Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi faniga kirish

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

56.953125 KB

Скачать

Mavzu: Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi faniga kirish
Reja
Yengil atletikaning umumiy ta’rifi va tasnifi
Yurish va yugurish to’g’risida umumiy tushuncha
Sakrash va uloqtirish texnikasi haqida tushuncha
Ko’p kurash turlari haqida tushuncha

Yengil atletikaning umumiy ta’rifiva tasnifi
Yengil atletika degan nom shartli bo`lib, bu sport turiga kiradigan hamma
mashqlarni tabiiy ahamiyatini yoritib bera-olmaydi. Shu bilan birga yengil atletika
qadimiy yunoncha «atletika» so`zidan olingan bo`lib, «mashq», «kurash»,
«bellashuv» degan ma’noni beradi. Qadimiy yunonistonda kuchlilik va
chaqqonlikda musobaqalashgan kishilarni atletlar deb ataganlar.
Hozirgi kunda jismoniy kamolotga erishgan komil kishi-larni atlet deyiladi. Ayrim
mamlakatlarda yengil atletikani «atletika» (Frantsiyada) yoki «yo`lka va
maydondagi mashqlar» (AQSH, Angliyada) deb ataydilar.
Yengil atletika hayotda eng kerakli keng tarqalgan mashqlarni – yurish, yugurish,
sakrash va uloqtirish mashqlarini birlashtirib, eng ommaviy sport turi hisoblanadi.
Ko`pgina yengil atletika mashqlari umumiy omma bajara oladigan, eng kichik
yoshdagi bolalardan boshlab kattalargacha har kungi hayotda har xil turda uchraydi
va me’yorlanadi. Yengil atletika bilan yil davomida shug’ullansa bo`ladi. Shu
sabablarga ko`ra yengil atletika mashqlari (yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish)
respublika maxsus testlar majmuasi «Alpomish» va «Barchinoy»ni ko`pchilik
qismining amaliy mezonlarini tashkil etadi.
Yengil atletikani ko`pincha «sport malikasi» deb atashadi. Bunga sabab, u
respublika, xalqaro musobaqalar, Olimpiya o`yinla-rini hamma dasturlariga
kiritiladi, shu bilan birga o`ynaladigan medallarning majmuasi va soni bo`yicha
eng ko`pi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya instituti, universitetlar va pedagogik institutlarning fakultetlari
dasturida, yengil atletika asosiy o`quv predmeti bo`lib, sport faoliyati (faoliyat
turlari bo`yicha), kasbiy ta’lim (faoliyat turlari bo`yicha), sport psixologiyasi
yo`nalishlaridagi bakalavrlarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Yengil atletika musobaqa mashqlarining turli-tumanligi bilan xarakterlanadi va
ularni bajarishni har xil usullari va variantlari mavjud.
Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo`limlarga
bo`lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, ko`pkurash) tavsiflash maqsadga
muvofiqdir. Ular o`z navbatida turlarga, turning xillariga hamda variantlar va

masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 24 turi erkaklar, 23 turi
ayollar Olimpiya o`yinlari dasturiga kiritilgan.
Yengil atletika sporti turlarini turli xil parametrlar bo`yicha tasniflash mumkin:
yengil atletika turlari guruhlari, jinsiy va yoshga xos belgilar, o`tkazilish joylari.
Yengil atletikaning beshta turi asos hisoblanadi: yurish, yugurish, sakrashlar,
uloqtirishlar va ko`pkurashlar. Jinsiy va yoshga xos belgilarga ko`ra tasniflanishi:
erkaklar, xotin-qizlar turlari; har xil yoshdagi o`smir yigit va qizlar. Yengil atletika
bo`yicha eng oxirgi sport tasniflanishida xotin-qizlarda stadionda, shosse va
kesishgan joyda o`tkaziladigan 50 sport turi va yopiq inshootlarda o`tkaziladigan
14 sport turi, erkaklarda mos ravishda 56 va 15 sport turi mavjud.
Sport turlarining keyingi tasniflanishi mashg’ulotlar va musobaqalar o`tkazilish
joylari bo`yicha amalga oshiriladi: stadionlar, shosse va prosyolka yo`llari,
kesishgan joylar, sport manejlari va zallar.
Yengil atletika sport turlari tuzilishiga ko`ra tsiklik,atsiklik va aralash turlarga
qandaydir jismoniy sifatning ko`proq namoyon qilinishi nuqtai nazaridan esa:
tezlik, kuch, tezlik-kuch, tezlikchidamliligi, maxsus chidamlilik turlariga bo`linadi.
Shuningdek, yengil atletika turlari Olimpiya (O) va noklassik (barcha qolganlari)
turlarga bo`linadi. Hozirgi kunda Olimpiya o`yinlari dasturiga erkaklarda yengil
atletikaning 24 turi, ayollarda – 23 turi kiritilgan. Bu sport turida ko`p miqdorda
olimpiya medallari uchun bahslar bo`lib o`tadi.
Yengil atletika bo`limlaridagi turlarniko`rib chiqamiz.
Yurish - siklik tur bo`lib,maxsus chidamlilikni namoyon qilishni taqozo etadi, ham
erkaklar, ham ayollar o`rtasida musobaqalar o`tkaziladi.
Ayollarda: stadionda – 3, 5, 10 km; manejda – 3, 5 km; shosseda – 10, 20km
masofalarda musobaqalaro`tkaziladi.
Erkaklarda: stadionda – 3, 5, 10, 20 km; manejda – 3, 5 km; shosseda – 15, 50 km
masofalarda musobaqalaro`tkaziladi.
Olimpiya (O) turlari: erkaklarda – 20 va 50 km, ayollarda – 20km. masofalarda
musobaqalaro`tkaziladi

Yugurish quyidagi toifalarga ajratiladi: ravon yugurish, to`siqlar osha yugurish,
g’ovlar osha yugurish, estafetali yugurish, kross yugurish.
Sprint yoki qisqa masofalarga yugurish deb ataladigan stadionda va manejda
o`tkaziladigan masofalar: 30, 60, 100 m (O), 200 m (O), erkaklar va ayollar uchun
bir xil.
Uzoqqa sprint stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 300, 400 m (O), 600
m, erkaklar va ayollar uchun bir xil.
Chidamlilikka yugurish:
- o`rta masofalar: 800 m (O), 1000, 1500 m (O), 1 mil – erkaklar va ayollarda
stadionda va manejda o`tkaziladi;
- uzoq masofalar: 3000, 5000 m (O), 10000 m (O) – stadionlarda (manejlarda –
faqat 3000 m) o`tkaziladi, erkaklar va ayollar uchun bir xil;
- o`ta uzoq masofalar – 15; 21.0975; 42,195 m (O); 100 km – shosseda o`tkaziladi
(start va finish stadionda o`tkazilishi mumkin), erkaklar va ayollar uchun bir xil;
- ultra uzoq masofalar – bir kechayu-kunduz davom etadigan yugurish stadionda
yoki shosseda o`tkaziladi, ham erkaklar, ham ayollar qatnashadi. Shuningdek,
1000 milga (1609 km) va 1300 milga (uzluksiz yugurishning eng uzoq masofasiga)
yugurish bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi.
G’ovlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlik chidamliligi,
chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilinishini taqozo qiladi. erkaklarda va
ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 60, 100 m (O), 400 m (O)
ayollarda; 110 m (O), 300 m va 400 m (O) erkaklarda (oxirgi ikki masofa faqat
stadionda o`tkaziladi).
To`siqlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u maxsus chidamlilik,
chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilini-shini taqozo etadi. erkaklar va
ayollarda stadionda hamda manejda o`tkaziladi. Ayollarda masofalar – 2000m,
3000m (O), erkaklarda masofa – 2000, 3000 m (O).
Estafetali yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlikka bo`lgan
chidamlilik va chaqqonlikning namoyon qilinishini talab etadi. Olimpiya tur
hisoblanadigan 4x100 m va 4x400 m ga yugurishlar erkaklarda va ayollarda

