To‘qima gormonlari 1. To‘qima gormonlari haqida ma’lumot 2. Kininlar va prostoglandinlar 3. R - s u b s t a n s i ya, e n k ye f a l i n va e n d o r f i n l a r 1

Gormonlar faqat maxsus endokrin bezlarda emas, balki turli a’zo va to‘qimalarning ixtisoslashgan hujayralari tomonidan h am ishlab chiqariladi. Hozirda to‘qima va a’zolarda 50 ga yakin gormonni sintezlash qobiliyatiga ega hujayralar topilgan.Bu xujayralar hazm tizimi a’zolarida, o‘pka, buyrak, yurak v.b.a’zolarda uchraydi.Bu xujayralar APUD- t i z i m n i tashkil kiladi. Apudotsitlar sintezlaydigan gormonlar juda ko‘p, ular serotonin va melatonin, katexolaminlar va gistamin, gastrin, sekretin, motelin v.b. hazm tizimidagi apudotsitlar 20 tur gormon ishlab chiqaradi. Bu gormonlar hazm a’zolari faoliyatini boshqarishdan tashkari umumiy modda almashinuvini nazorat qilishda ishtirok etadi.Ular enterin tizimi gormonlari yoki gastrointestinal gormonlar deyiladi. S e k r e t i n o‘n ikki barmoq ichakning shilliq pardasidagi maxsus hujayralar tomonidan sintezlanadi va o‘n ikki barmoq ichakka me’dadan xlorid kislota o‘tib, undagi rN 4,5dan pastga tushganda qonga o‘tadi. Sekretin ta’sirida me’da osti bezidan bikarbonatlarga boy shira ajralishi ko‘payadi, o‘t va ingichka ichak shirasi bilan suv hamda tuzlar ajralishi ortadi. Sekretin xlorid kislota sekresiyasini to‘xtatadi, xazm tizimi silliq mushaklarini tormozlaydi, ichak shilliq pardasidagi enterotsitlar bo‘linishi va ularda invertaza va maltaza fermentlari sintezlanishini tezlashtiradi. Sekretin yurakdagi tomirlarga chiqadigan qon mikdorini, siydik hajmini va undagi natriy, kaliy, bikarbonatlar mikdorini oshiradi. Gormon atamasi ilk bor sekretinga nisbatan (1902 yilda) ishlatilgan. X o l e s i s t o k i n i n yoki pankreozimin o‘t pufagini qiskartiradi, undagi o‘tni o‘n ikki barmoq ichakka chiqaradi, me’da osti bezidan fermentlar ajralishini kuchaytiradi. Xolesistokinin me’da xarakatlarini tormozlab, ichak xarakatlarini yaxshilaydi, insulin va glyukagon sekresiyasini tezlashtiradi. Xolesistokinin fakat o‘n ikki barmoq ichakda emas, balki markaziy va periferik neyronlarda xam sintezlanadi. Bunday neyronlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ida, limbik tizim va neyrogipofizda topilgan. MNT dagi xolesistokinin ishtahani boshqarishda ishtirok etishi va mediator vazifasini bajarishi to‘grisida ma’lumotlar bor. 2

G a s t r i n me’daning pilorik kismidagi, o‘n ikki barmoq ichidagi hujayralarda va me’da osti bezining D-xujayralarida sintezlanadi va qon orqali me’da bezlari faoliyatini rag‘batlantiradi. Oksil parchalanishi maxsulotlari, ovqatning ekstraktiv moddalari va pilorus shilliq pardasiga mexanik ta’sirotlar, alkogol va adashgan nervlar gastrin sekresiyasini tezlashtiradi. Ximusda xlorid kislotaning ko‘payishi gastrin sekresiyasini tormozlaydi. Gastrin xlorid kislota va pepsinogenlar sekresiyasini va me’da xarakatlarini kuchaytiradi, me’da osti bezidan fermentlar va insulin ajratilishini tezlashtiradi, o‘t sekresiyasini oshiradi, ingichka ichakda glyukoza, natriy va suv so‘rilishini tormozlaydi. Organizmdagi apudotsitlar sintezlovchi peptid va aminlar orasida serotonin va gistamin yaxshi o‘ rganilgandir. S e r o t o n i n bosh miya neyronlari va ichak h ujayralarida sintezlanadi. Trombotsitlardagi serotonin q on tomirlarni toraytirib, q on o q ishini t o‘ xtashini tezlashtiradi.Bu moddaning xul q -atvor shakllanishiga ta’siri ani q langan. Ya q inda ani q lanishicha serotonin bronxlar h ujayralarida, epifizda va eng k o‘ p (75-80 % gacha) chuvalchangsimon o‘ simtada h osil b o‘ ladi. Serotoninning jigarda,buyraklarda , buyrak usti bezlarida, ayrisimon bezda,tomirlar engoteliysida, k o‘ z t o‘ r pardasida h am ishlanishi h a q ida ma’lumotlar bor. G i s t a m i n gistidindan h osil b o‘ ladi va allergik reaksiyalarni keltirib chi q aradi. Uning ta’sirida bronx va bronxiolalar torayadi va nafas olish q iyinlashadi. Teri qon tomirlarini kengaytiradi va kapillyarlar devorining o‘tkazuvchanligini oshiradi. Gistamin ta’sirida me’da bezlarida xlorid kislota sekresiyasi tezlashadi. Mediator vazifasini ham bajaradi. Gistamin ko‘pchilik a’zolardagi biriktiruvchi tuqima hujayralarida maxsus granulalarda saqlanadi. Kuyish, elektr ta’sirlanish, ko‘p sonli ekzogen omillar ta’siri vaqtida gistamin mazkur hujayralardan qonga o‘tadi. Gistamin o‘z ta’sirini amalga oshirishi uchun hujayralardagi maxsus gistaminga sezuvchan retseptorlar bilan bog‘lanishi kerak. Gistaminaza ferementi ta’sirida parchalanadi. K i n i n l a r kininogendan kallikrein fermenti ishtirokida h osil b o‘ ladi. Bradikinin qon tomirlarni kengaytiradi va kapillyarlar o‘tkazuvchanligini 3

