logo

AVTO SERVIS” ma’lumotlar bazasini Loyihalash

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1160.5 KB
“AVTO SERVIS” ma’lumotlar bazasini Loyihalash mavzusida
KURS ISHI
SAMARQAND – 2021
                  
1    MUNDAREJA
I. KIRISH……………….……………………………………….3
I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………….3
I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………...6
II. NAZARIY QISM……………………….……….....................9
     2.1 Avtoservis korxonalarining turlari va turlanish mezonlar..9
     2.2. Avtomobil markazlari , avtosalonlar, avtomobillarga TX 
kо‘rsatish, diler stansiyalari va avtoustaxonalar   ………………14
    2.3.  MBBT tillari haqida ma’lumot……………………………18
III. AMALIY QISM……………………………......……………...21
    3.1. “AVTO SERVIS” ma’lumotlar bazasining mantiqiy 
strukturasi va uni 
shakllantirish……………………………………………................21
   3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…...............24
  3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va 
jadvallarga ma’lumotlar kiritish………………………...………26
   3.4.  SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish 
…………………………………….………………………….…….27
IV. XULOSA…………………………………………..29
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….……………...30
   
2   Kirish
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Farmoniga   asosan,   Axborot
texnologiyalari   va   kommunikastiyalarini   rivojlantirish   vazirligi   tashkil   etildi.
Farmonning   O’zAda   keltirilgan   matniga   ko’ra,   vazirlik   O’zbekiston   Aloqa,
axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida
tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida
quyidagilar   belgilangan:axborot   texnologiyalari   va   kommunikastiyalar   soxasida,
“elektron   xukumat”ni   joriy   etishda   yagona   davlat   siyosati   amalga   oshirilishini
ta’minlash;aloqa   va   telekommunikastiyalar   soxasidagi   faoliyatni,   shuningdek,
radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash
va   nazorat   qilish   borasidagi   funkstiyalarni   amalga   oshirish;Internet   tarmog’ining
milliy   segmenti   yanada   shakllantirilishini   ta’minlash;raqobatdosh   dasturiy
maxsulotlarning   mamlakatimizda   ishlab   chiqarilishini   va   ichki   bozorini   xamda
ularga   ko’rsatiladigan   xizmatlarni   rivojlantirishga   ko’maklashish;axborot
xavfsizligini   ta’minlash;   zamonaviy   kommunikastiya   vositalari   soxasida   ilmiy
tadqiqotlar  va  ishlanmalarni, kadrlarni  tayyorlash, qayta  tayyorlash  va malakasini
oshirishni   tashkil   qilish;vazirlik   faoliyati   doirasiga   kiruvchi   boshqa   yo’nalishlar
bo’yicha   xorijiy   investistiyalarni   jalb   etish   va   boshqalar.   “Gazeta.uz”   ning   qayd
etishicha,   Aloqa,   axborotlashtirish   va   telekommunikastiya   texnologiyalari   davlat
qo’mitasi   2012   yil   16   oktyabrida   Aloqa   va   axborotlashtirish   agentligi   negizida
tashkil   etilgan   edi.   O’zAAA   esa,   o’z   navbatida,   2002   yili   Pochta   va
telekommunikastiyalar   agentligi   negizida,   ushbu   agentlik   esa   1997   yili   Aloqa
vazirligi   negizida   tashkil   etilgan   edi.   Aloqa   vazirligining   o’zi   1992   yilda   tashkil
etilgan.   Biz   dasturchilar   uchun   bu   qarorlar   juda   muhim   qarorlardan   biri   bo’ldi.
2013-   yildan   2020-yilgacha   Elektron   hukumat   tizimiga   o’tilish   talab   qilinmoqda.
Shuning   uchun   axborot   tizimlariga   o’tilishga   kata   ahamiyat   berilmoqda.   Yangi
o’quv   yurtlari   va   yangi   fakultetlar   ochilmoqda.   Dunyo   globallashib   borgani   sari
axborot   tehnalogiyalarga   bo’lgan   talab   ortib   bormoqda.   O’zbekiston   ham
rivojlangan   davlatlar   qatoriga   kirib   bormoqda.   Bunda   esa   yoshlarni   ongini
saviyasini   oshirish   va   zamon   talablariga   mos   ravishda   kadrlarni   tayyorlash
3 davlatimiz   taraqiyotini   rivojlanishiga   sabab   bo’ladi.   Mamlakatimizda   axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalarini   rivojlantirish   jarayoni   izchil   davom   ettirib
kelinmoqda.   Eng   avvalo,   O‘zbekistonda   mazkur   sohani   tartibga   soluvchi
mukammal   qonunchilik   bazasi   yaratilganini   alohida   ta'kidlash   joiz.   Shu   bilan
birga,   bugun   dunyoda   shiddat   bilan   kechayotgan   globallashuv   sharoitida   AKT
sohasining   keskin   taraqqiy   etib   borishi   kuzatilayotganligi,   ilg‘or   davlatlarning
ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. 
Darhaqiqat,   hozirgi   davrda   AKT   orqali   uzatiladigan   axborot   jamiyat
rivojining   eng   muhim   shartlaridan   biri   bo‘lib   qoldi.   U   ishlab   chiqarish   resursi,
insonlar orasidagi  aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat
hokimiyati   va   boshqaruvi   organlari,   umuman,   jamiyatning   axborot   uzatish   tezligi
hamda   sifatiga   bo‘lgan   talablari   kun   sayin   ortib   bormoqda.   AKT   sohasini   jadal
sur'atlar   bilan   taraqqiy   ettirish   O‘zbekiston   iqtisodiyotida   amalga   oshirilayotgan
tarkibiy   o‘zgarishlar   hamda   iqtisodiy   islohotlarning   bosh   yo‘nalishlaridan   biri
hisoblanadi.   Chunki   bu   yo‘nalish   nafaqat   respublikani   axborotlashgan   jamiyatga
aylantirish   uchun   xizmat   qiladi,   balki   mamlakatimiz   iqtisodiyotini   jadal   sur'atlar
bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.
Dasturiy   vazifalardan   kelib   chiqib,   mamlakatimizda   komputer   va   axborot
texnologiyalari,   telekommunikatsiya   va   ma'lumot   uzatish   tarmoqlarini,   internet
xizmatlarini   rivojlantirish   va   zamonaviylashtirish,   ularni   dunyo   standartlari
