MAVZU : URUG’ QABILA VA MILLIY DINLARI . REJA: 1. Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari. 2. Din shakllari va ularning mazmun-mohiyati . 3. Yahudiy lik, buddaviylik va xristianlik din lar i ning Markaziy Оsiyoga kirib kеlishi. 4. Milliy taraqqiyot va islоm.

3.1 Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari. Din ins o niyat ma ’ naviy hayotining tarkibiy qismidir . O ’ zb e kist o n R e spublikasida ziyolilar o ldiga ma ’ naviy barkam o l ins o nni shakllantirish vazifasi qo ’ yilgan bir paytda din masalasini chetlab o ’ tish mumkin emas . Maz k ur masalani hal etishda ilgarigi dinga agr e ssiv hujum etish uslubining sal o hiyatsizligi hammaga o chiq -o ydin . L e k in k e yingi p aytda p ayd o bo ’ lgan diniy bo ’ lmagan masalalarni diniy d e b atash , har qanday , hatt o bir - biriga zid bo ’ lgan , fi k rlarni tahlil qilmasdan turib maqtash uslubi ham o ’ zini o qlamaydi . D e ma k , ushbu masalaga p rinsi p ial , p r o f e ssi o nal , ilmiy yondashuv dar k o rdir . O ’ zb e k ist o n R o ssiya im p e riyasi va S o v e t Ittif o qi tar k ibida bo ’ lgan va jah o n hamjamiyatidan ajratilib yashagan bir davrda , g ’ arbda X I X asrning o ’ rtalarida vujudga k e lgan dinshun o sli k fani ancha yo ’ l b o sib o ’ tib , k o ’ p lab ilmiy natijalarga erishdi . Mustaqilli k yillarida O ’ zb e k ist o n tadqiq o tchilari bu yangi s o ha bilan yaqindan tanishib , muta x assis - k adrlarni tarbiyalay b o shladilar . Din - e ’ tiq o d hamdir , bu esa har bir k ishining sha x siy ishi . L e k in sha x sni har qanday missi o n e r tash k il o tlar i x tiyoriga ham tashlab qo ’ yib bo ’ lmaydi . O z o d jamiyatda har bir ins o n o ’ z sha x siy mun o sabatini b e lgilab o lishi uchun unga har t o m o nlama , b o y , xo lis - ilmiy a x b o r o t zarur . Bunday a x b o r o t k o ’ p qirrali bo ’ lm o g ’ i , bir o vning g ’ arazli sharhisiz asl matnlar sha k lida bo ’ lsa maqsadga muv o fiqdir . Es k irgan ma ’ lum o tlar as o sida muta x assis bo ’ lmagan mualliflar t o m o nidan yozilgan asarlar h o zirgi zam o n a x b o r o t er k inligi va uning e tib k e lishi o s o n bo ’ lgan shar o itlarda o ’ quvchilarning k o ’ z o ’ ngida maz k ur mualliflarning o bro ’ sizlanishiga yo k i o ’ quvchini n o to ’ g ’ ri tasavvurga ega bo ’ lib q o lishiga o lib k e ladi . Din va Q o nun o ’ zar o mun o sabatlarini ya x shi bilish d e m o k rati k jamiyat p o yd e v o rini mustah k amlaydi . O ’ zb e k ist o n R e s p ubli k asi K o nstitusiyasi va « Vijd o n er k inligi va diniy tash k il o tlar to ’ g ’ risida » gi O ’ zb e k ist o n R e s p ubli k asi Q o nuni turli diniy jam o a a ’ z o larining huquqlari , majburiyatlari haqida to ’ la ma ’ lum o t b e radi . O ’ quvchilarda q o nunga hurmat hissini , o ’ zininggina emas , b o shqalarning ham diniy his - tuyg ’ ularini hurmat qilish , tushunishga hara k at qilish , o ’ z sha x siy fi k rlarini b o shqa k ishilarga tazyiq bilan o ’ t k azish g ’ ayriq o nuniy x atti - hara k at e k anligi , jam o at j o ylarida diniy masalalarda zo ’ rav o nli k , taj o vuz k o rli kk a yo ’ l qo ’ ymasli k dunyoqarashini sha k llantiradi . O ’ zb e k ist o n R e s p ubli k asi jah o n hamjamiyatiga k irib b o rayotgan bir shar o itda uning fuqar o lari turli k o nf e ssiyalar va k illari bilan mul o q o t etishning yu k sa k madaniyatiga ega bo ’ lishi ham juda muhimdir . Din tabiat , jamiyat , ins o n va uning o ngi , yashashdan maqsadi hamda taqdiri ins o niyatning b e v o sita qurshab o lgan atr o f - muhitdan tashqarida bo ’ lgan , uni yaratgan , ayni zam o nda ins o nlarga to ’ g ’ ri , haqiqiy , o dil hayot yo ’ lini k o ’ rsatadigan

