V-VIII ASRLARDA MARKAZIY SUG‘DDAGI IQTISODIY MUNOSABATLAR IQTISODIY BOShQARUV
V-VIII ASRLARDA MARKAZIY SUG‘DDAGI IQTISODIY MUNOSABATLAR: IQTISODIY BOShQARUV, TANGA ZARBI, SOLIQ VA TOVAR-PUL MUNOSABATLARI Reja : 1. V-VIII asrlarda Markaziy Sug‘ddagi iqtisodiy boshqaruv tizimining huquqiy asoslari 2. V-VIII asrlarda Markaziy Sug‘dda tanga zarbi va iqtisodiy siyosat 3. Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Sug‘dda tovar-pul munosabatlari va soliq tizimi
V-VIII asrlarda Markaziy Sug‘ddagi iqtisodiy boshqaruv tizimining huquqiy asoslari Sug‘d konfederasiyasi tarixining iqtisodiy jarayonlari, savdo munosabatlarini o‘rganishda bu hududda eftaliylar hukmronligi davridagi iqtisodiy munosabatlar va savdo aloqalari xususida ham fikr yuritish lozimdir. Vatanimiz tarixining ilk o‘rta asrlar davrida hukm surgan davlatlardan biri eftaliylar mamlakati bo‘lib, ular ko‘chmanchi xalq sifatida adabiyotlarda keltiriladi. Sug‘dda V asrda kelib siyosiy maydonga eftaliylar sulolasi chiqadi. Ular to VI asrning ikkinchi yarmiga qadar mintaqa siyosiy hayotiga yetakchilik qiladilar. Mintaqa shaharlari tarixida V asr oxiri VI asr boshlari jonlanishi yillari bo‘lgani ma’lum. Ayniqsa kichik shaharlarning tezlik bilan o‘sib borishi hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlarining yuzaga kelishi va ko‘payishi Xorazm, Sug‘diyona, Shosh va Baqtriya viloyatlarida keng kuzatilgan. Bunda iqtisodiy- savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Mintaqamizning an’anaviy iqtisodiy imkoniyatlari (dehqonchilik, sun’iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik, hunarmandchilik va boshqalar) bu davrda ham o‘z ravnaq yo‘lida to‘xtamaganligiga ham shubha qilmasa ham bo‘ladi. Manbalarda bu borada hyech bir yo‘qotish bo‘lmagani haqida guvohliklar yetarli. Ayniqsa, savdo-sotiq gurkirab rivoj topgan. Bir tom o ndan ulkan minta qaning siyosiy jihatdan yaqinligi, ikkinchi tomondan, G‘arb va Sharq mamla katlararo iqtisodiy-savdo munosabatlari oralig‘ida bo‘lishi ichki va tashqi savdo yo‘llarning yanada tarraqiy yetib borishiga qulay sharoit yaratib bergan. Bu e sa o‘z o‘rnida, yo‘l qatnov, ta’minot, hizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib bori sh iga yo‘l
ochib bergan. Tashqi savdo Ipak, l a k bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar, shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori ch a qq o n bo‘lgan. Shuni ham nazarda tutish lozimki Buyuk Ipak yo‘lining har ikkala yo‘nalishi (shimoliy-Turfon, Qashg‘ar, Farg‘ona, Sug‘diyona, Marg‘iyona, Janubiy-Xo‘tan, Yorkent, Pomir, Baqtriya) eftaliylar saltanati h ududidan o‘tishi ham muhim ahamiyat kasb e tishi tabiiy. E ftaliylarning Xitoy bilan munosabati asosan, savdo-sotiq orqali amalga oshirilib, Buyuk Ipak yo‘lining Shimoliy va Janubiy yo‘nalishlarining mintaqmiz orqali o‘tishi katta ahamiyat kasb yetgan. eftaliylarning m arkaziy Hindiston, Yevropaning eng sha rqiy viloyatlari bilan ham yaqin aloqalarda bo‘lganliklari ma’lum. O‘rta Osiyo paxta tolasi Xitoyga mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘oldi yerlardagi aholi yilqichilik bilan shug‘ullangan. E ftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan, Ayniqsa, kulo l chilik, shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik, kasb-hunarlari ravnaq topgan. Shoshda yasalgan o‘q va yoy “Kamoni Chochiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida R i vdod, Kushoniya, Xarimon, Arqud, Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo hunarmandchilik shaharlari mavjud bo‘lgan. Eftallar davlatiga birlashgan aholining bir qismi ko‘chmanchi chorvador bo‘lsa, ikkinchi kattaro q q ismi shahar va qishloqlarda ya sho vchi o‘troq aholi edi. Uning aholisi asosan ziroatchilik bilan shug‘ullanardi. Tohariston va Sug‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilikni ng markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari, sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida q ayd etilishicha, V - VI asrlarda Shar q iy Turkiston va Markaziy Osiyo yerlarida ko‘p l ab g‘ o‘za ekilgan yedi 1 . Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida bu n day matoga talab katta bo‘lgan. Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda paxta hali ekilma s edi. Aholining dasht liklarda yashovchi yarim 1 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. II. – М.-Л., 1950. – С. 240-276.
