logo

Temir yo’l vokzali” ma’lumotlar bazasini loyihalash

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

889.4619140625 KB
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT TEMIR YO’LI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI
Axborot tizimlarining matematik va dasturiy ta’minoti yo’nalishi
310- reyslar poyezdlarsi
Shakarboyev Javohirning
DASTURIY INJENERING FANIDAN
“Temir yo’l vokzali” ma’lumotlar bazasini loyihalash mavzusida
Qabul qildi:  Yusupov O.
SAMARQAND – 2021KURS ISHI MUNDARIJA
 
I. NAZARIY QISM ..................................................................................................................................... 4
1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha va MBBT .............................................................................. 4
II. Amaliy qism ........................................................................................................................................... 11
2.1 “Temir yo’l vokzali ”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish ................ 11
2.2 SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli ................................................................... 13
2.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 18
Xulosa ........................................................................................................................................................ 21
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 22
Kirish
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini
tor   ma’noda   qarab   chiqaylik.   Chunki   bu   tushuncha   tarixi   tushunchasi   keng
ma’noda,   insoniyat   ma’lumotlarni   saqlaydigan   va   ishlov   beradigan   har   qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
2 Ma’lumotlar   bazasi   tarixi   tor   ma’noda   ma’lumotlar   bazalarini   an’anaviy
(zamonaviy)   ma’noda   ko’rib   chiqadi.   Ushbu   tushuncha   paydo   bo’lishiga   1955-
yilda   dasturlashtiriladigan   yozuv   uskunalari   paydo   bo’lgani   bilan   bog’lash
mumkin.   Bu   vaqtda   dasturiy   ta’minot   fayllarga   asoslangan   yozuvlarni   qayta
ishlash   modelini   qo’llab-quvvatlar   edi.   Ma’lumotlarni   saqlash   uchun
perfokartalardan   foydalanilgan.   Internet   tarmog’ining   ma’lumotlar   bazasi   1960-
yillarning   o’rtalarida   paydo   bo’ldi.   Ma’lumotlar   bazasidagi   operatsiyalar
terminallar   yordamida   interaktiv   ravishda   qayta   ishlandi.   Keyingi   muhim   qadam
Edgar   Koddning   ishi   tufayli   1970-yillarning   boshlarida   relyatsion   ma’lumotlar
modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. 
Men   bu   kurs   ishimda     Temir   yo’l   vokzali   malumotlar   bazasini
loyihalashtirish   jarayonlari   haqida   ma’lumot   berib   o’taman.Bu   kurs   ishimdan
maqsad   temir   yo’l   uchun   malumotlar   bazasini   loyihalashtirishdan   iborat.Bu   esa
temir   yo’l   ishchilari   uchun   qulaylik   yaratadi   va   vokzalni   avtamatlashtirishga
xizmat   qiladi.Ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   loyihalash   va   avtomatashtirish   bu
ishimizni osonlashtiradi.
Ma’lumotlar   bazasiga   so‘rovlarning   bajarilish   effektivligini   qanday
ta’minlash.   Bu   masalaga   ma’lumotlar   bazasini   fizik   loyihalash   masalasi   deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni  loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil   qilish   bo‘lib,   u   axborot   tuzilmasini   (konseptual   sxemalar)   tuzish   bilan
yakunlanadi.   Bu   bosqichda   foydalanuvchining   so‘rovlari   tahlil   qilinadi,   axborot
ob’ektlari   va   uning   xarakteristikalari   tanlanadi,   hamda   o‘tkazilgan   tahlil   asosida
predmet   sohasi   tuzilmalashtiriladi.   Men   bu   ishimda   Murojaatlar   ,xodimlar   va
Fuqarolar   jadvalini   SQL   tili   va   CSS   dasturlash   tili   orqali   yagona   ma’lumotlar
ba’zasiga   bog’ladim,   SELECT   ,UPDATE,   INSERT,   DELETE   operatorlaridan
foydalandim.
3 I. NAZARIY QISM
1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha  va MBBT
Ma’lumotlar   bazasi   -   tegishli   ma’lumotlar   to’plamini   o’z   ichiga   olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi.
Axborot  tizimining turiga  va masalaning  qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir   yoki   ikki   mavzudagi   bir   necha   megabaytdan   biznesning   ichki   va   tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar   bazalari,   kompyuterlarga   asoslangan   tizimlarga   ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi  maydon, yozuv, fayl  atamalari bilan bog’liq.