darajasiga   yetkazish   maqsadida   keng   ko’lamli   islohotlar   bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha  sohalarida bo’lgani  kabi
axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari   sohasidagi   islohotlarni   muvaffaqiyatli
amalga   oshirish,   o’z   navbatida,   ushbu   sohaning   huquqiy   asosini   shakllantirish   va
takomillashtirib   borishni   taqozo   etadi.   Shuning   uchun   ham   mamlakatimizda
mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy
e'tibor   qaratilmoqda.   O’tgan   davr   mobaynida   sohani   yanada   rivojlantirishga
qaratilgan   11ta   qonun,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   3ta   farmoni,
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   hamda   Vazirlar   Mahkamasining   40dan   ortiq
qarorlari   va   300dan   ortiq   idoraviy   qonunosti   hujjatlari   qabul   qilindi.   Mustaqillik
4 yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya
jarayonlarida   tobora   muhim   ahamiyat   kasb   etib   borayotgan
axborotkommunikatsiya   texnologiyalarining   jadal   sur'atlarda   rivojlanishi   yo‘lida
qulay imkoniyatlar yaratmoqda. 
Jamiyatni   axborotlashtirish   va   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarini
yanada   rivojlantirish   maqsadida   2003-2004   yillarda   «elektron»   qonunlar   bloki
qabul   qilindi.   Bular   «Elektron   raqamli   imzo   to‘g‘risida»gi,   «Elektron   hujjat
aylanishi   to‘g‘risida»gi   va   «Elektron   tijorat   to‘g‘risida»gi   O‘zbekiston
Respublikasi   qonunlaridir.   Mazkur   qonun   hujjatlarini   ishlab   chiqishda   ushbu
sohadagi   xalqaro   huquqiy   me'yorlar   hamda   bir   qator   rivojlangan   davlatlarning
tajribalari   ham   atroflicha   o‘rganilib,   milliy   qonunchiligimizga   maqbul   jihatlari
uyg‘unlashtirildi.   Ushbu   qonunlarning   qabul   qilinishi   va   joylarda   ularning   ijrosi
ta'minlanishi,   o‘z   navbatida,   ish   yuritish   madaniyatining   elektron   ko‘rinishi
shakllanishiga,   masofa   qisqarishiga,   vaqt   tejalishiga   hamda   iqtisodiy
samaradorlikning   oshishida   muhim   omil   bo‘ldi.   Mamlakatimizda   axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalarining   jadal   sur'atlarda   rivojlanishi   elektron   hujjat
aylanishi,   elektron  raqamli   imzo,   elektron  tijorat,   elektron  to‘lovlar   kabi   yana   bir
qancha   yangi   xizmat   turlarining   shakllanishiga,   jumladan,   tadbirkorlarimizga
masofadan   turib   dunyoning   xohlagan   mamlakatidan   o‘ziga   hamkor   topish   va
tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. 
Mamlakatimiz   milliy   iqtisodiyotida   yangi   yo‘nalish   hisoblangan   mazkur
tizimlarning   tez   sur'atlarda   taraqqiy   etishining   yana   bir   omili   —   bu
axborotkommunikatsiya   texnologiyalarini   raqamlashtirish   darajasining   ortishi,
xususan,   xalqaro   axborot   tarmoqlaridan   foydalanishning   umumiy   tezligi   o‘tgan
yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va
ulardan   foydalanish   uchun   qulay   shart-sharoitlar   yaratilganligidadir.   Shuningdek,
joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat
ko‘rsatuvchi   xo‘jalik   subyektlarining   soni   930   taga   yetgan   bo‘lsa,   jamoaviy
foydalanish   maskanlari   1063tani   tashkil   etdi.Xorijiy   mamlakatlar   tajribasidan
ma'lumki,   elektron   tijoratning   shiddat   bilan   rivojlanishiga   internetdan
5 foydalanuvchilar soni aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin.
Bugungi   kunda   mamlakatimizda   internetdan   foydalanuvchilar   soni   10   millionga
yetgani   elektron   tijoratning   kelgusidagi   yorqin   istiqbolidan   darak   berib   turibdi.
O‘zbekistonda   elektron   hujjatlarga   huquqiy   mavqe   beruvchi   «Elektron   hujjat
aylanishi   to‘g‘risida»gi   qonunning   qabul   qilinishi,   shubhasiz,   elektron   hujjat
aylanishi   tizimini   rivojlantirishga   ko‘maklashib,   davlat   hokimiyatining   turli
idoralari   o‘rtasidagi   hujjat   aylanishini   avtomatlashtirishga   qulay   imkoniyat
yaratmoqda. 
Elektron   hujjat   aylanishi   tizimini   joriy   etish   o‘zaro   axborot   almashinuvi
darajasi   va   sifatini   oshirishga,   axborot   izlash   samaradorligi   o‘sishiga,   katta
hajmdagi   ma'lumotlar   bilan   ishlash   va   ulardan   foydalanishga   ko‘maklashib,
qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun
elektron   hujjatning   huquqiy   maqomini   va   uning   rekvizitlarini   aniqlagan   bo‘lib,
elektron   hujjat   aylanishi   ishtirokchilarini,   elektron   hujjatni   olish,   jo‘natish,   ularni
saqlash   va   muhofaza   etish   tartibini   belgilab   berdi.   «Elektron   raqamli   imzo
to‘g‘risida»gi   O‘zbekiston   Respublikasi   Qonuni   elektron   hujjatdagi   elektron
raqamli   imzo   va   qog‘ozdagi   shaxsiy   imzo   teng   kuchga   ega   ekanligini   ta'minlab
berdi.   Natijada   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   tomonidan   internet   tarmog‘idan
foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni
elektron   ravishda   interaktiv   holda   olish   hamda   soliq   va   statistika   hisobotlarini
topshirish   imkoniyatini   yaratdi.   Bu   tizim   kichik   biznes   va   tadbirkorlik
subyektlarining   vaqtini   tejash,   davlat   xizmatchilari   bilan   bevosita   muloqot   uchun
navbat   kutish   yoki   soliq   hisobotlarini   to‘ldirishdagi   xato   va   kamchiliklarni
tuzatishga   emas,   balki   o‘z   tadbirkorlik   ishlarini   rivojlantirishga   sarf   etishlariga
imkon   bermoqda.Shuningdek,   mazkur   qonunning   qabul   qilinishi   va   ijrosining
ta'minlanishi   natijasida   respublikamizda   9ta   elektron   raqamli   imzo   kalitlarini