va o ’ rgatadigan il o hiy qudratga ishonch va ishonishni if o da etadigan masla k , qarash , ta ’ lim o tdir . Din muayyan ta ’ lim o tlar , his - tuyg ’ ular , t o at - ib o datlar va diniy tash k il o tlarning fa o liyatlari o rqali nam o yon bo ’ ladi . U o lam , hayot yaratilishini tasavvur qilishning al o hida tariqasi , uni idr o k etish usuli , o lamda ins o niyat p ayd o bo ’ lgandan t o bizgacha o ’ tgan davrlarni il o hiy tasavvurda a k s etishidir . Din k o mil ins o nni tarbiyalashda salm o qli tarbiyal o vchi qudratga ega bo ’ lgan ma ’ naviy - a x l o qiy k uchdir . Din nima e k anligi turlicha iz o hlansa - da , umumiy nuqtai nazar shu k i , din ishonm o q tuyg ’ usidir . Ishonm o q tuyg ’ usi ins o niyatning eng t e ran va eng go ’ zal ruhiy - ma ’ naviy ehtiyojlaridandir . Dunyoda dini , ishonchi bo ’ lmagan x alq yo ’ q . CHun k i muayyan x alq dinsiz , e ’ tiq o dsiz , bir o r - bir narsaga ishonchsiz h o lda yashay o lmaydi . Dinshun o sli k da dinga « dinning o ’ zi nima ? » , « uning m o hiyati nimadan ib o rat ? » d e gan sav o l nuqtai nazaridan yondashishdan tashqari din « qay tarzda fa o liyat o lib b o radi ? » d e gan sav o l nuqtai nazaridan ham yondashuv mavjud . Bu masala bilan k o ’ p r o q din s o si o l o giyasi shug ’ ullanadi . S o si o l o gi k nuqtai nazardan qaralganda din jamiyat uchun zaruriy narsa , ijtim o iy hayotning ajralmas qismidir . U ijtim o iy mun o sabatlarni yuzaga k e ltiruvchi va amalga o shiruvchi o mil sifatida nam o yon bo ’ ladi . Bu d e gani dinni jamiyatdagi bajaradigan vazifalariga k o ’ ra o ’ rganish mum k in d e ma k dir . Dinning vazifalari d e ganda uning al o hida sha x sga va jamiyatga ta ’ sir qilish yo ’ li va tabiati nazarda tutiladi . Bunda har bir din unga e ’ tiq o d qiluvchi muayyan bir sha x sga u yo k i bu jam o aga va umuman jamiyatga nima b e radi ? Ins o nlar hayotiga qanday ta ’ sir k o ’ rsatadi ? Shunga o ’x shash masalalar o ’ rganiladi . Dinning ijtim o iy vazifalari haqidagi ta ’ lim o tni dinshun o sli k da fun k si o nalizm riv o jlantiradi . Fun k si -o nalizm jamiyatga ijtim o iy tizim sifatida qaraydi : unda jamiyatdagi har bir el e m e nt muayyan fun k siyani bajaradi . Dinning jamiyatda bajaradigan ijtim o iy , ma ’ naviy , ruhiy vazifalari quyidagilardan ib o ratdir : Birinchidan , har qanday din o ’ z e ’ tiq o d qiluvchilari uchun to ’ ldiruvchili k , tasalli b e ruvchili k - k o m p e nsat o rli k vazi - fasini bajaradi . Masalan , ins o nda d o imiy ehtiyoj h o sil bo ’ lishi h o disasini o layli k . Ins o n o ’ z hayoti , turmush tarzi , tabiat va jamiyat bilan bo ’ lgan mun o sabatlari jarayonida hayotiy maqsadlariga erishishi il o jsiz bo ’ lib k o ’ ringanida , unda qandaydir ma ’ naviy - ruhiy ehtiyojga zaruriyat s e zgan . Ana shunday ehtiyoj diniy ehtiyoj edi . Din bu o ’ rinda ma ’ naviy - ruhiy ehtiyojni q o ndiruvchi , tasalli b e ruvchili k vazifasini bajargan va hali ham bajarm o qda . Masalan , buddaviyli k dini r o hibli k ni targ ’ ib qilar e k an , bu dunyoda o rzu - havaslardan , r o hat - far o g ’ atdan v o z k e chgan ins o n nirvana h o latiga erishgach , abadiy r o hatda bo ’ lishini ta ’ k idlaydi .

