ARXEOLOGIK VA ME’MORIY YODGORLIKLARNING O‘LKASHUNOSLIK VA TURIZMDA TUTGAN O‘RNI REJA: 1. O zbekistonda arxeologiyaning rivojlanishi ʻ I.I. Ibtidoiy jamoa davri I.II. Quldorlik jamiyati I.III. Feodalizm davri 2. Arxeologik materiallarini to plash ʻ 1. «Arxeologiya» so zi yunon tilidan olingan bo lib, «arxayos»-qadimgi, «logos»- ʻ ʻ fan, ya ni qadimgi fan manosini bildiradi. Arxeologiya o lkashunoslik va tarix fanlarning ʼ ʻ asosiy manbalaridan biridir. Biz bilamizki uzoq tarixiy traqqiyotning eng keyingi 5-6 ming yillik yillaridan boshlabgina yozma asarlar bo lib, avval esa yozma tarix ʻ bo lmagan. Yozuv paydo bo lganda ham avval ishlab chiqarish, xalq mashaqitini to la- ʻ ʻ ʻ to kis bera olmagan. Arxeologiya esa qadimgi shahar va qishloqlarni qazib ko rish orqali ʻ ʻ ro zg or asboblari, e tiqod yodgorliklari albatta topilgan, ular o sha davr turmushini aniq ʻ ʻ ʼ ʻ yaratadi. Bundan yodgorlik buyumlarini tekshiruvchi fan arxeologiya bo lib, u ʻ tarixchilikning muhim bir tarmog ini tashkil etadi. ʻ O rta Osiyoda tarixchilik uzoq davrni o z ichiga oladi. Narshaxiyning «Buxoro ʻ ʻ tarixi», Balaminning «Tarix tabari tarjimosi» hozir ham foydalaniladi. Lekin, arxeologiya juda yosh fandir. Rossiyada u fan XVIII asrlarning o rtalarida poyda bo lib, XIX asrda ʻ ʻ taraqqiy qildi. Rus sharqshunoslari N.I.Veselovskiy, V.V.Grigorev, LKallaur, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin o zbek arxeologlaridan Akram Palvon Asqarov va boshqalar ʻ arxeologik yodgorliklarni to plab, tarixshunoslik nuqtai nazaridan o rganish ishida ʻ ʻ tashabbuschi bo ldilar. Hozir Toshkentdagi tarix muzeyi, sanat muzeyi, tibbiyot ʻ muzeylaridagi boy arxeologik kolleksiyalarning katta qismi XIX asrda yig ilganlar. ʻ Samarqandda istiqomat qiluvchi V.L.Vyatkin qadimgi yer vositalarini o rganish ʻ asosida Mirzo Ulug bek rasadxonaning o rnini aniqladi. 1908-1909 yillari rasadxonaning ʻ ʻ sakkizdan bir qismi topildi. Chor Rossiya davrida O zbekistonda, O rta Osiyoda ibtidoiy ʻ ʻ jamoa davri, bo lganilagiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan O rta Osiyoga aholi ʻ ʻ Eron va Shimoliy Hindiston tomonidan ko chib kelgan deb taxmin qilinar edi. Quldorlik ʻ davri ham go yo bo lmagan eng qadimgi zamonlardan tortib, so nggi Buxoro amirlari ʻ ʻ ʻ

zamonigacha O rta Osiyo xalqlarining hayotida o zgarish bo lmagan deb o qtirar edi.ʻ ʻ ʻ ʻ Lekin O zbekiston tarixini davrlashtirish masalasida Moskva, Leningrad, Sankt- ʻ Peterburg va O zbekiston arxeologlari A.Yu.Yakubovskiy, V.G.Grigorev, S.P.Tolstov, ʻ M.E.Masson, Ya.G .G ulomov va boshqalar ish olib bordilar. ʻ ʻ 1923-1933 yillari Namangan viloyatining Uchqurg on tumani Norin daryosi ʻ bo yida elektrostantsiya qurish tayorgarligi munosabati bilan Sankt-Peterburg ʻ arxeologiyasidan B.A.Latinin Farg ona vodiysining shimoliy rayonlarida: 1934 yil Sankt- ʻ Peterburg arxeolog G.V.Grigorev Yangiyo l tumanida o sha yili prof. A.Yu.Yakubovskiy ʻ ʻ boshliq Sankt-Peterburg va O zbekiston arxeologlaridan Buxoro viloyatining sharqiy ʻ qismida, M.S.Masson boshliq arxeologlar Oxangaron vodiysida jiddiy arxeologik qidiruv o tkazdi. ʻ 1936-1937 yillarda Termiz shahrida qozish ishlari olib bordi va S.P.Tolstov boshchiligida Xorazmda, V.A.Shishkin boshchiligida Buxoro