Mavzu: XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA XIVA MUNOSABATLARI. Reja: 1. Bu davrda Xiva xonligi va Rossiyaning savdo va diplamatik munosabatlari. 2. Rossiya tomanidan Xiva hududini urganilishi.

O’rta Osiyo va Sibirning umumiy axvoli. Buxoro xoni deyarli 40 yillik (1560— 1598) hukmronligi Badaxshon, Hirotni, Xurosonning Mashhada qismini egallab, Buxoro xonligi. ancha kengaytirishga erishdi. Shuningdek, qarshi hujum qilindi va XVI asr 90-yillari- Buxoro xonligiga bo’ysundirildi. Davlat hokimiyatlashtirilib, xonlikning iqtisodiy-siyosiy: mavkei birmuncha ko’tarildi. Lekin bu hol Abdullaxon o’limi uzoq cho’zilmadi. Taxtga uning o’g’li Abdulmo’min yarim yil o’tmasdanoq o’ldirildi va shu bilan Timuriylar dinastiyasi hukmronligi tugadi. Hokimiyat tepasiga Rossiya Astraxanni bosib olganda, u yerdan Buxoroga xelgan Astraxan xonlarining vakili Jonibek o’tirdi. Shu ravishda Buxoro xonligida yangi Astraxan (ashtar-dinastiyasi hukmronligi o’rnatildi. Bu dinastiya mdorlari honlikning Abdullaxon zamonidagi holatini saklay olmadilar. Chunonchi, Eron shoxi Abbos Xurosonnibosib olish bilan chegaralanmay, Balxni egallash uchun ham akat kildi. Eron shohining yordamida Xiva xoni Xorazm-I o’z xokimiyatini kayta tiklashga erishdi. Qozok xoni Ta-zakkal Buxoro xonligining kuchsizligidan foydalanib, Toshkentni bosib oldi va Samarkandni egallash uchun hujum kildi.Xullas, XVII asrda Astraxan xonlari hukmronligieaktida davlatni markazlashtirishga qaratilgan harakaglgan natijalarni bermadi. Oqibatda Buxoro xonligi :iy jihatdan unchalik mustahkam bo’lmay, xonlikda rnm feodal guruhlar va qabilalar boshliklarining roli idi. Buxoro xonligining zayiflashishi tufayli Xiva xonMovarounnaxrga hujum kildi. Garchi bu xujumlar vaffaqiyatsizlikka uchragan bo’lsa-da, Movarounnahr holini og’irlashtirdi. O’zbek xonliklari o’rtasidagi o’zaro urushlar mamlakatning iqtisodiy-siyosiy jihatdan muayyan o’sib borishiga katta to’siq bo’lishiga qaramay, Buxoro, Samarqand, Tosh-kent, Xorazm, Balx kabi shaharlar ahvoliga keskin ravish-da salbiy ta’sir etmadi. Urta Osiyo shaharlari savdo-hunarmandchilik va madaniyat markazlari sifatida o’z faoliyatini davom ettirdi. Bu joylarda, ayniqsa, ip va ipak gazlamalar ishlab chiqarish keng quloch yoyib, ular mamlakatning ichki va tashqi savdosida salmoqli o’rin egaldagan.