Shuningd e k , x ristianli k da har bir x ristian Is o Masihning qaytishiga umid qilgan h o lda hayotning turli muamm o larini e ngib , sabr - bard o sh bilan hayot k e chiradilar . CHun k i x ristianli k Is o Masih qaytib k e lgach barcha izd o shlarini sa o datli hayotga e t k azishi haqidagi ta ’ lim o tni ilgari suradi . Shuningd e k , isl o m dinida ham har bir musulm o n bu dunyoda erishmagan m o ddiy yo k i ruhiy o rzu - ista k lariga ox iratda erishishga ishongan h o lda dunyo o rzu - havaslariga o rtiqcha b e rilmay , turmush mashaqqatlariga sabr qiladi . I kk inchidan , muayyan din o ’ z ta ’ lim o t tizimini vujudga k e ltirgach , o ’ ziga e ’ tiq o d qiluvchilar jam o asini shu ta ’ lim o t d o irasida saqlashga hara k at qilgan va h o zirda ham shunday . Bu ijtim o iy h o disa dinning birlashtiruvchili k - int e grat o rli k vazifasi d e b ataladi . Din hamisha muayyan ijtim o iy , etni k va ma ’ naviy hayotning o ’ z ta ’ sirida bo ’ lishiga intiladi . Bu ta ’ sirning muntazamligini ta ’ minlash maqsadida din x alqlarning ijtim o iy hayotiga , a x l o qiy mun o sabatlariga , shuningd e k adabiyoti va san ’ atiga ham ta ’ sir o ’ t k azadi . Masalan , yahudiyli k da maz k ur din va k illarini bir maf k ura atr o fida saqlab turish uchun ularni bir millat va yag o na masla k egalari e k anli k lari , yag o na x ud o - Yahv e ning eng s e vimli bandalari e k anli k lari uqtiriladi . X ristianli k da ham e ’ tiq o d qiluvchilarni bu dinga yanada k o ’ p r o q jalb etish uchun diniy m e m o riy , tasviriy , musiqa san ’ ati turlaridan unumli f o ydalaniladi . X ristianli k da ma x sus i k o na chizuvchili k ma k tablari fa o liyat o lib b o radi . Uchinchidan , har bir din o ’ z qavmlari turmushini tartibga s o lib , naz o rat qiluvchili k - r e gulyat o rli k vazifasini bajaradi . Dinlar o ’ z urf -o datlarining , mar o sim va bayramlarining qavmlari t o m o nidan o ’ z vaqtida , qat ’ iy tartibga amal qilgan h o lda bajarilishini shart qilib qo ’ yadi . Masalan , isl o mda k uniga 5 mahal nam o z o ’ qilishi , har hafta juma nam o zini j o m e masjidlarda ad o etilishi , Ramaz o n o yida bir o y ro ’ za tutilishi , ro ’ za (‘ iyd al - fitr ) va q urb o n (‘ iyd al - adh o) hayitlarining nishonlanishi musulm o nlarning hayot tarzini tartibga s o lib turadi . To ’ rtinchidan , din al o qa b o g ’ lashli k , birlashtiruvchili k - int e grat o rli k vazifasini ham bajaradi , ya ’ ni har bir din o ’ z qavmlarining birligini , jamiyat bilan sha x sning o ’ zar o al o qad o rli k da bo ’ lishini ta ’ minlashga intiladi . Bunda u yo k i bu dinga e ’ tiq o d qiluvchi k ishilarning o ’ z dinidagi b o shqa k ishilar bilan al o qad o r e k anligi , o ’ zar o huquq va burchlarining b o rligi , urf -o dat va ib o datlarni jam o a bo ’ lib bajarilishi l o zimligi nazarda tutiladi . B e shinchidan , dinning int e grat o rli k vazifasi bilan l e gitiml o vchili k - q o nunlashtiruvchili k vazifasi chambarchas b o g ’ liq . Dinning bu fun k siyasining nazariy as o sini yiri k am e ri k ali k s o si o l o g T . P ars o ns ishlab chiqdi . Uning fi k richa , « har qanday ijtim o iy tizim muayyan che k l o vlarsiz mavjud bo ’ la o lmaydi . Buning uchun u q o nun darajasiga k o ’ tarilgan a x l o q n o rmalarini ishlab chiqishi k e ra k . Din