Maydon   -   bu   saqlanadigan   ma’lumotlarning   eng   kichik   birligi.   Tipik
ma’lumotlar   bazasida   bir  qancha   tiplarning  yoki  saqlanadigan  maydonlarning  har
birini  tavsiflovchi  ko’plab nusxalari  (occurrence  yoki  instance)  mavjud. Masalan,
OTMlar   haqida   ma’lumot   mavjud   bo’lgan   ma’lumotlar   bazasida   "OTM   raqami"
nomi   bilan   saqlanadigan   maydon  turini  o’z  ichiga  olishi  mumkin  va  ma’lumotlar
bazasida   tavsiflangan   OTMlarning   har   bir   turi   uchun   (xodimlarlar,   yo’nalishlar,
reyslarlar,   poyezdlarlar   va   boshqalar)   ushbu   saqlanadigan   maydonning   alohida
nusxasi mavjud bo’ladi.
Yozuv   -   bu   tegishli   saqlanadigan   maydonlar   to’plamidir.   Bunday   holda,
saqlangan   yozuvning   nusxasi   saqlanadigan   maydonlarning   tegishli   nusxalari
reyslaridan iborat.
Fayl   -   bu   bir   xil   turdagi   saqlangan   yozuvlarning   barcha   mavjud   nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni   o’z   ichiga   olishi   mumkin   deb   qabul   qilinadi.   Ushbu   soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   uchun   axborot   va   ma’lumotlar   o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak.
Axborot   -   bu   ma’lumotlarning   ma’nosini   ochib   berish   uchun   qayta   ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
4 Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya   organlariga   OTM   uchun   attestatsiyani   o’tkazish   yoki   o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu   misoldan   ko’rinib   turibdiki,   ma’lumot   o’z   vaqtida   va   aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kiris h
va   qayta   ishlash   oson   bo’lgan   formatda   saqlanishi   kerak.   Bundan   tashqari,   har
qanday   asosiy   manba   kabi   ma’lumotlar   muhiti   ehtiyotkorlik   bilan   boshqarilishi
kerak.
Ma’lumotlarni   boshqarish   -   bu   ma’lumotlarning   to’g’ri   yaratilishi,
saqlanishi   va   olinishiga   qaratilgan   qoidalar.   Ma’lumotlar   muhim   rol   o’ynashini
hisobga   olib,   ma’lumotni   boshqarish   har   qanday   biznes,   davlat   idorasi,   xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.
Ma’lumotni   samarali   boshqarish   odatda   kompyuter   ma’lumotlar   bazasidan
foydalanishni   talab   qiladi.   Ma’lumotlar   bazasi   bu   quyidagilar   to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
• Tashqi   foydalanuvchi   ma’lumotlari,   ya’ni   oxirgi
foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar;
• Metadata   (ma’lumotlar   haqidagi   ma’lumotlar   ),   ular   orqali
oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata   ma’lumotlar   xarakteristikalarini   va   ma’lumotlar   bazasida   topilgan
ma’lumotlarni   bog’laydigan   munosabatlar   to’plamini   tavsiflaydi.   Masalan,   meta-
ma’lumotlar   komponenti   har   bir   ma’lumot   elementining   nomi,   har   bir   ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini   bo’sh   qoldirish   mumkinligi   kabi   ma’lumotlarni   saqlaydi.   Metadata
ma’lumotlarning   qiymati   va   ishlatilishini   to’ldiruvchi   va   kengaytiradigan
ma’lumotlarni   taqdim   etadi.   Qisqa   qilib   aytsak,   metadata   ma’lumotlar   bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
5 Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimlari   (MBBT)   -   bu
foydalanuvchilarga ma'lumotlar bazasini aniqlash, yaratish va saqlash, shuningdek,
unga   boshqariladigan   kirish   huquqini   amalga   oshiradigan   dastur.   Aslida
ma'lumotlar   bazasi   va   foydalanuvchi   o'rtasida   (amaliy   dasturi)   ma'lumotlarni
saqlash va boshqarish xususiyatlarini yashiradigan qatlam (mavhumlik).