ko‘chmanchi qismi chorvachilik , xususan , mayda va yirik shoxli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‘ullanar edi. Bu davrda dehqonchilik vohalaridagi katta-kichik shaharlar gavjum lashib, ularda ayniqsa, ku l olchiliq, shishagarlik , chilangarlik , bo‘zchilik , sarrojlik , zargarlik va qurolsozlik kabi kasb-hunarlar ravna q topadi. Ayrim ma’lumotlarga q araganda, Poykand shahri eftallar davlatining poytaxti bo‘lgan. Xitoy manba - larida u Bi n omi bilan tilga olinadi, Arablar uni «Madinat ut-tujjor», ya’ni «savdogarlar shahri» deb yuri t ganlar. Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar bu shaharlar or q ali o‘tgan «Ipak yo‘li» ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston, Ero n va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda ular faol qatna shardi. Xitoy bila n Vizantiya asosan ipak , ipakli mato, rangdor shisha, qimmatbaho toshlar, bo‘yoqlar va turli xil ziravorlar bilan savdo qilardi. Markaziy Osiyo dan oltin, kumush , Badaxshon la’lisi bilan bir q atorda Xitoyga rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip gazlama asosan karbos, q orako‘l te risi , tulporlar chiqarilardi. Ipak yo‘li savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosa n su g‘ diylar vosita chilik rolini o‘ynardi. Xal q aro savdo aloqalarining gavjumlashuvi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga solinadi. Keyinchalik eftallar sosoniylar sho hi Varaxran VI tangalariga taqlidan old tomonida qulo g‘ iga xalqa ta q qan tojdor podshoh, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabo n t asvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tash q ari , Buxoro, Poykand , Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan cha q a tangalar mamlakat ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Bu, shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida mahalliy hokimlar kat t a nufuzga ega ekanidan dalolat beradi. O‘zbek xalqi va davlatchilik ildizlari shakllangan o‘lkalardan sanalmish Sug‘d ilk o‘rta asrlarda yurtimizdagi jadal ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va etnik aloqalarning markazlaridan biri bo‘lgan. Sug‘d ilk o‘rta asrlarda konfederativ
davlat uyushmasiga ega edi. Uning tarkibidagi viloyatlar o‘z ichki boshqaruvlarini deyarli mustaqil markazdan holi amalga oshirganlar. Sug‘dning yirik markazi bo‘lgan Samarqand Afrosiyobidan topilgan devoriy suratlardagi yozuvlar orqali biz VII asr ikkinchi yarmiga oid muhim ma’lumotlardan boxabar bo‘lamiz 2 . Yuqorida ta’kidlanganidek, bu yozuvlar ustida dastlab V.A.Livshis tadqiqot olib borgan va 16 qatordan iborat bu matnni o‘kib, izohlashga o‘ringan. Bu yozuvlarda V.A.Livshis Avarxuman degan ismni o‘qigan. V.A.Livshis va O.I.Smirnovalar bu ismni Samarqand podshosi Varxuman bilan bog‘laydilar. Yuqorida ta’kidlanganidek, V.A.Livshis matnning birinchi qatoridagi so‘zida sulola atamasi «Unash»ni aniqladi. 1965 yili bu yozuvlar V.A.Livshis va boshqa tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlandi va ularni o‘qishda ba’zi xatolarga yo‘l qo‘yildi. Hujjatda bir so‘zning noaniqligi bu hujjatning ahamiyatini ochib berishga to‘sqinlik qildi. Biroq, 1972 yilda V.A.Livshis bu so‘zni o‘qib, VII asr ikkinchi yarmida Sug‘d (Samarqand) podshosi hisoblangan Avarxuman (Varxuman) «Unash» sulolasiga mansubligi to‘g‘risidagi fikrni ilgari surdi. Shuningdek, u o‘zining keyingi «Afrosiyob saroyi Sug‘d devoriy yozuvlari» nomli maqolasida ilk o‘rta asrlarda Sug‘d taxtida o‘tirgan hukmdorlar alohida «Unash» deb nomlangan sulola vakillari hisoblanganlar, deya ta’kidlaydi . Biroq, V.ALivshisning "Unash" etnonimi haqida bildirgan fikrlarining yetarli asosga ega emasligini F. Boboyorov o‘zining Afrosiyob bitiklarining yangicha talqini va islomdan avvalgi Samarqand ixshidlari tangalarining o‘qilishiga bag‘ishlangan maxsus maqolasida dalillar asosida ko‘rsatib berishi bu masalaning yana bir bor tekshirib ko‘rilishini talab qilmoqda. Tadqiqotchining fikricha, Afrosiyob bitigidagi Avarxuman mansub bo‘lgan urug‘ nomi “Unash” emas – “O‘n o‘q (o‘n qabila)” bo‘lib, bu etnonim G‘arbiy Turk xoqonligiga aloqador ravishda O‘rxun bitiktoshlari va xitoy yilnomalarida uchraydi. Shuningdek, G‘.Boboyorov V.A.Livshis tomonidan “sar Mastich (iz roda) Unash” (“Unash (urug‘idan) podsho 2 Шишкин В.А. Афрасиаб – сокрови щница древней культуры. – Ташкент: Фан, 1966. – 35 с.