bunday n o rmalarni q o nunlashtiribgina q o lmay , ularga bo ’ lgan mun o sabatni ham b e lgilaydi » . O ltinchidan , din vazifalarining falsafiy , nazariy jihatlari ham mavjud . Bu vazifa ins o nga yashashdan maqsad , hayot mazmunini , d o rulfan o va d o rulbaq o dunyo masalalariga o ’ z mun o sabatini bildirib turishidan ib o ratdir . K ishili k jamiyatida din d o im o u bilan birga bo ’ lganmi yo k i qandaydir davrda jamiyat dinsiz yashaganmi , d e gan sav o lga turli fi k rlar bildirilgan . Bu - dinning tari x iyligi masalasi bo ’ lib , unga i kk i x il jav o b b e rganlar . Birinchisi , mar k sisti k ta ’ lim o tning s o biq tarafd o rlari fi k richa , « qandaydir muddat ins o niyat dinsiz yashagan va jamiyatning muayyan b o sqichida - yuq o ri p al eo lit davrida , bundan 20-40 ming yil avval din p ayd o bo ’ lgan » , d e yilgan . I kk inchisi , « dinning k e lib chiqishi ins o niyatning p ayd o bo ’ lishi bilan b e v o sita b o g ’ liq » , d e gan fi k rdir . Diniy tafa kk urning sha x siy yo k i ijtim o iy ildizlari muamm o sini hal qilish bilan dinning k e lib chiqishi muamm o sini hal qilish mum k in bo ’ ladi . E . Tayl o r k abi ev o lyusi o n yo ’ nalishdagi p o zitivistlarning chiqargan x ul o sasiga k o ’ ra , dinning ildizini « faylasufli k qilgan yovv o yi o dam » ga taqaydilar . YA ’ ni , « u o ’ z - o ’ ziga b o rliq , o ’ zini o ’ rab turgan o lamning p ayd o bo ’ lishi va o ’ zi k uzatgan h o disalarning haqiqati haqida sav o l b e rgan . Unda fi k rlash yuq o ri darajada bo ’ lmagan . Shundan so ’ ng unda ruhlar , x ud o lar , farishtalar haqida tasavvurlar p ayd o bo ’ lgan » . Dinning k e lib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud : « Birinchi yolg ’o nchi birinchi n o d o nni uchratganda din p ayd o bo ’ ldi » . Bunda din yom o n niyatli k ishilarning o ’ ylab t o p gan narsasi bo ’ lib chiqadi . Bu i kk ala nazariya ham h e ch qanday ilmiy as o sga ega emas . Faylasufli k qilgan yovv o yi o dam k o ns e p siyasi bo ’ yicha « ibtid o iy o dam yolg ’ iz h o ldagi chuqur fi k r yurituvchi bo ’ lgan . U o ’ z o ldiga ul k an sav o llarni qo ’ ygan . Bu sav o llar uning k undali k hayotida k e ra k emas edi . Shuni ham unutmasli k k e ra kk i , ibtid o iy o damning fi k r yuritishi uning k undali k ishlab chiqarish fa o liyati bilan b o g ’ liq bo ’ lgan . Bu fa o liyatning tabiati , shart - shar o itlari birgina o damga t e gishli bo ’ lib q o lmay , barchaga bar o bar , ijtim o iy gru pp a , qabila , urug ’, x alqqa t e gishli edi » . Dinning k e lib chiqishi « bir o dam b o shqalarni aldashi natijasida k e lib chiqqan » , d e gan fi k r ham tanqidga uchragan . B o shqa fi k rga k o ’ ra , « din - bu jamiyatdagi k ishilarning baravariga o ’ z - o ’ zini aldashi natijasida k e lib chiqqan . Shuning uchun ham din ijtim o iy h o disadir d e gan x ul o saga k e lish mum k in » , d e ydilar . Din ins o nning ruhiy dunyosi bilan chambarchas b o g ’ liq bo ’ lib , uning ijtim o iy hayotida d o im o u bilan birga bo ’ ldi . Shuning uchun ham dinni o ’ rganish - bu ins o niyatni o ’ rganish d e ma k dir . Dinni ins o niyatdan , ins o niyatni dindan ajratib bo ’ lmasligini tari x ning o ’ zi isb o tladi . « K o mmunisti k jamiyatda din yo ’ q bo ’ lib k e tadi » d e yilgan fi k rning a k sicha k o mmunizm x ayoliy narsa yu , din d o imiy e k anligi amalda isb o tlandi . D e mak , din ins o niyat bilan birga dunyoga k e lgan .