MBBTning asosiy vazifalari
Ma'lumotlar   bazasini   boshqarish   quyidagi   funksiyalar   va   xizmatlarning
mavjudligi bilan tavsiflanadi:
 MBBT   ma'lumotlar   bazasida   foydalanuvchilarga   ma'lumotlar   bazasida
ma'lumotlarni saqlash, o'zgartirish va yangilash imkoniyatini yaratishi kerak
(ma'lumotlar bazasining asosiy vazifasi, bu funksiyani amalga oshirish usuli
foydalanuvchidan   tizimni   fizik   jihatdan   amalga   oshirish   tafsilotlarini
yashirishi kerak (mavhumlik));
 MBBT   ma'lumotlar   bazalarining   tavsifi   saqlanadigan   tashqi
foydalanuvchilar   uchun   katalogga   ega   bo'lishi   kerak   (tizim   katalogi   -   bu
ma'lumotlar   bazasi   ma'lumotlarini   tavsiflovchi   ma'lumotlarning   saqlanishi
(metadata):   ma'lumotlar   elementlarining   nomlari,   turlari   va   o'lchamlari;
havolalar   nomlari;   ma'lumotlarga   o'rnatilgan   yaxlitlikni   saqlash   uchun
cheklashlar)   vakolatli   foydalanuvchilarning   nomlari;   ma'lumotlar   bazasi
arxitektura   sxemalarining   tavsifi;   statistik   ma'lumotlar   (hodisalar
hisoblagichlari);   tizim   katalogidan   foydalanishning   afzalliklari:
ma'lumotlarga   kirishni   markazlashtirilgan   boshqarish;   ularning   maqsadini
tushunish uchun ma'lumotlarning ma'nosini aniqlash; ma'lumotlar egasi yoki
ularga   kirish   huquqini   aniqlashni   soddalashtiradi;   ma'lumotlar   bazasini
o'zgartirishni   osonlashtirish;   O'zgarishlarning   oqibatlari   ularni   ma'lumotlar
bazasiga   kiritilishidan   oldin   aniqlash   mumkin   (xavfsizlik   va   ma'lumotlar
yaxlitligini mustahkamlash);
 MBBT   ma'lumotlar   bazasiga   kirish   yoki   o'zgartirish   uchun   foydalanuvchi
(amaliy   dastur)   tomonidan   amalga   oshirilgan   barcha   operatsiyalarni   yoki
ularning   birortasini   ham   yangilash   operatsiyalarini   bajarilishini
kafolatlaydigan mexanizmga ega bo'lishi kerak (bu holda bir vaqtning o'zida
ma'lumotlar   bazasiga   bir   nechta   o'zgarishlar   kiritiladi);   o'zgartirishlar
kiritilganda,   ishlamay   qolsa   (masalan,   kiritilgan   ma'lumotlar   ma'lumotlar
yaxlitligini buzilishiga olib keladi), keyin barcha o'zgarishlar bekor qilinishi
kerak (ma'lumotlar bazasining izchil holatiga qaytish);
 MBBT ma'lumotlar bazasini to'g'ri yangilashni kafolatlaydigan mexanizmga
ega   bo'lishi   kerak,   ko'pgina   foydalanuvchilar   yangilanish   operatsiyalarini
parallel ravishda amalga oshirganda (bu muammo tranzaktsiyalarni qo'llab-
quvvatlash bilan bog'liq);
6  MBBT   buzilgan   yoki   yo'q   qilingan   taqdirda   uni   qayta   tiklash   vositalarini
taqdim etishi kerak (bu masala bitimlarni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq);
 MBBT   ma'lumotlar   bazasida   faqat   vakolatli   foydalanuvchilarga   kirish
huquqini kafolatlaydigan mexanizm bo'lishi kerak (keraksiz ma'lumotlarning
bir qismini yashirish va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish);
 MBBT   ma'lumotlar   bazasi   aloqa   dasturlari   bilan   integratsiya   qilish
qobiliyatiga   ega   bo'lishi   kerak   (foydalanuvchilar   bilan   aloqani   qo'llab-
quvvatlash uchun);
 MBBT   ma'lumotlar   va   uning   o'zgarishlari   belgilangan   qoidalarga
muvofiqligini nazorat qilish vositalari bo'lishi kerak (ma'lumotlar bazasining
yaxlitligi   -   saqlanadigan   ma'lumotlarning   to'g'riligi   va   uyg'unligi,
ma'lumotlar bazasini himoya qilish turlaridan biri; yaxlitlik cheklashlar yoki
ma'lumotlar   barqarorligini   ta'minlash   qoidalari   bilan   ifodalanadi
(ma'lumotlar   bazasida   qarama-qarshiliklar   mavjud   bo'lsa,   o'zgarishlar
qilinmaydi);
 MBBT   ma'lumotlar   bazasining   haqiqiy   tuzilmasidan   dasturlarning