ro‘yxatga olish markazlari tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni
2006   yilda   93tani   tashkil   etgan   bo‘lsa,   hozirgi   kunga   kelib   300   mingtadan   ortib
ketdi.Shu   bilan   bir   qatorda,   mijozlarga   yangi   xizmat   turlarini   ko‘rsatishning
huquqiy   asoslari   kafolatlab   qo‘yildi.   Bu   bilan   iqtisodiyotimizga   «Paynet»   kabi
6 elektron to'lovlar xizmatini ko‘rsatuvchi muassasalar kirib keldi, «SMS-banking»,
«Internet-banking»   kabi   yangi   elektron   to‘lov   xizmatlari   joriy   etildi.   Endilikda
ushbu   xizmatlar   sharofati   bilan   mijozlar   kommunal,   mobil   aloqa   va   internet
xizmatlarini   hisob-kitob   qilib,   uy-ro’zg’or   mollarini   internet   orqali   sotib
olishmoqda. 2005 yildan boshlab O’zbekistonda  davlat organlarining internetdagi
rasmiy   veb-saytlari   ochilishi   tatbiq   etildi.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasining   «Axborotlashtirish   sohasida   normativ-huquqiy   bazani
takomillashtirish   to‘g‘risida»gi   256-qarori   bilan   ushbu   saytlarga   asosiy   talablar
belgilangan bo‘lib, unda saytlarni to‘laqonli rasmiylashtirish, undan foydalanish va
yangilash   maqsadida   veb-saytda   joylashtiriladigan   zaruriy   axborotlar   ro‘yxati,
mazmuni   va   boshqa   kerakli   shartlarga   nisbatan   xalqaro   standartlar   aniq
shakllantirildi. 
Davlat   va   xo‘jalik   boshqaruvi,   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlarining
axborotkommunikatsiya   texnologiyalaridan   foydalanish   vositasida   jismoniy   va
yuridik shaxslar bilan o‘zaro tezkor hamkorligini ta'minlash, shuningdek, davlat va
xo‘jalik   boshqaruvi,   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlari   tomonidan
ko‘rsatiladigan   xizmatlardan   keng   foydalanilishni   ta'minlash   maqsadida   Vazirlar
Mahkamasi   tomonidan   2007   yil   23   avgustda   «Davlat   va   xo‘jalik   boshqaruvi,
mahalliy   davlat   hokimiyati   organlarining   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan   foydalangan   holda   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   bilan   o‘zaro
hamkorligini   yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida»gi   qaror   qabul
qilinib,   u   bilan   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalaridan   foydalangan   holda
interaktiv   davlat   xizmatlari   ko‘rsatish   to‘g‘risidagi   nizom   tasdiqlandi.
Ma’lumotlarni   boshqarish   vositalarining   rivojlanishi   axborot   texnologiyalari
bazasiga   qurilgan   har   qanday   axborot   tizimining   asosi   hisoblanadi.   Ma’lumotlar
bazasi   (date   base)   -   bu   EHM   ning   tashqi   xotirasida   saqlanadigan,   har   qanday
jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning
o‘zaro   bog‘liq   va   tartiblashtirilgan   majmuidir.Ma’lumotlar   bazasi   (MB)   har   xil
foydalanuvchilarning   axborot   yetishmovchiligini   ta’minlash   uchun   mo‘ljallangan.
Amaliyotda   ko’pchilik   ma’lumotlar   bazasi   chegaralangan   predmet   sohasi   uchun
7 loyihalashtiriladi.   Bitta   EHMda   bir   qancha   ma’lumotlar   bazasi   yaratiladi.   Vaqti
bilan   turdosh   vazifalarni   bajarishga   mo‘ljallangan   ba’zi   bir   ma’lumotlar   bazasi
birlashishi ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: 
   predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari   shaklida   ifodalash.   Ayrim   hollarda   bu   masalaga   ma’lumotlar   bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi. 
   ma’lumotlar   bazasiga   so‘rovlarning   bajarilish   effektivligini   qanday
ta’minlash.   Bu   masalaga   ma’lumotlar   bazasini   fizik   loyihalash   masalasi   deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni  loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil   qilish   bo‘lib,   u   axborot   tuzilmasini   (konseptual   sxemalar)   tuzish   bilan
yakunlanadi.   Bu   bosqichda   foydalanuvchining   so‘rovlari   tahlil   qilinadi,   axborot
ob’ektlari   va   uning   xarakteristikalari   tanlanadi,   hamda   o‘tkazilgan   tahlil   asosida
predmet   sohasi   tuzilmalashtiriladi.   Predmet   sohasini   tahlil   qilishni   uch   bosqichga
bo‘lish maqsadga muvofiqdir: 
   konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish; 
   axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash; 
   predmet   sohasining   konseptual   modelini   qurish   va   MBni   konseptual
sxemasini loyihalashtirish. 
II.Nazariy qism.
8 2.1 Avtoservis korxonalarining turlari va turlanish mezonlar
Tabiiyki,   avtoservis   xizmatining   asosiy   qismini   maxsus   avtoservis   korxonalari
k о ‘rsatadilar.   Ulardan   tashqari,   bu   xizmatni   asosiy   ishlab   chiqarish   faoliyati
boshqa,   turli   soha   b о ‘lgan   korxonalar   (masalan,   yuk   va   y о ‘lovchilar   tashuvchi
avtotransport   korxonalari)   ham   bajaradilar.   Lekin   ularning   ulushi   k о ‘rsatilgan
umumiy xizmat hajmida juda oz, faqat bir necha foiznigina tashkil etadi. Shuning
uchun bunday korxonalarga batafsil t о ‘xtamaymiz.
Jahonda avtoservis korxonalari   о ‘z faoliyatlari va mavjud iqtisodiy-ijtimoiy
tuzum   asosida   tarixiy   shakllanib   va   rivojlanib   kelganlar   va   barcha   mamlakatlar
xududi   b о ‘ylab   shaharlar   va   qishloqlar,   magistral   y о ‘llari   yoqalari,   aholi   zich
yashovchi   mavzelar,   avtosayoxatchilar   t о ‘xtovchi   mexmonxonalar   va
oromgoxlarda   (motellarda)   joylashganlar.   Bunday   korxonalar   о ‘zlari   bajaradigan
xizmat   turlari   va   ishlab   chiqarish   faoliyatiga   qarab,   quyidagi   turlarga   b о ‘linadi
(rasm 1).
              
