud. Ushbu tillar guruhini

Avesta tli, sug dlar, xorazmiy ular va aqtriylar tillari tashkil qilgan.ʻ «Avesto» -zardushtiylik dinining muhaddas kitobi bo lib, dindagi xalqlarning ʻ shariat qonunlari majmuidir. Zamonamizga etib kelgan «Avnsto» qismlar milodning III- VII asrlarida tahrir qilingan «Avesto» boblari «pahlaviy»-o rta fors alifbosi asosida 48 ta ʻ belgili yozuvdan iboratdir. «Avesto» o rta fors tilidan «Apastak» eki «Asos» deb tarjima ʻ qilinadi. «Avesto» tili eroniy tillarning eng qadimgi shevalaridan biri bo lgan va olimlar ʻ fikriga ko ra, qadimgi fors tiliga nisbatan ancha oldingi bosqichda, milodin avvalgi II ʻ ming yillikning I ming yillikning boshlarida paydo bo lgan. «Avesto» birinchi bo lib, ʻ ʻ XVIII asrda frantsuz olimi Anketil Dyuperron tomonidan tarjima qilingan. Uning qo yidagi qo zyozmalari XIII asrga oid bo lgan. ʻ ʻ ʻ Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvi bu xumning sirtida tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U kata Oybuyirqala shahar xarobosida topilgan. Arxeologiya malumotlarga ko ra bu yozuv miloddan avvalgi V-IV asrlarga tegishlidir. ʻ Miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm yozuvi Quyqirilgan qalada topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba yagona «aspabarak», «otliq», «chavondoz» so zidan iboratdir. ʻ Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbosiga asoslangan, Oromiylar-miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Mesopotomiya hududida joylashgan qadimgi xalqdir. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarga kelib 22 ta harfdan iborat bo lgan oromiy ʻ alifbosi O rta Sharqning idora qilish, ish yuirituvchi va mamuriy tli vazifasini bajargan. ʻ Baktriya tili va yozuvi bu O zbekiston janubida va chegaradosh Tojikstonda, ʻ Shimoliy Afg oniston yerlarida joylashgan tarixiy-madaniy viloyat aholisining tili hamda ʻ yozuvidir. Baktriya yozuvi ikki xil oromiy va qadimgi Yunon alifbosiga asoslanib rivojlangan. Baktriya yozuvi topilmalari asosan milodning birinchi asrlariga taalluqlidir. Sug d, Sug diena tarixiy madaniy viloyat bulib, Zarafshon, Qashg aare vohalarini ʻ ʻ ʻ o z ichiga olgan. Milodiy I-IV asrlardan boshlab, sug d yozuvlari keng hududda ʻ ʻ tarqalgan. Bu jaraen sug dlarning yangi erlarni uzlashtirish faoliyati va sovdagarlarning ʻ «Buyuk ipak yo li» dagi harakatlari bilan bo»langan, shuning uchun ham sug d tilidagi ʻ ʻ yozma yodgorliklar Markaziy Osiyo, Qozog iston, Sharqi Turkiston, Pokiston va ʻ Mug iliston tuprog ida topib tekshirilgan. Sug d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy ʻ ʻ ʻ aloqalarda kata ahamiyatga ega bo lib, qadimgi uyg ur, mo g o l va manjurlar yozuvlari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ paydo bo lishiga asos bo ldi. ʻ ʻ

Saklar-Markaziy Osiyo va Qozog istonning dashtlarida, cho llarida va tog laridaʻ ʻ ʻ joylashgan qo chmanchi kabilalar. Olimlar fikriga ko ra, sak tilida eritilgan eng qadimgi ʻ ʻ manba bu olmaota atrofida ssiq qur»onida topilgan kumush idishdagi yozuvdir. U miloddan avvalgi V asr bilan sanaladi. Tilshunoslik fanlarida issiq yozuviga uxshagan belgi yozuvlari «nomalum xat» deb ataladi. Sak tillarida eritilgan hujjatlarning asosiy qismi Sharqiy Turkistonning Xotan vohasidan topilgan. Ular VII-X asrlarga oiddir. Bk yozuvlarni o rganishga G.V.Beyli, ʻ M.J.Drezden, A.G.Gertsenberg, .M.Oranskiylar katta hissa qo shganlar.