stadionda o`tkaziladi. Manejda 4x200 m va 4x400 m ga estafetali yugurish
bo`yicha musobaqalar erkaklar uchun ham, ayollar uchun ham o`tkaziladi.
Shuningdek, stadionda800, 1000, 1500 m va har xilmasofalardamusobaqalar
o`tkazilishi mumkin. SHahar ko`chalari bo`ylab uzunligi, soni va kontingenti har
xil bo`lgan erkaklar va ayollar aralash estafetalar o`tkaziladi. Avvallari shved
estafetalari deb nomlanadigan estafetalar keng ommalashgan edi:
800+400+200+100 m – erkaklarda, 400+300+ +200+100 m – ayollarda.
Kross yugurish tabiy sharoitda, ochiq havoda shahar hiyobonlari, aholi yashash
joylaridagi katta yo`llarda o`tkazilib, yuguruvchilardan maxsusvaumumiy
chidamlilikni namoyon qilinishini talab etadi. erkaklarda masofa – 1, 2, 3, 5, 8, 12
km, 14km.;ayollarda – 1, 2, 3, 4, 6 km.
Yengil atletika sakrashlari ikkita guruhga bo`linadi: vertikal va gorizontalto`siqlar
osha sakrashlar.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:
a) yugurib kelib balandlikka sakrashlar;
b) yugurib kelib langarcho`p bilan sakrashlar.
Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi:
a) yugurib kelib uzunlikka sakrash;
b) yugurib kelib uch hatlab sakrashlar.
Yengil atletika sakrashlarining birinchi guruhi:
a)yugurib kelib balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezlik-kuch
sifatlarini, sakrovchanlikni, chaqqonlikni, egiluvchanlikni namoyon qilishni talab
etadi. erkaklarda va ayollarda, stadionda vamanejda o`tkaziladi;
b)yugurib kelib langarcho`p bilan balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u
sportchidan tezlik-kuch sifatlarini, sakrovchan-likni, egiluvchanlikni, chaqqonlikni
namoyon qilishni talab etadi, yengil atletikaning eng murakkab texnik turlaridan
biridir. erkaklar va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi.
Yengil atletika sakrashlarining ikkinchi guruhi:

a)yugurib kelibuzunlikka sakrash (O) – tuzilishiga ko`ra aralash turga kiradi, u
sportchidan tezlik-kuch, tezlik sifatlarini, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon
qilishni taqozo etadi. erkaklarda va ayollarda, stadion va manejda o`tkaziladi;
b) yugurib kelib uch hatlab sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezkorlik,
kuch, tezkor-kuch, va tezkor kuchga bo`lgan chidamlilik sifatlarini hamda
egiluvchanlikni, chaqqonlikni talab etuvchi tur. erkaklar va ayollar o`rtasida
stadion va manejlarda o`tkaziladi.
Yengil atletikada uloqtirishlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1) to`g’ridan yugurib kelib aerodinamik xususiyatlarga ega va ega bo`lmagan
snaryadlarni uloqtirish;
2) snaryadlarni aylana ichidan uloqtirish;
3) snaryadni aylana ichidan itqitish.
Yengil atletika snaryadlariniuloqtirishlarda texnik jihatdan har xil yugurib kelish
turini bajarishga ruxsat beriladi, lekin final kuchlanishi faqat qoidalarga asosan
bajariladi. Masalan, nayza, granata, to`pni faqat bosh orqasidan, elka ustidan
uloqtirish kerak; diskni va bosqonni faqat yon tomondan uloqtirish zarur; yadroni
sapchib turib, burilib itqitish,yokiaylanma xarakatlar bajarib itqitish mumkin.
Nayza (O) (granata, to`p) uloqtirish – atsiklik tur hisoblanib, u sportchidan tezlik,
kuch, tezkor-kuch, egiluvchanlik, chaqqonlik sifatlarini namoyon qilishni talab
qiladi.
Uloqtirish to`g’ridan yugurib kelib bajariladi, erkaklar va ayollarda, faqat
stadionda o`tkaziladi. Nayza aerodinamik xususiyatlarga ega.
Disk va bosqon uloqtirish (O) – atsiklik turlar, ular sportchidan kuch, tezlik-kuch
sifatlarini, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon qilishni taqozo etadi.
Uloqtirishlar aylana ichidan, erkaklar va ayollar tomonidan, faqat stadionda
bajariladi. Diskaerodinamik xususiyatlarga ega.
Yadro itqitish (O) – atsiklik tur, u sportchidan kuch, tezkor-kuch, chaqqonlik
sifatlarini namoyon qilishni taqozo etadi. Itqitish aylana ichidan, erkaklar va
ayollar tomonidan, stadionda va manejda bajariladi.