mustaqilligini   qo'llab-quvvatlaydigan   vositalarga   ega   bo'lishi   kerak
(mustaqillik   vakillik   qo'llab-quvvatlash   mexanizmini   (ANSI-SPARC
arxitekturasini   amalga   oshirish   orqali   amalga   oshiriladi)   amalga   oshiriladi,
ammo   ma'lumotlardan   to'liq   mantiqiy   mustaqillikka   erishish   juda   qiyin,
chunki   odatda   tizim   yangi   obyekt   qo'shishga   moslashadi   (atributlar,
havolalar va boshqalar), lekin ularni olib tashlamaslik kerak (ba'zi tizimlarda
odatda   mantiqiy   sxemaning   mavjud   tarkibiy   qismlariga   o'zgartirish   kiritish
taqiqlanadi);
 MBBT   turli   xil   yordamchi   xizmatlarni   (asosan   ma'lumotlar   bazasini
samarali   boshqarish   uchun:   ma'lumotlarni   olib   kirish,   monitoring,   strategik
tahlil, indekslarni qayta tuzish, chiqindi yig'ish va xotirani qayta taqsimlash)
ta'minlashi kerak
Ma’lumotlar   bazasi     -   bu   EHM   ning   tashqi   xotirasida   saqlanadigan,   har
qanday   jismoniy,   ijtimoiy,   statistik,   tashkiliy   va   boshqa   obyektlar,   jarayonlar,
holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar   bazasi   (MB)   har   xil   foydalanuvchilarning   axborot
yetishmovchiligini   ta’minlash   uchun   mo‘ljallangan.   Amaliyotda   ko‘pchilik
ma’lumotlar   bazasi   chegaralangan   predmet   sohasi   uchun   loyihalashtiriladi.   Bitta
EHMda   bir   qancha   ma’lumotlar   bazasi   yaratiladi.Vaqti   bilan   turdosh   vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
7 Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini
yoki predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli   muhit   vaqti   o‘zgarishi   bilan   o‘zgarishi,   ya’ni   ob’yektlar
xususiyatining o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo
bo‘lishida   ifodalanadi.   Bu   o‘zgarishlar   voqealar   natijasida   bo‘lib   o‘tadi.
Voqealarning   ketma-ketligi   jarayonni   tashkil   etadi.Har   qanday   axborot   tizimi
ob’yektlarning  o‘zlari  bilan  emas,  mavjudiy  borliq  singari,   balki   ularning  belgili
yoritqichi-idenfikatori bilan ishlaydi.
Belgi   -   idenfikatorlarning   bosh   vazifasi   -   ob’yektni   reyslardagi   turdosh
ob’yektlardan   farqlash.Ob’yektning   idenfikatori,   umumiy   aytganda,   ob’yektning
xususiyati  haqida  yoki, ya’ni   shunga  o‘xshash,   uning u  yoki  bu  sinfga tegishligi
haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar.   Belgili   shaklda   ifodalangan   ob’yekt   yoki   ob’yektlarning
muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu   ma’lumotlar   inson   yoki   qandaydir   texnik   qurilma   tomonidan   qabul
qilinishi   va   tegishli   tarzda   interpretatsiya   qilinishi   mumkin.   Ma’lumotlarning
tavsifli  xususiyati   shu  hisoblanadiki,  ya’ni   ularni   bir   belgili  tizimdan  boshqasiga
qayta   kodlash   axborotni   yuqotmagan   holda   o‘tkazish   mumkin.Belgili
ifodalanishning bunaqangi xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning
qabul   qiluvchiga   yo‘naltirilgan,   belgilarning   har   xil   tizimlarida   ifodalanish
imkonini beradi.
8 1.2.  Ma’lumotlar  bazasini loyihalashtirish usullari
MB   ma’lumotlarni   xsusiyatlari:   –   tuliklik;   –   aktuallik;   –   kulaylik;   –   Tugri
tashkil   etish.Ma’lumotlar   banki   -   bir   nechta   MB,   texnik   vosita   va   dastur
ta’minotidan iborat avtomatlashtirilgan tizim.
Malumotlar   bazasini   (MB)   yaratish   “MYSQL”   dasturi   bilan   ishlash.MB
tashkil   qilish,   ularga   qo’shimcha   ma’lumotlarni   kiritish   va   mavjud   MBdan
foydalanish   uchun   maxsus   MBlar   bilan   ishlaydigan   programmalar   zarur   bo’ladi.