«Avesto» ʻ sug diylar, Parfiylar va xorazm tillaridagi bazi atamalar, tushunchalar va nomlar ʻ zomonaviy tillarda saqlanib ishlatilmoqda. Jumldan, avesto so zlari «brator»-»birodor», ʻ «aka» (rus tilida ham «brat»), «Xapto», «hafta», «etti», «band»-»Bog lab quyish», «zar», ʻ -»oltin», «nau (nav»-»Yangi» «ap»-»ob». «framano»-»farmon» va hakozo. Ayniqsa ko p nomlar sug d so zi-»kand» (Kent)-»shahar» Bilan bog langan ʻ ʻ ʻ ʻ (Toshkent, Chimkent, votkent). Samarqand, Panjikent nomlari VII asir oxiri VIII asrga oid sug d hujjatlarida uchraydi «Shoqor» tuchunchasi parfiylar so zi «shahar dan kelib ʻ ʻ chiqqan. Ayrim tushunchalar sug d so zlari-«kas» (qurilish, gulobod) va «kat» (uy-joy, ʻ ʻ makon) bilan bog langan (chortak, peshtok, kitob, navqat, surkat). ʻ O zbekiston hududida tillarning rivojlanishi bir necha ming yillar Bilan bo»lanadi. ʻ Yozma manbalarga ko ra yurtimizda eng qadimgi mahalliy tillar: turkiy, fors, arab va ʻ eski o zbek tillari rivoj topgan. Ular ish yuritish va mamuriy, adabiy va xalqaro, mahalliy ʻ qishloq va shahar tillari vazifasini bajargan. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlari o z tarixini yozma ravishda ʻ eritmaganlar. (eki zamonamizgacha maqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli ilk yozma manbalar-»Aevsto», ahamokiylar davri mixsimon yozuvlari va qadimgi Dune (Yunon-rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida tuzilgandir. O lar ʻ qadimgi Sharq va Dune tarixida birinchi bo lib, ulkamizdagi xalqlarning nomlarini ʻ alohida joylar, tog lar, daryolar va ko llarning nomlarini afsonaviy qahromonlar va ʻ ʻ podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy tuzumi to g risidagi malumotlarni o z ichiga oladi. ʻ ʻ ʻ Dastlabki yozma manbalardan flydalanishda juda ehtiet bo lmoq kerak. Bazi bir ʻ malumotlar afsonolarga asoslangan va ularni haqiyqiy tarixdan ajratib olish lozim.

Boshqa manbalarning mualliflari (masalan. eng qadimgi yunon tarixshunoslari) hech qachon Markaziy Osiyoda bo lmaganlar va o z hikoyalarini surishtirib bilganlari asosidaʻ ʻ ezganlar. Shunga qaramasdan, bu malumotlar muhim ahamiyatga egadir. Dastlabki «Avesto» 21 ta kitobdan iborat bo lgan, Hozirgi vaqtgacha uning ayrim ʻ qismlari saqlanib qolgan Yasna-»qurbonlik keltirish», Visprat -»hamma hukmronlar», yasht-»qadrlash», «ulug lash», «Videvdat»-»devlarga qarshi qonun». Bularning hammasi ʻ sosoniylar davrida tahrir qilingan. Yasna kitobi 72 bobdan iborat, Visport 24 bobdan iborat bo lib, zardushtiylarning ʻ ayrim xudolarga bag ishlangan madhiyalaridir. Ular bayram va diniy marosimlarda ijro ʻ etilgan. Yashtaing 21 bobida yozuvsiz zamonlarga oid eroniy qabilalarning tasavvurlari saqlangan. Yasht kitobida afsonaviy qahramonlarga va ulug xudolarga bag ishlangan ʻ ʻ madhiyalar to plangan. Videvrat 22 ta bobdan iborat. «Avesto» ning ayrim so zlaridan ʻ ʻ Azremon, Servar, Humaya-hozirgi Narimon, Sarvar, Humaye nomlarining kelib chiqishini ko rish mumkin eki .M.Steblin-Kamenskiy fikriga ko ra, Vorukash ko li- ʻ ʻ ʻ Balxash, Frazdan daryosi-Razdan daryosi nomlarida takrorlangan. Ereerur to»i va Erebuni shahri so zlarida saqlangan bo lishi mumkin. ʻ ʻ «Avesto» da eng qadimgi viloyatlarning nomlari Yasht kitobining uchinchi va Videvdatning birinchi bobida sanab o tilgan Videvdat kitobisha ko ra, zardushtiylilarning ʻ ʻ ulug va donishmand xudosi Axuramazda payg ambar Zardushtraga bunday habar qiladi. ʻ ʻ «o Chpitano Zorotushtra, yashaydigan joylarga, bu erlarda baxlik qancha kam bo lsa-da ʻ tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vaxvi