                                       Avtoservis korxonalarining turlari.
9Avtoservis korxonalari
Avtosavdo   markazlari,
avtosalonlar,   eshtiyot
qismlar dikonlari Avtomobillarga texnik 
xizmat kirsatish 
korxonalari Avtoturar joylar, 
sa q lash garajlari Avtosavdo   markazlari   (yoki   bazalari)   yirik   shaharlarda   joylashgan   b о ‘lib,
avtomobillar va ehtiyot  qismlar bilan ulgurji savdo qiladilar.
Avtosalonlar   esa shu mollarni chakana savdo bilan sotadilar, buning uchun
ularda   avtomobillarni   sotishga   tayyorlash   (sotish   oldi)   texnik   xizmatini   bajarish
uchun maxsus ishchi postlari b о ‘lishi shart.
Avtomobillarga   texnik   xizmat   k о ‘rsatuvchi   korxonalar   о ‘z   navbatida
avtomarkazlar, avtomobillarga texnik xizmat k о ‘rsatuvchi stansiyalar (ATXKS) va
postlar va shuningdek, turli ishlarga ixtisoslashgan avtoustaxonalardan iboratdir.
Avtomarkazlar   avtoservis   xizmati   k о ‘rsatuvchi   korxonalarning   asosiy,
tayanch-   yetakchi   korxonalari   b о ‘lib   asosan   yirik   shaharlarda   (viloyat
markazlarida)   joylashadi   va   kamida   25   ta,   k о ‘pi   bilan   100,     hatto   200   ishchi
postlarga ega b о ‘ladi. Bunday markazlarni odatda avtomobillar ishlab chiqaruvchi
va ular bilan savdo qiluvchi kompaniyalar va shuningdek, avtomobillar va ehtiyot
qismlar   bilan   savdo   qilishga   ixtisoslashgan   firmalar   hissadorlik   asosida   tashkil
etadilar. Avtomarkazlar bir necha rusumli avtomobillarni ta’mirlash 
va   ularga   texnik   xizmat   k о ‘rsatish   uchun   zarur   b о ‘lgan   ishlab   chiqarish   texnika
bazasi   (ICHTB),   zarur   texnologik   jihozlar,   maxsus   asbob-uskunalar,   ehtiyot
qismlar, materiallar va shuningdek, texnik-texnologik xujjatlar va adabiyotlar bilan
t о ‘la   ta’minlangan   b о ‘ladi.   Avtomarkazlarning   ma’lum   xududlarida,   -   viloyat
tumanlari, shaharlari  va qishloqlarida bir  necha filiallari b о ‘lib markaz ularga har
jixatdan   xomiylik   qiladi,   ayniqsa,   kadrlar   malakasini   oshirish,   ishlab-chiqarishda
yangi,   ilg’or   texnologiyani   joriy   etish,   xizmat   k о ‘rsatish   madaniyatini   yaxshilash
va   h.k.   kabilarda.   Xullas,   avtomarkazlar-   avtomobillar   ishlab   chiqaruvchi
kompaniyalar bilan birga avtomobillar servisi sohasida ilmiy-texnika taraqqiyotini
yetaklovchi   va   ta’minlovchi,   bu   sohada   texnik   siyosat   yaratuvchi   va   olib
boruvchilardir.   Avtomarkazlar   mamlakatimizda,   viloyat   markazlari   va   yirik
shaharlarida   XX   asrning   70-80chi   yillarida   qurilib   ishga   tushirilgan,   birgina
Toshkentda   bunday   markazlarning   4   tasi   ishlab   turibdi.   Avtomarkazlarning   k о ‘p
10 qismi   (12   tasi)   1996-98   yillarda   t о ‘la   rekonstruksiya   qilinib,   qayta   jihozlanib
chiqildi.
Avtomarkazlarda   avtomobillar   (yangilari   va   ishlatilganlari),   ehtiyot   qismlar,
avtomateriallar   bilan   savdo   qiluvchi   avtosalonlar,   bazalar,   d о ‘konlar   bilan   bir
qatorda   turli   texnik   xizmat   k о ‘rsatish   va   ta’mirlash     ishlarini   bajaruvchi   kuchli
ishlab   chiqarish   bazasi   ham   mavjud   b о ‘ladi.   Avtomarkazlarning   tarkibiy   qismi
b о ‘lgan   savdo   bazalari,   d о ‘konlari,   omborlari   va   ishlabqchiqarish   uchastkalari
xududiy   bir   joyga   joylashgan   yoki   shahar,   viloyat   b о ‘ylab   bir   necha   joylarga,
mijozlar uchun qulay b о ‘lgan yerlarga, joylashishi mumkin. 
Avtomobillarga texnik xizmat k о ’rsatuvchi stansiyalar (ATXKS).
Avtoservis xizmatini bajaruvchi asosiy va eng k о ’p tarqalgan korxonalaridir.
Zamonaviy   ATXKSlari   yangi   va   ishlatilgan   avtomobillar,   ehtiyot   qismlar   va
avtomobil   materiallari   bilan   savdo   qilish,   avtomobillarga   turli   xildagi   texnik
xizmatlar   k о ‘rsatish,   agregatlar,   detallarni   ta’mirlash,   ishdan   chiqqanlarini
almashtirish,   avtoavariyalar   natijasida   shikastlangan   avtomobillar   va   ular
kuzovlarining   ishlash   qobiliyatini   tiklash   ishlari   bilan   shug’ullanadilar.
Shuningdek,   mijozlar   avtomobillarga,   ularning   murojatlariga   asosan   k о ‘chalarda,
y о ‘llarda   ,   avtomobillar   turar   va   saqlash   joylarida   texnik   yordam   k о ‘rsatish,
mijozlarga   avtomobilni   texnik   ekspluatatsiya   qilish   t о ‘g’risida   konsultatsiya,
maslaxat   berish,   ularni   avtoservis   axboroti   bilan   ta’minlash   kabi   xizmatlar   ham
ATXKS vazifalariga kiradi.
 