Bunday   programmalar   majmui   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   sistemalari
(MBBT)   deb   yuritiladi.   Aniqroq   qilib   aytganda,   MBBT–bu   ko’plab
foydalanuvchilar   tomonidan   MBni   yaratish,   unga   qo’shimcha   ma’lumotlarni
kiritish   va   MBni   birgalikda   ishlatish   uchun   zarur   bo’lgan   programmalar
majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy
qismi–foydalanuvchilardir.   Bulardan   tashqari   Hardware-   texnik   va   Software-
dasturiy   ta’minoti   ham   MBBTning   samarali   ishlashini   ta’minlovchi   tarkibiy
qismlar   hisoblanadi.   Hardware   tashqi   qo’shimcha   qurilmadan   iborat   bo’lsa,
programma   qismi   esa   MB   bilan   foydalanuvchi   o’rtasidagi   muloqotni   tashkil
qilishni   amalga   oshiradi.   MBning   tuzilishi   o’rganilayotgan   ob’ektning
ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Migratsiya–ba’zi   bir   ma’lumotlar   foydalanuvchilar   tomonidan   tez   ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi   xotiralarda   joylashtiriladi   va   uni   shunday   tashkil   qilish   kerakki,   eng   ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   sistemasida   har   bir   MB   modeli   quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
• Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
• Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
• Butunlikning cheklanganligi.
Bu   xususiyatlarni   e’tiborga   olgan   holda   ma’lumotlar   bazasi   modellari
quyidagi turlarga bo’linadi:
9 • Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
• Tarmoqli (to’rli) modellar;
• Relyatsion modellar.
Yana   shu   narsani   ta’kidlash   lozimki,   ma’lumotlar   bazasi   modellarining
faqatgina   yuqorida   qayd   qilingan   modeli   mavjud   deyish   noto’g’ri.   CHunki
bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER –
modellari, semantik model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan
dastlabki   ta’kidlangan   3   turli   modellar   ko’proq   qo’llanilib   kelinmoqda.SHuning
uchun ham biz ushbu modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi.
Ierarxik   modelda   ikki   yarusdagi   elementlar   bog’langan   bo’lsa,   unday
ma’lumotlar   tarmoqli   (to’rli)   modelda   ifodalangan   deyiladi.Tarmoqli   modellarda
ham   ob’ektlar   daraxtsimon   modellardagi   kabi   yozuvlar   ko’rinishida
tasvirlanadi.Ob’ektlarning   o’zaro   aloqalari   yozuvlar   o’rtasidagi   aloqalar   sifatida
tavsiflanadi.
Relyatsion   modellarda   esa   ob’ektlar   va   ularning   o’zaro   aloqalari   ikki
o’lchovli   jadval   ko’rinishida   tasvirlanadi.   Ma’lumotlarning   bunday   ko’rinishda
tasvirlanishi ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi.
MBBT alohida olingan quyidagi modullardan tashkil topadi:
MBni   boshqarish   bloki-disklardagi   ma’lumotlar   bilan   foydalanuvchi
programmasi va sistemaning so’rovi orasidagi interfeysni aniqlaydi;
Fayl   menedjeri-ma’lumotlar   tuzilmasi   bilan   disklar   o’rtasidagi   bog’lanishni
boshqaradi;
Query   protsessor-ingliz   tilida   yozilgan   guery   gaplarini   MBni   boshqarish
bloki tushunadigan tilga o’tkazadi;
Prekompilyator   DML(Data   Manipulation   Language)-   ma’lumotlar   bilan
manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi:
MBdan ma’lumotlarni ajratib olish;
MBga ma’lumotlarni kiritish;
MBdan ma’lumotlarni olib tashlash;
10 II. Amaliy qism
2.1 “Temir yo’l vokzali ”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy
strukturasi va uni shakllantirish
Loyihalashtirilayotgan  ma’lumotlar bazasida temiryo’llar, 
xodimlar,reyslar,stansiyalar,vagonlar va poyezdlar haqida ma’lumotlarni 
saqlaymiz. Mohiyat-aloqa modelidan foydalanib, quyidagi mohiyatlar aniqlanadi: 
temiryo’l, xodim,reys,stansiya,vagon va poyezd.
“ Temir yo’l vokzali bo’limi “  ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish
Temir yo’l  bo’limi “  mavzusini tahlil qilish "Bo’lim" ma'lumotlar bazasi berilgan 
bo’limlar,  Temir yo’l  haqida va unda  Temir yo’l  bo’yicha ish olib boradigan 
xodimlar haqida baza yaratiladi.
Ushbu mavzu sohasida ob'ektlarning tizimini ajratish mumkin:
Temir yo’l  mohiyati .   Ro’yhatga olingan  Temir yo’llar  haqidagi quyidagi 
ma’lumotlarni saqlaydi:  Temir yo’l  id raqami , Temir yo’l  nomi, Temir yo’l  
manzili, Temir yo’l  sayti, Temir yo’l  manzili, Temir yo’l  telfon raqami, Temir 
yo’l   telgram manzili.