viloyatining g arbiy ʻ qismida Yangi tekshirish boshlandi. Bu ekspeditsiyalar 1939-40 yaillarda O zbekistonda ʻ sug orish sohasida xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya kuzatishlari ʻ o tkazildi. ʻ 2. Ibtidoiy jamoa davri odamlar urug , aymoq va oila Odam toshdan qurol yasab, ʻ uni takomillashtirib, o zlari ham rivojlanib borganlar. Ishlab chiqarish jihatidan bu davo ʻ paleolit (qadimgi tosh) davri deb atagan. U qurollar taraqqiyoti bosqichi jihatidan shell, ashel va muste deb bo linishdi. Bu vaqtlari yashagan pitekontrop Yava orolida topilgan. ʻ (Maymun odam), sinantrop (xitoy odami), geydelberg neandertal tipidagi odamlar tuzilishi jihatidan odam bilan maymun o rtasidagi holatda bo lganlar. ʻ ʻ 1955 yil kuzda Toshkentdan 15 km. G arbda Shoin ko prik degan joyda ʻ ʻ Qoraqamish bo yida qadimgi qatlamdan ashel, muste tosh qurollari topildi. Farg ona, ʻ ʻ Qayroqqum 400-500 ming avvalgi odamlardan darak beradi. Musteda suyakdan asbob yasagan bu vaqtda urug tartibiga ko cha boshladi. ʻ ʻ 1938 yillar Surxandaryo Teshiktoshdan Okladnikov neandertal 8-9 yosh bola bosh suyagini topdi. U 100-120 yil avval yashagan. 1946 yili Samarqand viloyati Urgut tumanidagi Omonquto n g orida tosh qurollar topildi. 1954 yil Qayraqqum cho lida ʻ ʻ ʻ muste esdalik topildi. Navoiy shahridagi Uchtut qishlog i yaqinidagi Voush tog i ʻ ʻ janubida, lofayrom soy, Palman qishlog i, Xujokair soyining o ng sohilida topildi, ʻ ʻ ibtidoiy odamlar unda yashagan. A.P.Okladnikov Davlat mukofoti laureyati unvonini

oldi. Bular O rta Osiyo neandertal bosqich o tganlarini isbotladi. ʻ ʻ a) Olovdan foydalanish kengayib atrofdagi aholi bilan ma lum darajada bir guruh ʼ kishilar o rtasida qon-qorindoshlik munosabati boshlandi. Urug tepasida ona turdi. Bola ʻ ʻ ona urug ligining bolasi hisoblandi. 40 ming yil avval so nggi paleolit boshlanadi. ʻ ʻ Kromonyon hozirgi ko rinishdagi odamlar paydo bo lgan. Uning esdaliklari ʻ ʻ Shoimko pirik, Boysun tog idagi Machay g ori, «Amir Temur» g orida topilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Samarqand makoni yaxshi o rganildi. U 1939 yili Samarqand Davlat universiteti ʻ D.N.Lev boshchiligida ekspeditsiya olib borildi. Unda odamlarning 2 pastki jog i topildi. ʻ Toshkentdagi Bo zsuv 1, Bo zsuv II makoni Oxangaron tumanidagi Ko lbuloqdan ham ʻ ʻ ʻ so nggi paleolit esdaliklari topildi. Mezolit o rta tosh davri. O q yoy o ylab topildi, ʻ ʻ ʻ ʻ hayvonlar qo lga o rgatiladi. Surxandaryo viloyati Zarautsoydan toshga qizil kesak ʻ ʻ bo yoq bilan solingan sur at topildi. Unda chodir yopilib, o ziga dum bog lagan o q-yoy ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ko targan ovchilar yovvoyi hayvonlar bilan tasvirlangan. Unda hayvonni unutmaslik ʻ uchun ishlagan bo lishi mumkin deydi arxeolog Artsixovskiy A.V. Arxeologiya asoslari ʻ (T.1970. 