Ko`pkurashlar. Ko`pkurashning klassik turlari: erkaklarda – o`nkurash (O),
ayollarda – ettikurash (O). O`nkurash tarkibiga quyidagilar kiradi: 100 m, uzunlik,
yadro, balandlik, 400 m, 110 m g’/o, disk, langarcho`p, nayza, 1500 m.
Ayollarda ettikurash tarkibiga quyidagilar kiradi: 100 m g’/o, yadro, balandlik, 200
m, uzunlik, nayza, 800 m.
Ko`pkurashning noklassik turlariga quyidagilar kiradi: o`smir o`g’il bolalar uchun
sakkizkurash (100 m, uzunlik, balandlik, 400 m, 110 m g’/o, langarcho`p, disk,
1500 m); qizlar uchun beshkurash (100 m g’/o, yadro, balandlik, uzunlik, 800 m).
Sport tasnifida quyidagilar belgilangan: ayollarda – beshkurash, to`rtkurash va
uchkurash; erkaklarda – to`qqizkurash, ettikurash, oltikurash, besh-kurash,
to`rtkurash va uchkurash. To`rtkurash, avvallari u “pionerlar” kurashi deb atalar
edi, 11-13 yoshdagi maktab o`quvchilari uchun o`tkaziladi. Ko`pkurash tarkibiga
kiruvchi turlar sport tasnifida belgilab berilgan, turlarni o`zgartirishga yo`l
qo`yilmaydi.
Sportcha yurish texnikasining asoslari
Qadamlar Yurish va Yugurishning asosiy elementi bo‘lib hisob-lanadi (2-rasm).
Ular qo‘l va gavda harakatlari bilan bog‘liq bo‘lib, bir xil holda ko‘p marta
takrorlanadi (siklik harakatlar). Harakat sikli ikkilangan qadamdan o‘ng va so‘l
oyoqlar harakati vaqtida, har biri tayanch va siltanish vazifasini bajaradi. Tayanch
davri, oyoqni erga qo‘yish vaqtida boshlanib, undan uzilishi bilan tugallanadi.
Siltanish davri, oyoqni erdan ko‘tarish vaqtidan boshlanib, qo‘yish vaqti bilan
yakunlanadi.
Har bir davr (tayanch va siltash) ikki fazaga bo‘linadi, bularning chegarasi bo‘lib
vertikal davri hisoblanadi, yoki gavdaning og‘irlik markazi tayanch maydonining
o‘rtasida bo‘ladi.
Yurish va Yugurishda sportchining harakatlanuvchi kuchi bo‘lib, mushaklarni
kuchlanishi hisoblanadi. Yurish va Yugurishda, eng ahamiyatli fazasi
depsinishdir, chunki shu orqali kishini gavdasi oldinga yuradi.
Yurish va Yugurish texnikasi samaradorligi umumiy og‘irlik markazini bir
chiziqda va tekis ko‘chishiga bog‘liqdir.