Xodimlar mohiyati.  Ro’yhatga olingan xodimlarlar haqidagi quyidagi ma’lumotni 
saqlaydi: Xodimlar id raqami, xodimlar ismi , xodimlar tel raqami, email manzili.
Reyslar mohiyati.  Ro’yxatga olingan reyslarlar haqidagi quyidagi ma’lumotlarni 
uzida saqlaydi:  Reyslar id raqami, Reyslar yo’nalishi, Reyslarga despetcher 
xizmati va reyslar xavfsizligi;
Stansiya mohiyati.  Bunda ham ro’yxatga olingan stansiyalari haqidagi quyidagi 
ma’lumotlarni saqlaydi. Stansiya id raqami,  stansiya nomi, telifon raqami, email 
manzili.
Vagonlar mohiyati.  Bu mohiyatda ham ro’yxatga olingan reyslar vagonlarlari 
haqidagi quyidagi ma’lumotlarni uzida saqlaydi: Vagonlar id raqami, vagonlarning
soni , reyslar raqami, telifon nomeri, email manzili.
11 Poyezdlar mohiyati.  Ro’yhatga olingan haqidagi quyidagi ma’lumotni uzida 
saqlaydi. Poyezdlar id raqami, poyezdlar nomi, qatnov yo’li ,vagonlar 
soni,xavfsizlik tizimi,despetcher bilan aloqa.
2.1-Rasm  Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli
12  2.2  SQL tilida jadvallarga ma’lumot larni datologik modeli
Ma`lumotlar bazasini quyida keltirilgan jadvallardan asosida shakllantiriladi. Bu 
yerda  jadvallarning tuzilishi, strukturasi va tasnifi keltirilgan.
“Temir yo’l  jadvali”  –  Ro’yhatga olingan  Temir yo’l lar haqida umumiy 
ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdTemir yo’l  int(3) X X X Temir yo’l  id 
raqami
Temir yo’l _nomi Varchar(120) X X Temir yo’l  
nomi
Temir yo’l _manzili Varchar(55) X X Temir yo’l  
manzili
Temir yo’l _sayti Varchar(55) X X Temir yo’l  
sayti
Temir yo’l _email Varchar(55) X X Temir yo’l  
email manzili
Temir yo’l _telfoni Varchar(150) X Temir yo’l  
telifon raqami
Temir yo’l _kanali Varchar(20) X X Temir yo’l  
telegram 
manzili
Xodimlarlar_soni Int(5) X Temir yo’l  
xodimlarlari 
soni
13 “Xodimlar jadvali”  –  Ro ’ yhatga   olingan   xodimlarlar haqida umumiy
ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdXodimlar int(3) X X X Xodimlar id 
raqami
Xodimlar_ismi Varchar(150) X X Xodimlar nomi
Xodimlar_lavozmi Varchar(155) X Xodimlar 
lavozimi
Email Varchar(55) X X Email manzili
Tel raqam Int(5) X X X Xodimlar tel 
raqami
“Reyslar jadvali”  – Reyslar   haqida umumiy ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdReyslar int(3) X X X Reyslar id 
raqami
Reyslar qatnovi Varchar(55) X Reyslar 
qatnovi
Reyslar yonalishi Varchar(50) X Reyslar 
yo’nalishi
Reyslar 
despetcher Int(5) X X X Reyslar 
despetcher 
14 “Stansiya jadvali”  –Stansiya haqida umumiy ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdStansiya int(3) X X X Stansiya id 
raqami
Stansiya Nomi  Varchar(55) X Stansiya nomi
Stansiya manzili Varchar(50) X Stansiya 
manzili
Stansiya 
sharoitlari Varchar(120) X X Stansiya 
sharoitlari
Manzili Varchar(150) X X Stansiya 
manzili
“Vagonlar ”  – Vagonlar  haqida umumiy ma’lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
IdVagonlar int(3) X X X Vagonlar id 
raqami
Vagonlar soni Varchar(55) X Vagonlar soni
Vagonlar tartibi Int(20) X Vagonlar 
tartibi
Yukka 
javobgarlik Varchar(55) X Yukka 
javobgarlik
xavfsizlik Varchar(55) X X xavfsizlik
15 “ Poyezdlar ”  –  Poyezdlar   haqidagi   ma ’ lumotlarni    saqlovchi   jadval
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT  
NULL UNIQUE Tasnifi
idPoyezdlar Int(3) X X X Poyezdlarning 
id raqami
Poyezdlar qatnov
yo’li Int(20) X Poyezdlar 
qatnov yo’li
Yuk tashish 
hajmi Varchar(55) X Yuk tashish 
hajmi
Vagonlar soni  Varchar(55) X Vagonlar soni
Xavfsizlik tizimi Varchar(55) X Xavfsizlik 
tizimi
Dispetcher bilan 
aloqa  Varchar(55) X X Dispetcher 
bilan aloqa
Izohlar
Atribut- maydonning nomi.