272 bet). Machay g orida mezolit qatlam 40 sm. Farg onada Obishir, ʻ ʻ Toshkentda Qo shilish degan joydan mezolit esdaliklar topildi. ʻ b) Neolit davriga o tish asosan toshni silliqlash va teshish usullarini rasm qilishdan ʻ boshlaydi. Sopol idishlar 1 marta yasaladi. Bu davrning yirik esdaligi Qoraqalpog istondagi Kaltaminor chaylasidir uni 1937 yilda S.P.Tolstov ochdi. ʻ Milloddan avval 300-400 yil ilgari solingan Yonbosh qal ada 1940 yili qazish ishi olib ʼ borildi. Unda 100-120 odamlik katta chayla qurg onligi S.P. Tolstov tomonidan ʻ aniqlandi. Qumni o yib ishlagan 20 dan ortiq o choq bo lgan. Asosiy kasblari baliqchilik ʻ ʻ ʻ va ovchilik bo lgan. ʻ v) Turkmanstonda Kopet-tog etaklaridagi soylar yoqasida Anov, Kaxxa, Chacha, ʻ Namozgoh kabi tepalar metall yangi tarqalgan zamonda paydo bo lgan eng qadimgi ʻ o troq dehqon aholi yashagan qishloqlar xarobasidan iboratdir. Bu xil hali o rnashmagan ʻ ʻ dehqon va chorvadorlar madaniyati 1-marta Xorazmda o sha Kaltaminor chaylasi ʻ yaqinlarida aniqlangani uchun, Tozabog yob madaniyati deb atalgan. Zarafshon daryosi ʻ qurib qolgan bir tarmog i bilan Moxandaryoda akademik Ya.G .G ulomov 1950 yili ʻ ʻ ʻ tekshirdi. Qorako l shaharchasidan 15 km shimoli g arbda Zamonbobo ko li bo yida ʻ ʻ ʻ ʻ o sha davr qabristoni topildi. Ushbu hududdan 41 ta mozor ochildi. Ota urug i ʻ ʻ boshlangan va er o lsa xotinni o ldirib qo shib ko milgan. Jez qurol jez oynalar topildi. ʻ ʻ ʻ ʻ

Bo yoqli sopollar uchradi. Namangan viloyati Chust shaharchasi yonida «Buvonaʻ mozor» degan joyda shundav qishloq topilgan bo lib, bu madaniyat egalari o troq ʻ ʻ dehqonchilik bilan shug ullanishgan. Shunday yana qishloq Andijon vilovati Oyim ʻ tumanidagi Dalvarzin tepasida ham topilgan. Qishloqlar devorlar bilan o ralgan, paxsa ʻ yoki xom g ishtdan qurilgan uylarda yashagan. Masalan, Chust qishlog i 1,5 metrgacha ʻ ʻ keladigan tashqi devor qoldiqalari qazib ochildi. Dalvarzintepada 200 metr masofada eni 4,6 metr sharqiy qismida hatto 80 metr masofada eni 4 metrlik tosh yo l qazib ochildi. ʻ Dalvarzindan 900 ga yaqin tosh o roq, jez o roqlar dehqonchilik rivojlanganini ʻ ʻ ko rsatadi. Metall buyumlar paydo bo lishi bilan ota urug i kuchaydi, bola urug iga o tdi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Dehqonchilik bronza davrida vujudga kelgan. O sha davrda toshqin suvlarni ma lum ʻ ʼ tartibga solib ularni kanal holatiga keltirilganligi ma lum bo ldi. ʼ ʻ II. Miloddan avval I minginchi yillarda temirni olovda eritish yo lini topib, ishlata ʻ boshlagan. Arxeologlarning aniqlashicha Qoraqum ichlarida 2500-2600 yillar ilgari kata qalalar bino qilingan. 2100 yil burun kelib ketgan Xitoy sayyoxi Chjan Syanning ma lumotlariga ko ra «Dovon» deb yuritilgan Farg onada 70 ga yaqin katta va kichik ʼ ʻ ʻ qal alar. 300-000 ga yaqin aholi bo lib, beda uzum etishtirib yilqichilik yaxshi ʼ ʻ rivojlangan. O rta Osiyoda quldorlik davrlarning yuqori tarqqiyoti Parfiya, Gretsiya, Baqtiya ʻ hamda Kushon kabi mahalliy imperiyalar zamoniga to g ri keladi. Zaroastrizm dini ʻ ʻ Eronda emas O rta Osiyoda bo lganini arxeologlar isbotladi. Ya.G.Gulomov 1936 vili ʻ ʻ Xorazmda Mang it tumanidagi ʻ Qubbotog ʻ ustida zardushtiylar qabrini qazigan. 60 metrlik tor bino xarobasida odam suyaklari chiqdi. Bino-naus deb ataladi. Suyaklar Ossuriylarda saqlangan. Qoraqalpog istondagi yonboshqal adan olovga topinadigan ʻ ʼ ibodotxona topildi. /Otashkada/ Zardusht dini vatani va «Avesto» kitobi maydonga kelgan joy O rta Osiyo ekanligi isbotlandi. ʻ 1933 yil Termiz tumanida Ayritom degan jovda Budda dini ibodatxonasining xarobasi topildi. Budda haykalining topilishi Kushonlar davrida Hindiston bilan o zaro ʻ munosabatlar kuchaytirilganini isbotlaydi. Buddizm Davlat dini darajasiga ko tarildi. ʻ III. Sug orish maydonining kuchayishi suvni bland yerlarga ko taradigan ʻ ʻ charxpalaklarning suv tegirmonlarning kashf qilinishi paxta ekinlarining tarqalishi va hokazalar. Yangi feodal munosabatlariga olib keldi. III asrda asosan hayot aloqida vohalarga qishloqlarga kuchaydi. Yer zadogonlari bilan «dehqonlar» qullardan drujina