Date daryosidagi Arenam Vayjoga asos soldim. kkinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bo lgan Gava Sug da makoniga asos soldim. ʻ ʻ Uchinchidan, men, Axuramazda eng mamlakatlar va ulkalardan bo lgan qudratli ʻ Mauruga asos soldim. Turtinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bo lgan, ʻ baland bayroqli go zzal Baxdiga asos soldim. ʻ Bunda olimlar firicha Xorazm, Sug dieno, Mare, Baktriya nazarda tutiladi. ʻ «Avesto» ga ko ra, Sharqiy Eron podsholarining ruyxati qo yidagicha: «Xaoshen- ʻ ʻ eroniyliklarning birinchi afsonaviy podshosi «Shohnomo» raxushat), keyin Yimo (Jamshod)-podsho-podechi, Sevarshon (Sievush), Kovi Xaosrov (Kay-Xisrov). Axmoniylar davri mixsimon yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlari va viloyatlari

to g risida turli malumotlar bor. Bu ezvular miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid bo lib,ʻ ʻ ʻ Bexustun va Nahish Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persegol va Hamodan shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyesiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Bexustun ezvuida shoh Doroning nutqi keltiriladi: «Axuramazda irodasi Bilan quyidagi davlatlarni qo limga kiritib: ularning ʻ podshosi bo ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arobiston, Misr, Lidiya, Moniya, Midiya, ʻ Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Dranevisna, Are, Xorazm, Baktriya, Su»diena, Gandxara, Saja, Sattagadiya, Araxoziya, Maka, hammasi bo lib 23 davlat. So z shahrida ʻ ʻ topilgan yozuvlarda Doro I bug qay elon qiladi: «Suzadash Saroyni men bino qilganimda ʻ uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelingan Uaka yozuvi-Ganoxaradan, oltin-Sard va Baktriyadan, yaltiroq toshlar va lojuvard-Sug diynadan, firuza Xorazmdan kumu shva ʻ bronza-Araxoziyadan, tosh ustunlari-ekamdan etkazib berilgan. Erondagi qadimgi Persopol baqtriyaliklar, xorazmliklar, sug dlar va saklarning ʻ uyib ishlangan rasmlari topilgan, unda ularning xiroj keltirish manzarasi tasvirlangan. Doro I yozuvlarida Mar»ilonda Frada boshchiligidagi qo zg olon, saklar yurtiga ʻ ʻ qarshi yurishlar va ularning kuroshlari haqida malumot beriladi. Gerodot mil.avv. 484 yilda Kichik Osiyodagi Galikarnass shahrida tu»ilgan. (mil.avv. 431-425 yillar o rtasida vafot etgan). U «Tarix» kitobini mil.avv. 455- 445 ʻ yillar davomida ezgan. Unda Gerodot Baqtriya, Baqtra, baktriyaliklarie 13 marta, sug dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta ʻ tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-oda lari, din iva tarixi haqida hikoya qiladi. Bu asarda Tumaris va Kir II o rtasidagi siyosiy munosabatlar, Markaziy Osiyo ʻ xalqlarining Kserks qushinlari ichira Yunon-fors urushlarida, Marafon va Salamin janglarida qatnashganlari va boshqa malumotlar mavjud. Yunon tarixshunosi Ktesiy mil.avv. 414 yildan boshlab aqamoniylar podshosi Artaksarka II saroyida tabib vazifasini bajargan. U mil.avv. 398 yildan keyin «Persika» asarini ezgan, asaming bir qismini baktriyaliklar tarixiga ba»ishlagan. U Ossuriya podshosi Nin va Baktriya podshosi Oksikrt urushlari haqida malumot beradi. Gekatey Miletlik Yunon tarixshunosi (mil.avv. VI-V asrlar). U birinchi bo lib ʻ ahamoniylar o lkalarning ruyxatini keltirgan va yurtimiz xalqlari haqida ham xabar ʻ qilgan. Gerotdan oldin, Baktriya xalqi» tushunchasini buyuk Esxil «forslar» degan fojiasida ishlatgan. («sahnoda mil.avv. 472 yilda ijro etilga). Asarda esh baktriyalik