Ma`lumot turi- maydonning yozuvining ma`lumoti turi.
PKEY -birlamchi kalitli maydon.
FKEY- ikkilamchi kalitli maydon.
NOTNULL -maydonni qiymati bo`sh yoki bo`sh bo`lmasligi ko`rsatiladi.
UNIQUE- maydonning yozuvlari unikal, ya`ni maydonning yozuvlarida bir xil 
yozuvlar bo`lmasligi ko`rsatish uchun.
Tasnifi- maydon atributi haqida tasnif beriladi.
16 2.2. Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining datalogik modeli
17 2.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “temir yo’l” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE temir_yol_vokzal (
  id int[pk],
  temir_yol_vokzal_nomi varchar(255),
  temir_yol_vokzal_tel_raqami varchar(255),
  temir_yol_vokzal_sayti varchar(255),
  temir_yol_vokzal_emaili varchar(255)
);
2-jadval. “xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE xodimlar (
  id int PRIMARY KEY,
  xodimlar_ismi varchar(255),
  xodimlar_tel_raqami varchar(255),
  xodimlar_lavozimi varchar(255),
  xodimlar_pochta_manzili varchar(255)
);  
3-jadval. “Reyslar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE reyslar (
  id int PRIMARY KEY,
  reyslar_yonalishi varchar(255),
18   reyslar_hisobot varchar(255),
  reyslar_dispetcher_xizmati varchar(255),
  reyslar_xavfsizlik_tizimi varchar(255)
);  
4-jadval. “ Stansiya”  jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE stansiya (
  id int PRIMARY KEY,
  stansiya_nomi varchar(255),
  stansiya_manzili varchar(255),
  stansiya_sharoitlari varchar(255)
);  
5-jadval. “vagonlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE vagonlar (
  vagonlar_soni varchar(255),
  vagonlar_tartibi varchar(255),
  vagonlar_yuk_haq varchar(255),
  vagonlar_yukga_javobgarlik varchar(255),
  vagonlar_xavfsizlik varchar(255)
);  
6-jadval. “Talaba” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE poyezd (
  poyezd_qatnov_yoli varchar(255),
19   poyezd_yuk_tashish_hajmi varchar(255),
  poyezd_vagonlar_soni varchar(255),
  poyezd_sharoitlar varchar(255),
  poyezd_xavfsizlik_tizimi varchar(255),
  poyezd_despetcher_bilan_aloqa varchar(255)
); 7-jadval. “poyezd” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE poyezd (
  poyezd_qatnov_yoli varchar(255),
  poyezd_yuk_tashish_hajmi varchar(255),
  poyezd_vagonlar_soni varchar(255),
  poyezd_sharoitlar varchar(255),
  poyezd_xavfsizlik_tizimi varchar(255),
  poyezd_despetcher_bilan_aloqa varchar(255)
);
20 Xulosa
Hozirgi   kunda   Respublikamizda   keng   tarqalib   borayotgan   ish   joylarini
avtomalashtirish   va   ish   joylarida   axborot   kommunikatsiya   vositalaridan   keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Men bu kurs ishida ma’lumotlar bazasi texnalogiyalar fanidan bir qancha
yangi   ma’lumotlarga   ega   bo’ldim.Ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlashni   bilib
oldim.Bunda   asosan   SQL(structured   Query   Language)-bu   so’rov   tili   ko’plab
opertorlardan   tashkil   topgan   bo’lib   bu   orqali   ma’lumotlar   bazasiga   murojaat
qilishni o’rgandim.SQL tili   boshqa tillarga qaraganda qulay va oddiyligini,unga
so’rovlarni   to’g’ri   kiritsa   natija   to’g’ri   chiqadi.Sql   tilini   va   unda   ko’plab
operatorlarni bilib oldim.Sqlda MASALAN,   INSERT,DROP   TABLE,CREATE
TABLE,DELETE   va   boshqa   operatorlar   ustida   ishlashni   o’rgandim.Sql   tilida
jadvallar   yaratib   jadvalga   ma’lumotlar   kiritishni   va   ustida   ishlashni   mashq
qildim.Sql tili barcha ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari uchun   umumiy
til hisoblanadi.