  2. Avtomobillarga TX k о ‘rsatuvchi korxonalarning turlari.
11 ATXKSlari   о ‘zlarining   ishlab   chiqarish   faoliyati,   quvvati,   bajarayotgan
xizmat   turlari   va   ma’muriy-tashkiliy   tuzilishlariga   qarab   bir   necha   turlarga
b о ‘linadi.
  Odatda   shahar   stansiyalarida   k о ‘rsatiladigan   xizmat   turlari   xilma   -xilroq,
bajariladigan   ishlarning   hajmi   kattaroq   b о ‘lishi   mumkin   va   shuningdek,   bu
stansiyalardan   foydalanuvchi   avtomobillarni   tarkibi   bir   muncha   barqaror   b о ‘ladi,
ya’ni stansiyalar bir qadar doimiy mijozlarga ega b о ‘ladi.
Shaharlararo   y о ‘llar   b о ‘ylarida   joylashgan   stansiyalarda   aksincha,   xizmat
turlari   chegaralangan   b о ‘lib,   ular   asosan   texnik   yordam   k о ‘rsatish,   mayda
tamirlash   ishlari,   g’ildiraklar   shinalarini   yamash,   damlash,   motor,   tormoz,   rul
boshqarmasi   tizimlari,   elektr   jihozlari   asboblarida   paydo   b о ‘lgan   nuqson   va
nosozliklarni tuzatish va shuningdek, eng k о ‘p, zarur b о ‘ladigan ehtiyot qismlar va
avtomateriallar savdosi bilan shug’ullanadilar.
12 2.2 Avtomobil markazlari , avtosalonlar, avtomobillarga TX
kо‘rsatish, diler stansiyalari va avtoustaxonalar   
Shuni   aytish   zarurki,   mamalakatimiz   y о ‘llari   b о ‘ylarida   joylashgan   bunday
ATXK   stansiyalari   aynan   90   yillardan   boshlab   tashkil   etilib   ishga   tushirila
boshlandi,   ularning   soni   ham,   xizmat   k о ‘rsatish   darajasi   ham   hozircha   real
talablarga   javob   bera   olmayapti.   Ular   asosan   yengil   avtomobillarga   xizmat
k о ‘rsatishga   m о ‘ljallangan,   yuk   avtomobillari,   avtobuslarning   avtoservis
xizmatidan   foydalanish   imkoniyati   chegaralangan.   Bunday   holat   shaharlar
avtoservisiga   ham   taalluqlidir.   Y о ‘l   b о ‘ylari   stansiyalariga   xos   b о ‘lgan   yana   bir
holat   ularning   yil   va   sutka   davomida   uzluksiz   ishlashlaridir.   Bunday   stansiyalar
xususiy   yoki   shirkat   (kooperativ)   mulklari   asosida   tashkil   etilib   ulardagi   ishchi
postlarning soni asosan 2-5 tadan iboratdir.
Chet   el   (ayniqsa   A+Shda)   avtoservisi   faoliyatida   y о ‘l   b о ‘yi   ATXKSlari
k о ‘pincha   (70%   i   atrofida)   yonil\i   -   moy  quyish   stansiyalari   (AZS)   bilan   yonma-
yon  joylashgan b о ‘ladilar va ba’zan ular bilan bir x о ‘jalikni tashkil etadilar.
Albatta,   avtoservis   xizmatining   asosiy   qismini   shaharlarda   joylashgan
ATXKSlari   bajaradilar.   Ular   ma’muriy-tashkiliy   tuzilishlariga   qarab  avtomobillar
ishlab   chiqaruvchi   yoki   ular   bilan   savdo   qilishga   ixtisoslashgan   maxsus
kompaniyalar tomonidan tuzilgan avtomarkazlarga qarashli filiallar yoki ular bilan
shartnomalar   asosida   ish   yurituvchi   diler-stansiyalar   yoxud   mustaqil   faoliyat   olib
boruvchi, ma’muriy-erkin ATXKSlaridir. Avtomarkazlarga qarashli stansiyalar va
dilerlarning  asosiy  vazifasi   о ‘z  kompaniyalari,  korporatsiyalari   tomonidan   ishlab-
chiqilgan   avtomobillarni,   ehtiyot   qismlarni,     avtomobillarni   sotishdir.   Albatta,
bunday stansiya va dilerlar texnik xizmat k о ‘rsatish va ba’zi bir ta’mirlash ishlarini
ham   bajaradilar,  ammo  bu  ishlar   ikkinchi   о ‘rinda  b о ‘lib,  u  ham  faqat   о ‘z  firmasi
avtomobillariga k о ‘rsatiladi. Shuning uchun ham bunday korxonalari  firma usulida
xizmat   k    о   ‘rsatuvchi   ATXKSlar      deb   yuritiladi.   Ular   k о ‘rsatgan   xizmatlari   hajmi
salmoqli   b о ‘lib,   ba’zi   mamalakatlarda   (masalan,   ba’zi   Yevropa   mamlakatlarida)
13 umumiy   xizmatning   30%   gacha   yetib   boradi.   Mamlakatimizda   bunday   firma
usuliga  о ‘xshash xizmat k о ‘rsatuvchi stansiyalar asosan “ О ‘zDEU” avtotexxizmat”
xissadorlik   birlashmasiga   qarashlidir.   Shuni   aytish   zarurki,   firma   usulida   xizmat
k о ‘rsatuvchi   stansiyalarning   mavqi   yuqori   baholanadi,   chunki   ularda   sotiladigan
ehtiyot qismlar zavodlarda tayyorlangan, xizmat kafolati ishonarli va sifati yuqori
b о ‘ladi   va   shuning   uchun   mijozlar   shunday   stansiyalar,   dilerlar   xizmatidan
foydalanishni   afzal   k о ‘radilar.  Dunyodagi   barcha  avtomobillar  ishlab   chiqaruvchi
va   ular   bilan   savdo   qiluvchi   kompaniyalar   о ‘z   mamlakatlari   ichkarisida   va
avtomobillari   sotiladigan   chet   davlatlarda   minglab   firma   usulida   xizmat
k о ‘rsatuvchi   avtomarkazlar   va   diler   stansiyalariga   egadirlar.   Ayniqsa,   A+SH,
Yevropa   mamlakatlari   va   Yaponiya   avtomobilsozlik   kompaniyalari   tashkil   etgan
servis korxonalari mashhurdirlar.
ATXKS   lari   о ‘z   xizmati   bilan   bo\liq   \\b о ‘lgan   barcha   ishlarni,   chunonchi,
avtomobilni yuvishdan  tortib to unga texnik xizmat  k о ‘rsatish, asosiy  qismlari va
agregatlari, mexanizmlarini ta’mirlay olgan xolda  universal stansiyalar  deb ataladi.
Ba’zi   hollarda   ayrim   ATXKSlar,   ayniqsa,   shahar   stansiyalari,   xizmatning
ayrim   ishlarinigina   bajaradilar,   masalan,   avariyaga   uchrab   urilgan   avtomobillar
kuzovini   tiklash   yoki   avtomobillar   agregatlari   va   detallarini   ta’mirlab,   ish
qobiliyatini   tiklash   va   h.k.   Bu   holda   stansiyalar   ixtisoslashgan   deb   ataladilar.
Ixtisoslashish   xizmat   k о ‘rsatiladigan   avtomobil   markalari   va   turlariga   qarab   ham
b о ‘lishi   mumkin,   ayniqsa   bu   firma   usulida   xizmat   k о ‘rsatuvchi   stansiyalar   va
dilerlarga   xosdir.   ATXKS   larining   quvvatlari   ulardagi   ishchi   postlarning   soni   va
bir   yilda   xizmat   k о ‘rsatilgan   avtomobillar   soni   bilan   belgilanadi.   Shu   nuqtai
nazardan kelib chiqib, stansiyalar kichik (15 ta gacha ishchi postlarga ega b о ‘lgan),
о ‘rta (16-25 ishchi postlari) va katta (25 dan k о ‘p ishchi postli) xillarga b о ‘linadi.
Albatta,   barcha   mamlakatlarda   kichik   va   о ‘rta   stansiyalar   ham   son,   ham
umumiy   quvvat   jihatdan   va   k о ‘rsatiladigan   yalpi   xizmat   hajmi   hisobida   yetakchi
о ‘rinda turadilar (90 % dan yuqori). Dunyodagi k о ‘pchilik mamlakatlarda ATXKS
larining   о ‘rtacha   quvvati   3,5-4,5   postni   tashkil   etadi   va   ulardagi   ishlaydigan
odamlarning   о ‘rtacha   soni   esa   4,5-5,5   kishidan   iboratdir.   Ba’zi   mamlakatlarda,
14 masalan   A+Shda,   diler   quvvati   ularning   bir   yilda   sotadigan   avtomobillari   soniga
qarab   belgilanadi,   chunonchi,   I-   klass   diler   stansiyalari   149   gacha   avomobil
sotishga m о ‘ljallangan b о ‘lsa, II- klass 150-399, III- klass 400-749, IV- klass esa
750   va   undan   k о ‘p   avtomobillarga   sotishga   m о ‘ljallangandirlar.   ATXKS   lari
ma’lum   standartlar   va   maxsus   namunaviy   (tipovoy)   loyihalar   asosida   quriladi.
Mamlakatlar   b о ‘ylab   yagona   loyihalar   q о ‘llanilmaydi,   har   bir   yirik   firmalar   о ‘z
namunaviy   loyihalarini   ishlab   chiqadi   va   shularga   binoan   о ‘z   stansiyalarini
quradilar.   Masalan,   Germaniyaning   “Mersedes-Benz”   firmasi   yengil   va   yuk
avtomobillariga   servis   xizmati   k о ‘rsatuvchi   olti   tipdagi   (klassdagi)   shahar
stansiyalarining   namunaviy   loyixalarini   ishlab   chiqib,   ularni   amalga   oshirgan.
Ulardagi ishchi postlarning soni quyidagicha:
I - kl. 6 ta
II - kl. 6+1+avtosalon
III - kl. 7+2+avtosalon
IV - kl. 14+3+avtosalon