«chokarlar» qilib qishloq aholisini o ziga ishlatadi. Lekin siljish rivojlanishlar bo lgan.ʻ ʻ Masalan, Xorazmda, Tuproq qal ani /IV asr/ qazishda «podsholar zali» deb atalgan zal ʼ topildi. Prof.S.P.Tolstov «Bu zalda Xorazmda Afrig iy xonodoniga mansub ʻ podsholarning haykali ota-bobolar ruhiga sig inishi tariqasida aks ettirilgan»-deb ʻ baholaydi. Bu saroydan Xorazm shohlarining yozma hisob-kitob arxivi topilgan. Qadimgi Xorazm yozuvi taxtaga charmga yozilgan. 1934 vili Samarqand yaqinidagi Mug tepadan Panjikent hokimi Divashtichning VIII asrdagi arxivi topilgan edi. Sug dcha ʻ ʻ va arabcha xatlar asosida sug d yozuvlarining xususiyatlari aniqlandi. ʻ Surxondaryo vilovati «Bolalik tepa»da zal devorlari odamsuratlari bilan bezatilgan ibodatxona topildi. U V asr oxirlariga doir. 1937-1956 yillari Buxorodan 40 km «g arbdagi Varaxsha shahri xarobalari tekshirildi. Unda VII-VIII asrlarda Buxoro ʻ hukmdarlari solgan Rachfandun saroylarning xorobasi topildi. Unda 3 zal va 1 ayvon ochilgan. Zalning birida oq fil minggan kishilar, filga hujum qiluvchi yiritqich afsonoviy hayvonlar, 2 zalda Rum qo shinlari qanotli tuya ustiga oltin taxt qo yilgan va boshqa ʻ ʻ devorda tasvirlar bor. Bular ilk feodalizm vaqtida tasviriy san at rivojlanishini ko rsatadi. ʼ ʻ Ulug bek rasadxonasi 1 marta 1908 yili topilsa, yer ostidagi sekstant qismi kovlangan ʻ edi. Lekin yer ustidagi binosi qanday bo lgani nomalum edi. 1948 yili V.A.Shishkin uni ʻ aniqladi. 3 qavatli bino Arxitektor Nilson rasadxonasining tashqi ko rinishini taxminiy ʻ ravishda tiklab ko rsatadi. Demak O rta Osiyo xalqlari tarixi paleolit, mezolit, neolit, ʻ ʻ eneolit, bronza, temir davrlarini o tganliklarini arxeologiya topilmalari dalillaydi. ʻ 2. O lkashunoslikni o rganish uchun o qituvchi o lka va o lkashunoslik nima, uni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qaysi ilmiy va ommaviy adabiyotlardan o quv o rganish mumkin o lka muzey ʻ ʻ ʻ ekspozitsiyalarida, arxiv hujjatlarida o z o lkasiga oid qanday ma lumotlar bor va ʻ ʻ ʼ nihoyat, o lkashunoslikning birnchi manbai bo lgan arxeologiya haqida batafsil ʻ ʻ ma lumotga ega bo lishi lozim. O quvchilarning arxeologiyaga oid ilmiy safarlar ʼ ʻ ʻ tarkibida ishtirok etishi juda katta ta lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Talaba va ʼ o quvchilarni arxeologiyaga oid ishlarga jalb qilishdan avval ularni bu ishga puxta ʻ tayyorlash zarur. Qanday yodgorliklar arxeologiyaga oid yodgorlik sanaladi, arxeologiyaga oid yodgorliklarni qidirish turlari va uslublari nimalardan iborat kabi savollarga javob beradi, mutaxassis-arxeologlar bilan uchrashuv o tkaziladi, arxeologiya ʻ haqida o qigan adabiyotlar tahlil qilinadi, muzey ekspozitsiyalari namoyish qilingan ʻ materiallar bilan adabiyotda aks ettirilgan arxeologiyaga oid materiallar taqqoslanadi.