Bular: bo’z, alacha, xom surp, zandoni, mata, doka, atlas, kimxob, banoras, beqasam va adras kabi turli rang-dagi gazlamalar edi. Urta Osiyo shaharlarida va, shuningdek, atrof joylarda ishlab chiqarish mahsulotlarining ma’lum turlari ixtisos- lashtirilgan alohida maxalla, kishloqlar vujudga kelgan edi. Masalan, Buxoroning shimolida joylashgan Zandona degan kishlokda ip gazlamaning sifatli bir turini ishlab chiqarish bundan ming yil ilgariyok ixtisoslashtirilgan. Bu to’g’rida X asrning birinchi yarmida yashagan Narshahiy bunday yozgan edi: - - «Qishlokda katta kal’a, katta bozor va machit •bor... Bu yerdan zandonichi (zandoni) nomli ip gazlama olib ketiladi. Bu nom shu kishlokda gazlama ishlab chiqarilgan-ligi uchun berilgan. Gazlama yaxshi va ko’p mikdorda ishlab chiqariladi. Shu gazlama Buxoroning ko’p kishloklarida ish-lab chiqarilib, bular ham «Zandonichi» nomn bilan yuriti-ladi. Chunki uki dastavval shu knshloknnng kishilari ishlab chiqargan...». Zandoni ip gazlamasi, Narshaxiyning so’zicha, Iroq, Eron, Karmana, Hindiston va boshka mamlakatlarga olib ketilib, juda mashhur bo’lgan48. Shubhasiz, bu gazlama X asrda Volga bo’ylari orqali butun Sharqiy YEvropaga ham olib ketilgan. Chunki bu vaqtlarda Urta Osiyoning Sharqiy YEvropa bilan savdo-sotiq alokalari ancha kuchayib, u yer-larga gazlamalar ko’plab keltirib turilardi. XVI— XVIII asrlarda va bundan keyingi davrda zandoni ip gazla-masi Rossiyaga ko’p mikdorda keltirilgan. Bu yerda u «Zenden» nomi bilan mashhur bo’lgan. Urta Osiyo hunarmand-chilik sapoatida ipakchilik muhim rol o’ynab, ular orasida Farg’ona vodiysi, Buxoro va Xivada to’qiladigan ipak gazla-malar savdoning muhim buyumi hisoblangan.Buxoro va Xiva xonliklarida gazlama ishlab chikarish haqida qisqa bo’lsa-da, Filipp YEfremovning bergan ma’lumoti ahamiyatlidir. Uiing ma’lumotiga qaraganda, u joylarda ipak ko’p bo’lgan, undan kumush va tilla naqshli yul-yo’l kimxob, atlas, duxoba, mayda gul solingan gazlalamalar to’kilgan. Bu yerda juda ko’p paxta yetishtirilgan.Undan chodir, bo’z, doka, dag’al ip gazlama, olacha, fata shaffof oq ro’mol), xom surp va boshqa

gazlamalar to’qilgan.Garchi bu so’zlar XVIII asrga tsgishli bo’lsa-da, birok kursatilgan gazlamalar Urta Osiyo shaharlarida bundan ancha davrlar ilgari to’qilar edi. Xunarmandchilik sanoatida yarog’-aslaha ishlash takomillashgan bo’lib, kilich, pichoq, qalqon, sovut va o’q-yoy singari kurollar oltin, kumush va qimmatli toshlar bilan naqshlanligi va mustahkamligi jihatidan mashhur edi. Mis va bronzadan yasalgan turli idishlar ham gullar va xatlar Bilan naqshlanib yasalardi. Zargarlik mollari ishlab chikarish xam takomillashgan edi. Urta Osiyo shaharlarida kiyim tikish, gilam to’qish va etikdo’zlik kabi xunarmandchilik tarmoklari o’sgan edi. Yukorida aytilgan mollar ichki va tashqi savdoning muhim buyumlari xisoblangan. Shuni ham eslatib o’tish lozimki, garchi xunarmandchilik sanoati va savdo o’z davriga nisbatan ancha taraqqiy etgan bo’lsa ham, uning jadallik bilan rivojlanishiga o’zaro feodal urushlari va og’ir bojlar go’skinlik qilgan. Shunga qaramay, Urta Osiyo Hindiston, Xitoy, Eron, Afg’oniston, Tibet va boshka joylar bilan savdo-sotiq qilgan. XVI