V - kl.  14+3+avtosalon + yuk avtomobillarga TX k о ‘rsatish 
VI - kl. 41+8+avtosalon.
Sobiq   ittifoqda   esa   “Lengiproavtotrans”   loyihalash   instituti   6,   11,   15,   25,
25+avtosaloni,  50+avtosaloni   bilan, “Giproavtotrans”  instituti  esa   postlari  15,  30,
30+   avtosaloni   bilan,   50+avtosalon,   75+avtosaloni   va   100+avtosaloni   bilan
stansiya   va   avtomarkazlarning   namunaviy   loyihalari   ishlab   chiqib   amalga
oshirilganlar.
Y о ‘l b о ‘ylarida joylashgan stansiyalarining quvvati esa shu y о ‘lning klassi,
ya’ni   sutkasida   y о ‘ldan   о ‘tadigan   avtomobillarning   soniga   qarab   (5   kategoriyali)
hisoblanadi, ularni k о ‘pchiligi kichik stansiyalardir.
Avtoustaxonalar   avtomobillarga   texnik   xizmat   k о ‘rsatish   va   ularni
ta’mirlash   ishlarining   ayrim   mexanizmlar,   agregatlar   yoki   tizimlar   b о ‘yicha
bajarishga   ixtisoslashgan   kichik   korxonalardir.   Masalan,   shinalarga   TX
k о ‘rsatuvchi   va   ularni   yamovchi   yoki   akkumulyatorni   zaryadlovchi   va
ta’mirlovchi,   yengil   avtomobillar   kuzovlarini   tiklovchi   va   b о ‘yovchi   va   h.k.
15 Bunday ustaxonalar shahar va qishloqlarda, y о ‘llar b о ‘ylarida joylashishi mumkin.
Ustaxonalarda   avtomobillar   kirishi   uchun   maxsus   postlar   b о ‘lmaydi,   ularning
maydoni   ham   uncha   katta   emas   (40-60   m 2
),   ishlovchilarni   soni   esa   1-3   kishidan
iboratdir. Avtoustaxonalar oilaviy, kichik biznesning aynan  о ‘zidir.
Texnik   xizmat   k    о   ‘rsatish   postlari      esa   ustaxonalardan   farqli   ravishda
avtomobilning   о ‘ziga   xizmat   k о ‘rsatadi   va   mayda   ta’mirlash   ishlarini   bajaradi.
Bular   ham   kichik   biznes   korxonalari   b о ‘lib,   ularda   ishlovchilarni   soni   1-3   kishi,
postlar   soni   esa   1-2   dan   iborat   b о ‘lib,   shaharlar,   qishloqlar   va   y о ‘l   b о ‘ylarida
joylashadilar.
16 2.3.MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL   -   kompyuter   berilganlar   bazasida   saqlanuvchi   ma’lumotlarni   qayta
ishlash   va   o‘qish   uchun   muljallangan   instrumentdir.   SQL   –   bu   strukturlashgan
so‘rovlar   tilining   (Structured   Query   Language)   qisqartirilgan   nomlanishidir.   SQL
abbreviaturasi odatda “sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi
xam   SQL   abbreviaturasini   o‘qishda   ishlatiladi.   Nomlanishidan   ko‘rinib   turibdiki,
SQL   foydalanuvchining   berilganlar   bazasi   bilan   o‘zaro   aloqasini   tashkil   etish
uchun qo‘llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb
nomlanuvchi bir turdagi berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
  Hozirda   bu   til   MBBT   foydalanuvchilariga   taqdim   etayotgan   barcha
funksional imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
  1.   Ma’lumotlar   strukturasini   tuzish.   SQL   foydalanuvchilarga   ma’lumotlar
strukturasini   tuzish,   o‘zgartirish   xamda   berilganlar   bazasi   elementlari   o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi. 
2.   Ma’lumotlarni   o‘qish.   SQL   foydalanuvchi   yoki   dasturga   berilganlar
bazasida   saqlanuvchi   ma’lumotlarni   o‘qish   va   ulardan   foydalanish   imkonini
beradi. 
3.   Ma’lumotlarni   qayta   ishlash.   SQL   foydalanuvchiga   yoki   dasturga
berilganlar   bazasini   o‘zgartirish,   ya’ni   unga   yangi   ma’lumotlar   qo‘shish,   mavjud
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi. 
4.   Berilganlar   bazasini   ximoyalash.   SQL   yordamida   ma’lumotlar   bazasi
foydalanuvchilarini   undagi   ma’lumotlarni   o‘qish   va   o‘zgartirish   imkoniyatlarini
chegaralab   qo‘yish   mumkin.   Bu   orqali   ruxsat   berilmagan   foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi. 
5.   Ma’lumotlardan   birgalikda   foydalanish.   SQL   ma’lumotlardan   birgalikda
foydalanishni   koordinatsiya   qiladi,   bu   esa   paralel   ishlayotgan   foydalanuvchilar
birbirlariga   xalaqit   bermasdan   berilganlar   bazasidagi   ma’lumotlardan
foydalanishlari imkonini beradi. 
6.   Ma’lumotlar   yaxlitligini   ta’minlash.   SQL   berilganlar   bazasini   yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi. 
17 MySQL   ni   faqat   mSQL   kamchiliklariga   javob   sifatida   qarash   noto‘g‘ridir.
Uning   ixtirochisi   Maykl   Videnius   (+   yana   Monty   sifatida   ma’lum)   shved
kompaniyasi   TsX   xodimi   ma’lumotlar   bazasi   bilan   1979   yildan   beri   ishlaydi.
Yaqin   paytgacha   Videnius   TsX   da   faqat   dasturchi   edi.   1979   yilda   firma   ichida
foydalanish   uchun   UNIREG   nomli   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   vositasini
yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar
bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon
bu   dastur   nusxasi   deyiladi,   chunki   xuddi   o‘zgaruvchi   nusxasi   kabi   xotiradan   joy
oladi.   1994   yilda   TsX   WWW   uchun   Amaliy   dasturlar   yarata   boshladi   va   bu
loyihani   qo‘llashda   UNIREG   dan   foydalandi.   Baxtga   qarshi,   UNIREG   katta
harajatlar   talab   qilgani   uchun,   undan   veb-sahifalarni   dinamik   generatsiya   qilish
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng SQL va mSQL
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi.
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas
edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori s
Xyuz   bilan   bog‘landi   va   mSQL   ni   UNIREG   dagi   V+   ISAM   qayta   ishlovchisiga
ulash   fikri   Bilan   qiziqtirmoqchi   bo‘ldi.   Lekin   Xyuz   shu   paytga   keldib   mSQL   2
yaratish   yo‘lida   anchaga   ketgan   va   indekslar   Bilan   ishlash   vositalarini   yaratgan
edi.   TsX   o‘z   talablariga   ko‘proq   mos   keluvchi   ma’lumotlar   bazalari   serverini
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar.
Ular   UNIREG   ni   asos   qilib   oldilar   va   soni   oshib   borayotgan   o‘zga   dasturchilar
utilitalaridan   foydalandilar.   O‘z   tizimlari   uchun   boshida   mSQL   uchun   yaratilgan
API   bilan   deyarli   ustma-ust   tushuvchi   API   yaratdilar.   Natijada   Yangi   kengroq
imkoniyatga   ega   TsX   ma’lumotlar   bazasiga   o‘tmoqchi   bo‘lgan   mSQL
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan
birga  Yangi   ma’lumotlar  bazasi   kodi  to‘la  original  edi.  1995 yil   may oyiga  kelib
TsX  kompaniya   ichki   talablarini   qanoatlantiruvchi   ma’lumotlar   bazasi,   -   MySQL
1.0   ga   ega   edi.   Firma   biznes-partneri   Detron   HB   dan   David   Aksmark   (David
Axmark)   TsX   ga   o‘z   serverini   Internetda   ko‘rsatishni   taklif   qildi.   Serverni
Internetda   ko‘rsatishdan   maqsad   -   birinchi   bo‘lib   Aladdin   Peter   Deych   (Aladdin
18 Peter   Deutsch)   qo‘llagan   biznes   modelldan   foydalanishdir.   Natijada   MySQLni
mSQL   ga   nisbatan   «tekinroq»   qiluvchi   o‘ta   moslashuvchan   avtorlik   huquqlari
olindi.   Nomiga   kelganda   Videnius   bu   haqida   shunday   deydi:   «Xozirgacha
noma’lum   MySQL   nomi   qaerdan   kelib   chiqqani.   TsX   da   asosiy   kattalog,   hamda
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega.
Shu   bilan   birga   mening   qizim   (bir   necha   yilga   kichik)   ismi   ham   May   (My).
Shuning   uchun   haligacha   sir,   bu   ikki   manbaning   qaysi   biri   MySQL   nomini
bergan». 
 