Bu   Loyihani   bajarishda   men   infologik   model,   datologik   model,   relatsion   model,
jadvallar yaratish, jadvallarni bir biriga bog’lash, undagi mohiyatlarni tahlil qilish
MySQL   da   yangi   jadvallar   yaratish   ularni   bir   birlariga   bog’lashni   o’rganib
chiqdim.
Shuningdek   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash,   ularni   oddiy   va   dinamik
usullarda   tashkil   qilish   malakasini   hosil   qildim.   Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlari bilan tanishib chiqdim va “Temiryo’l vokzali” ma’lumotlar bazasini bilan
shuningdek undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim.  SQL surovlari bilan
ishlashni   urganib   chiqdim   CREATE   INSERT   INTO   Shunday   surovlar   jadval
yaratishlarni bilan tanishib ularni bajarib chiqdim.
Xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   mumkin,   hozirgi   fan-texnika   xamda
informatsion   texnologiyalarining   yordamida   Temiryo’l   vokzali   yanada   qulay   va
oson qilish mumkin.
21 Foydalanilgan adabiyotlar
1.SQL dasturlash: SQLni o'rganish uchun mashqlar, maslahatlar va fokuslar bilan 
yakuniy qo'llanma.
2.SQL Programming: The Ultimate Guide with Exercises, Tips and Tricks to 
Learn SQL
3.SQL Computer programming for Beginners: The Practical Step by Step Guide, 
to Master the Fundamentals of SQL Database Programming Made Simple and 
Stress-Free, that Will Get You Hired
4.“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv 
qo’llanma, TATU FF.
5.Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar 
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya 
instituti, 2004.
6. Guliamova M.K.,  &  Aliev R.M.  (2021).  Database  Concept,  Relevance  and 
Expert Systems.  Scientific and Educational Areas Under Modern Challenges, 
2021.  –PP. 125–127. Чебоксары: SCC “Interaktiv plus”.
7. Куликов С. C . Работа с  MySQL ,  MS   SQL   Server  и  Oracle  в примерах // 
практ. пособие. – 2021. – С. 602.
8. Калинин М.С. Создание и администрирование виртуальной модели базы 
данных. // статья в сборнике трудов конференции. 2015. – С. 153–156.
9. Мартишин С.А., Симонов В.Л. Проектирование и реализация баз данных в 
СУБД  MySQL  с использованием  MySQL   Workbench . // Учебное пособие. –
2012.
10. Guliamova M.K.,  &  Aliev R.M.  (2021).  Database  Concept,  Relevance  and
Expert Systems. Scientific and Educational Areas Under Modern Challenges, 
2021.
Internet saytlari
1. http://ITPortal sayti.
2. https://dbdiagram.io   
22 3. https://dev.mysql.com
23

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT TEMIR YO’LI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI Axborot tizimlarining matematik va dasturiy ta’minoti yo’nalishi 310- reyslar poyezdlarsi Shakarboyev Javohirning DASTURIY INJENERING FANIDAN “Temir yo’l vokzali” ma’lumotlar bazasini loyihalash mavzusida Qabul qildi: Yusupov O. SAMARQAND – 2021KURS ISHI

MUNDARIJA I. NAZARIY QISM ..................................................................................................................................... 4 1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha va MBBT .............................................................................. 4 II. Amaliy qism ........................................................................................................................................... 11 2.1 “Temir yo’l vokzali ” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish ................ 11 2.2 SQL tilida jadvallarga ma’lumotlarni datologik modeli ................................................................... 13 2.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish ................. 18 Xulosa ........................................................................................................................................................ 21 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 22 Kirish Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. 2

Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Men bu kurs ishimda Temir yo’l vokzali malumotlar bazasini loyihalashtirish jarayonlari haqida ma’lumot berib o’taman.Bu kurs ishimdan maqsad temir yo’l uchun malumotlar bazasini loyihalashtirishdan iborat.Bu esa temir yo’l ishchilari uchun qulaylik yaratadi va vokzalni avtamatlashtirishga xizmat qiladi.Ma’lumotlar bazasini loyihalash loyihalash va avtomatashtirish bu ishimizni osonlashtiradi. Ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Men bu ishimda Murojaatlar ,xodimlar va Fuqarolar jadvalini SQL tili va CSS dasturlash tili orqali yagona ma’lumotlar ba’zasiga bog’ladim, SELECT ,UPDATE, INSERT, DELETE operatorlaridan foydalandim. 3

I. NAZARIY QISM 1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha va MBBT Ma’lumotlar bazasi - tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon - bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (xodimlarlar, yo’nalishlar, reyslarlar, poyezdlarlar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv - bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari reyslaridan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. 4

Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kiris h va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: • Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; • Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar ), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. 5