asrda Sibir territoriyasidagi Tyumen, Tara va ,Tobolsk kabi shaharlar Moskva davlatining muxim iqtisodny, ma’muriy va harbiy markazlari hisoblandi. Xullas, Sibirning rus davlatiga qo’shib olinishi bu yer-dagi xalqlarning iqtisodiy va madaniy hayotiga katta ijobiy ta’sir etdi. Chunonchi, Sibirda ruslarning bevosita ishtirokida dehqonchilik, xunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat o’sib bordi. Ammo maxalliy aholi va, shuningdek, rus mexnatkash ommasini chorizm kattiq ekspluatatsiya ki-lar edi. Elchilik munosabatlari. XVII asrda, Sibir bosib olin-masdan ilgari, o’zbek xonlari rus davlati bilan Astraxan rrkali savdo va elchilik munosabatlari olib borgan. Rus manbalarining ko’rsatishicha, Astraxan bosib olingandan keyin ko’p o’tmay, ya’gsh 1557 yilda u yerga Urganchdan savdogarlar turli mollar bilan kelganlar. 1557yilda esa Buxoro va Xiva xonliklari elchilari katta sovg’a va yorliqlar bil:an Moskvaga keldilar. Ular Urta Osiyo savdogarlarining rus davlatida erkin va bemalol savdo qilish haqidagi tak-liflarini bayon etdilar. Rus hukumati 1558 yilda

angliya-lik Djenkinsonni o’z nomidan yorliq bilan Xiva va Buxo roga jo’natdi. Aslida rus elchisi Buxoroga birinchi marta-ba 1578 yilda yuborilgan edi. Shu ravishda, XVI asr ikkinchi yarmida o’zbek xonliklari bilan rus davlati o’rtasida muntazam elchilik munosabatla-ri yo’lga qo’yilib, bunda Astraxan muhim yo’l bo’lgan. Har ikki tomon XVI asrning ikkinchi yarmida va butun XVII asr davomida bir necha martaba bir-birlariga elchilar yubordi.Xiva va Buxoro xonliklari rus davlatining, ayniqsa, chekka o’lkalarida o’z savdogarlariga qulay sharoit yaratish uchun harakat kildilar. Oqibatda ular Astraxan orqali Rossiyada, jumladan, Qozon, Nijniy Novgorod, Samara va Moskva kabi shaharlarda bemalol savdo qilish imkoniga ega bo’ldilar. Sibir xonligining Rossiyaga bo’ysundirilishi natijasida Urta Osiyoning Rossiya bilan savdo-elchilik aloqalarida ikkinchi vositachi yo’l paydo bo’ldi. Endilikda Sibir ham, Astraxan kabi, Urta Osiyo bilan Rossiya o’rtasidagi aloqalarda muhim rol o’ynay boshladi. Elchilik munosabatlarida yo’lning qulayligi va yaqinligi jihatidan Astraxan Sibir-ga nisbatan ustun turdi. Chunki Buxoro va Xivadan zlchilar-ning Sibirga kelishi va bundan Moskvaga borishi juda qi-yin va ko’p vaqt talab qilardi. Ayniksa, Xiva xonligining rus davlati bilan Sibir orqali aloqa qilishi noqulay bo’lgan. Shuning uchun ham Xiva xonligidan Sibirga elchi yuborilganligi haqida hech qanday ma’lumotlarga ega emas-miz. Ammo bu Xiva xonligi Sibir bilan savdo-sotik qilma-gan degan gap emas. Aksincha, xivaliklar Buxoro xonligi orqali Sibirning ichki va tashqi savdosida bevosita qat-nashganlar. Ular ham Sibirda «buxorolik»lar nomi bilan yuritilgan. Xiva xonligining Astraxan orqalm rus davlatiga elchi-lar yuborishidan maqsadi faqat o’sha yerdagina savdo-sotiqni rnvojlantirishga erishish edi, deb tushunish xatodir. Chun ki Xiva xonlari o’z elchilari orqali rus hukumatidan Ros-siyaning hamma joyida va, shuningdek, Sibirda bemalol sav-do qilishga ruxsat so’ragan. Rus hukumati esa Xiva xonlari-ning iltimoslarini amalga oshirganligi haqida yorliklar yuborardi55. Buxoro xonlarining Astraxan orqali rus