19 Amaliy qism
3.1   “ AVTO   SERVIS ”   ma’lumotlar   bazasining   mantiqiy   strukturasi   va
uni shakllantirish
"  AVTO SERVIS  Bo’limini" ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish jarayonini 
quyidagicha amalga oshirish jarayonini bajaramiz.
  "  AVTO SERVIS  Bo’limini " mavzusini tahlil qilish
"Bolim" ma'lumotlar bazasi berilgan bo’limlar, xodimlar mehnatining              
dinamikasi, bo’limda ishash shartlari.
  Ushbu mavzu sohasida ob'ektlarning izini ajratish mumkin:
-  AVTO SERVIS  nomi, telifoni, email pochtasi)
-Bo’limi (Bo’lim nomi, Rahbari).
-Mijoz (To'liq ismi, mashinalar nomlari, Clientik turi,).
-  AVTO SERVIS  xodimlari. (hujjatlarni yig'ish, (agar filialga so'rov 
yuborilsa)     yordam berish).
Ob'ektlarning o'zlaridan tashqari, ular o'rtasida ham bog'liqlik mavjud.
Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar - predmet sohasidagi ob'ektlarning aloqasi. 
Mavzu maydoniga muvofiq tizim quyidagi xususiyatlarni hisobga olgan holda 
quriladi:
- Mashinaning sifatiga javob berish.
- Clientning qanday mashina olishini aniqlash.
- xodim mijozga xizmat qiladi.
“ AVTO SERVIS ” –   AVTO SERVIS  haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
20 Maydon nomi Tipi Izoh
id AVTO_SERVIS int(6) Kalit maydon
AVTO_SERVIS _nam
e varchar(255)
AVTO SERVIS  nomi
AVTO   SERVIS
_Adress varchar(255)
AVTO SERVIS  Manzili
AVTO   SERVIS
Maneger varchar(255)
AVTO SERVIS  Menijeri
Phone varchar(255)
AVTO SERVIS  telifoni
Email varchar(255) Email pochta manzili
AVTO SERVIS  _Sete varchar(255)
AVTO SERVIS  Internit
“   Bo’lim ” –  Bo’lim haqida ma’ lumotni saqlovchi jadval 
Maydon nomi Tipi Izoh
idBolim int(5) Kalit maydon
Bolim_Nomi
varchar(60) Bo’lim nomi
“ Lavozim ” –jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idLavozim int(11) Kalit maydon
LavozimName varchar(100) Lavozim Nomi
21 “   Mashina ” –haqidag saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Mashina int(11) Kalit raqami
Mashina Turi varchar(45)
Mashina  Turi
Mashina Soni int(11)
Mashinalar  soni
MashinaNarxi int(11) Mashinani narxi
“ Employee ” –Xodimlar haqida ma’lumot saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi
Izoh
idEmployee int(5) Kalit maydon
Full_name varchar(45) F.I.O
Phone varchar(45) Telifoni
Position varchar(45) Lavozmi
EmployeeDate varchar(45) Ishchi kelgan vaqti
22 3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
AVTO SERVIS  va Bo’lim jadvallarini ko’pga bir ya’ni  n:1 bog’lanish turini 
hosil  qilamiz.
23 AVTO SERVIS bilan  va Xodimlar N:1 bog’lanish jadvali
Xodimlar va Mijoz jadvallari 1:N bog’lanish
24 AVTO SERVIS  va Mijoz jadvallari n:n bo’lanish
3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “ AVTO SERVIS ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 
qilish
CREATE TABLE  AVTO SERVIS  (
id   AVTO SERVIS  INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     AVTO SERVIS _name VARCHAR(55) NOT NULL,
     phone VARCHAR(55) NOT NULL,
     email VARCHAR(15) NOT NULL
      AVTO SERVIS _Adres VARCHAR(15) NOT NULL
     AVTO SERVIS _Meniger VARCHAR(15) NOT NULL
);
2-jadval. “Xodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
25 CREATE TABLE  Xodim  (
idXodim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     EmployeEFullName VARCHAR(45) NOT NULL,
     EmployeeDate INT(10) NOT NULL,
    EmployeeAdres Varchar(45) NOT NULL,
     phone VARCHAR(45) NOT NULL,
     );
 