oshiradi. Bradikinin issiq sharoitda tomirlarni kengaytirib, ter ajratilishini ko‘paytiradi. P r o s t a g l a n d i n l a r (PG) araxidon kislotadan sintezlanadi, ular ilk bor urug‘ suyuqligida topilgan, ammo ularni deyarli hamma hujayralar ishlab chiqarishi mumkin. PG turli jarayonlarga ta’sir etadi. Tomirlarni kengaytirib, qon bosimini pasaytiradi. Ajratiladigan siydik hajmi va undagi natriy miqdorini ko‘paytiradi, bronxlarni kengaytiradi, hazm a’zolari va bachadon mushaklarini qisqartiradi, me’da shirasida HCl miqdorini kamaytiradi. PG qalqonsimon bezda va buyrak usti bezi pustloq qavatida gormonlar sekresiyasini tezlashtiradi. PG lardan b o‘ lgan tromboksan tomirlarni toraytirib,trombotsitlar agregatsiyasini tezlashtiradi, tana h aroratini oshirish q obiliyatiga ega. H ozirgi kunda 20 ga ya q in endogen kelib chikishga ega b o‘ lgan prostaglandinlar ani q langan. Prostaglandinlar sintezi fosfolipaza A 2 fermenti ishtirokida sodir b o‘ ladi, bu jara yo n h ujayralar membranasi fosfolipidlaridan t o‘ yinmagan yog‘ kislotasi araxidon kislota ajratilishidan boshlanadi. Prostaglandinlarning yarim parchalanish davri 1 dan 20 sekundgacha. Ularni parchalovchi fermentlar barcha t o‘q imalarda mavjud, ammo o‘ pkalarda bunday fermentlar eng k o‘ p. Prostaglandinlar fa q at ma h alliy ta’sir k o‘ rsata oladi, q onda ular bir necha sekund sa q lanadi xolos, shu sababli bu moddalarni gormonsimon moddalar deyiladi. Prostaglandinlarning fiziologik mo h iyati h ali t o‘ la o‘ rganilmagan. Tomirlar endoteliy q atlamida aksariyat sintezlanadigan prostasiklinlar trombotsitlar agregatsiyasi va adgeziyasi (tromb h osil b o‘ lishi) ga q arshilik k o‘ rsatadi, degan ma’lumotlar mavjud. R - s u b s t a n s i ya, e n k e f a l i n va e n d o r f i n l a r o g‘ ri q ni sezish va h issi yo tlar shakllanishida katta rol o‘ ynaydi. R substansiya tomirlarni kengaytiradi,s o‘ lak, pankreatik shira va o‘ t ajralishini tezlashtiradi. Enkefalin va endorfinlar organizmning o‘ zida sintezlanadigan narkotiklardir, ular o g‘ rik sezgisini kamaytiradi, kayfiyatni yaxshilaydi, ularni endogen opiatlar yo ki neyropeptidlar h am deyiladi. Ularning o g‘ ri q ni kamaytirishi va kayfiyatni yaxshilashi organizmga tash q aridan kiritilgan q ora dori yo ki morfiy (k o‘ knordan olinadigan dori)ga o‘ xshaydi. Ammo odam endogen opiatlarga o‘ rganib q olmaydi. 4

Endorfinlar ishlab chi q arilishini ba’zi ta’sirlar, masalan, igna sanchish k o‘ paytiradi. So g‘ lom organizmning o g‘ ri q ni sezasligi o g‘ ri q ni paydo q iluvchi va o g‘ ri q ni y o‘q otib turuvchi tizimlarning muvozanatda b o‘ lishiga bo g‘ li q . 11-ma`ruza. Insulin gormonining moddalar almashinuvidagi ahamiyati Insulin gormoni qondagi qand moddasining ortiqcha qismi jigar va muskul to'qimalarida glikogen moddasi sifatida zahira holda to'planishini ta'minlaydi. Gastrin gormoni qon orqali me'daning ferment ajratish funksiyasini boshqarishda ishtirok etadi. Me'da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko'p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bu surunkali kasallik bo'lib, uzoq yillar, aksariyat hollarda umr bo'yi davom etadi. Bu kasallikda me'da osti bezining insulin ishJab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizmga kerakli bo'lgan insulin gormoni bezdan qonga o'tmay qoladi. Buning oqibatida organizmda uglevodlar almashinuvi buziladi, ya'ni ovqat bilan iste'mol qilingan uglevodlarning parchalanishidan hosil bo'lgan qand (glyukoza) insulin ta'sirida glikogenga aylanmay, uning qondagi miqdori ortib ketadi. Sog'lom odam qonida qandning normal miqdori 80-120 mg % bo'ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150-250 mg % ga ko'tariJib, undan ham ortib ketishi mumkin. Qondagi qandning miqdori normal bo'lganda, u buyrak or¬qali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya'ni sog'lom odamning siydigida qand mutlaqo bo'lmaydi. Qonda qandning miqdori 140¬150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila bosh laydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko'p suv iste'mol qiladi. Iste'mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to'qi¬malarda o'zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste'mol qilishga majbur bo'ladi. Aks holda teri ostidagi zahira yog' moddalari par¬chalanib, glyukozaga aylanadi, hatto hujayra va to'qimalar tarki¬bidagi oqsil, yog' moddalari ham glyukozaga aylanib, qonga o'tadi va undan siydik bilan 5