3-jadval. “Client” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  Mijoz  (
     idMijoz INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     Full_name VARCHAR(45)  NOT NULL,
     MijozAdresi VARCHAR(45) NOT NULL,
     MijozDate DATETIME(2)
    
);
4-jadval. “Mashina” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  Mashina  (
     Id Mashina  INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     Mashina Turi VARCHAR(20) NOT NULL,
     Mashina Soni INT(2) NOT NULL,
     MashinaNarxi  INT(2) NOT NULL
);
5-jadval. “Bo’lim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bolim   (
     idBolimINT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
26      BolimNomi VARCHAR(45)  NOT NULL,
    );
6-jadval. “Lavozim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Lavozim   (
     idLavozim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     LavozimNomi VARCHAR(45)  NOT NULL,
);
7-jadval. “ AVTO SERVIS  va Mashina n:1 bog’lanish” jadvalini CREATE 
operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  AVTO SERVIS  _has_Hona(
    AVTO SERVIS  _id   AVTO SERVIS  INT(4) NOT NULL PRIMARY KEY,
     Mashina_idMashina INT(3)) NOT NULL,    
);
8-jadval. “ AVTO SERVIS  va Bo’lim n:1 bog’lanish” jadvalini CREATE 
operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  AVTO SERVIS  _has_Bolim(
AVTO SERVIS Bolim INT(4) NOT NULL PRIMARY KEY,
     AVTOMOBIL_YUVISH _SHAHOBCHASI _idSgifohona INT(3) NOT NULL,
     Hodim_idHodim INT(3) NOT NULL,  
)
3.4.  SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
27 1-jadval. “ AVTO SERVIS ” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO  AVTO SERVIS
VALUES(1,’Alimardon   avto   servis   ','Samarqand’,’+998986987858’,Alimardon
Shokirov’,
’, alimardon@gmail,com',’alimardon.uz’);
INSERT INTO  AVTO SERVIS
  VALUES(2,‘Abdusattor   avto   servis
Abdusattor’,’abdusattor@gmail.com’,’Abdusattor.uz’ );
INSERT INTO  AVTO SERVIS
VALUES(1,’Abdurahim   avto   servis   ',   'Samarqand’,’+9989865835689’,’Karimov
Abdurahim’,
’, abdurahim_avto_servis@gmail,com',abdurahim_avto_servis.uz’);
Xulosa
28 Xulosa   qilib   shuni   aytish   mumkinki   hozirgi   kunda   Respublikamizda   keng
tarqalib   borayotgan   ish   joylarini   avtomalashtirish   va   ish   joylarida   axborot
kommunikatsiya vositalaridan keng foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. 
“AVTO   SERVIS”   ma’lumotlar   bazasini   yaratish   jarayonida   hozirda   ishlab
turgan texnalogiyalar bilan tanishib chiqdim. Misol uchun Evaset pragarmmasi bu
pragramma   ishlab   chiqarish,   savdo   sotiq   do’konlari,   avto   servislar   va   boshqa
ko’pgina   sohalarga   to’g’ri   keladi.   Evasetning   malumotlar   bazasi   so’rovlar   bilan
ishlaydi.   Men   yaratgan   “AVTO   SERVIS   ma’lumotlar   bazasin   yaratishda   shunga
o’xshash so’rovlardan foydalandim.
Men   ushbu   “ AVTO   SERVIS   ma’lumotlar   bazasini   yaratish”   mavzusidagi
kurs   ishimni   bajarish   davomida   ko`plab   izlanishlar   olib   bordim.   Jumladan,
Xodimlarni  oylik  maoshini   ishlab  chiqish   bo`yicha  yaratilgan  ma’lumotlar  bazasi
bilan   tanishib   chiqdim.   U   yerda   kerakli   ma’lumotlarni   qanday   olish   haqida
tassavvurga ega bo`ldim. 
MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi  bilan chuqurroq tanishib
chiqdim va chuqur malaka hosil qildim. 
Shuningdek   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash,   ularni   oddiy   va   dinamik
usullarda   tashkil   qilish   malakasini   hosil   qildim.   Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlari   bilan   tanishib   chiqdim   va   “ AVTO   SERVIS   ma’lumotlar   bazasini
yaratish”   ma’lumotlar   bazasini   bilan   shuningdek   undagi   turli   xil   so’rovlar   orqali
ishlar olib bordim. 
Xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   mumkin,   hozirgi   fan-texnika   xamda
informatsion  texnologiyalarining  yordamida   avto  servis  ishlarini  yanada   qulay  va
oson qilish mumkin. 
AVTO   SERVISlari   ishini   takomillashtirish   va   ish   unumdorligini   yuqori
darajada oshirishga erishishimiz mumkin ekan
Foydalanilgan adabiyotlar.
29 1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni  modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”,
2005- yil 29-yanvar. 
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Kompyuterlashtirishni   yanada
rivojlantirish   va   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarini   joriy   etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.). 
3. O‘zbekiston   Respublikasining   “Axborotlashtirish   to‘g‘risida”gi   Qonuni.
(№563-11.   №   560-II   11.12.2003   y.).   5.   “Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF. 
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini   boshqarish   tizimi”(o’quv   qo’llanma)   Toshkent.:   Toshkent
Moliya instituti, 2004. 
5. Кодд   Э.Ф.,   “Реляционная   модель   данных   для   больших   совместно
используемых банков данных”. СУБД . 1995  г . 
Internet saytlari  
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni   rivojlantirish   bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti. 
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya   Federatsiyasi   Oliy   o`quv   yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar. 
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi. 
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi. 
5. http://ITPortal sayti.
 
30

“AVTO SERVIS” ma’lumotlar bazasini Loyihalash mavzusida KURS ISHI SAMARQAND – 2021 1

MUNDAREJA I. KIRISH……………….……………………………………….3 I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………….3 I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………...6 II. NAZARIY QISM……………………….……….....................9 2.1 Avtoservis korxonalarining turlari va turlanish mezonlar..9 2.2. Avtomobil markazlari , avtosalonlar, avtomobillarga TX kо‘rsatish, diler stansiyalari va avtoustaxonalar ………………14 2.3. MBBT tillari haqida ma’lumot……………………………18 III. AMALIY QISM……………………………......……………...21 3.1. “AVTO SERVIS” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish……………………………………………................21 3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…...............24 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish………………………...………26 3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish …………………………………….………………………….…….27 IV. XULOSA…………………………………………..29 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….……………...30 2

Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash; zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda. Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash 3

davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi. Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko’lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo’lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o’z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O’tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik 4

yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan 5