Yurish va Yugurishning tezligi qadamlarni uzunligiga va chastotasiga bog‘liq.
YUguruvchining masofadagi faoliyati quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1. Startdagi holat.
2. Startdan chiqish va Yugurishning boshlanishi.
3. Masofadagi Yugurish.
4. Yugurishning tugashi yoki marraga kelish.
5. Finish chizig‘idan o‘tib to‘xtash.
Yurish – insonning joydan–joyga ko‘chishidagi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagi
kishilar uchun yaxshi mashq hisoblanadi. Uzoq va bir tekis yurganda organizmdagi
hamma muskullar ishlaydi, yurak–qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalar
faoliyati kuchayadi, natijada modda almashinuvi ortadi.
Oddiy Yurish dan tashqari, Yurish ning boshqacha xillari ham bo‘ladi: poxodda
Yurish , sodda Yurish va sportcha Yurish . Sportcha Yurish texnika jihatdan
qiyin, lekin foydalidir. Tezligi oddiy Yurish ga nisbatan ikki-uch marta ortiqdir.
Sportcha Yurish intevsiv ish bajarishni talab qiladi. SHuning uchun sportcha
yuruvchidan ish qobiliyati mustahkam, kuchli, chidamli va irodali bo‘lishni talab
qiladi.
Yugurish joydan-joyga ko‘chishning tabiiy usulidir. Engil atletikaning eng ko‘p
tarqalgan turidir. Yugurish futbol, basketbol, qo‘l to‘pi, tennis va boshqa bir
qancha sport turlarini asosiy tarkibini tashkil etadi.
Yurish paytida organizmning ishlashiga katta talab qo‘yiladi, badandagi
muskullarni hammasi ishga tushadi, yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa
sistemalar faoliyati kuchayadi, modda almashinish ancha oshadi.
Yugurish har tomonlama rivojlanishning asosiy vositasidir. Hamma sport turlarida
shug‘ullanish jarayonida Yugurish mashqlariga ko‘proq etibor beradilar. Bundan
tashqari faol dam olishda, ish faoliyatini yaxshi saqlab qolishda ham keng vosita
sifatida qo‘llaniladi.
Masofa bo’ylab Yugurish va marraga kelish texnikasiga o’rgatish
Yurish va Yugurish mashqlarini ortiqcha qiynalib bajarish juda katta ahamiyatga
ega. Maksimal kuchlanish kerak bo‘lganda ham biron daqiqa ishlamay turishi

kerak, muskullarni o‘sha daqiqa bo‘shashtira bilish kerak. Yurish va Yugurish
tezkor, chidamli, kuchli bo‘lish yuqori natijalar ko‘rsatishda ahamiyati katta.
Muskullar ortiqcha kuchlanishdan holi bo‘lishi harakatlarni tejamli bajarish
imkonini beradi. Bu o‘rta, uzoq, o‘ta uzoq masofalarga, yuguruvchilar va tez
yuruvchilar uchun ayniqsa muhimdir. Harakatlarni tejamli bajarish – yuqori ish
qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qolishdir. SHuning bilan birga, maksimal kuchlanish
vaqtida harakatlarini ratsional bajarish, sportchiga mashqlarni bajarish imkonini
beradi.
2. Yurish va yugurish to’g’risida tushuncha
Yurish va Yugurish – harakatning, yo‘nalishlarning, amplitudalarning, ayrim
zvenolar tezligining, sur’atning, ritmning va yaxlit faoliyatidagi bir vaqtda va
ketma-ket ijro etilgan harakatlar muayyan mosligining kinematik tuzilishi bilan
bog‘liqdir. Yurish va Yugurishda harakat malakasining tuzilishini, boshqarilishi
va ko‘pgina boshqa tomonlarini belgilab beradigan irodaviy uch ko‘rsatish va nerv
protsesslari sistema bilan muskullar kuchlanishi va qisqarishi bilan tezlikni,
kuchni, chidamlilikni optimal daraja ko‘rsatish bilan xarakterlanadi.
Sportcha yurish va uning turlari.
Insonning joydan-joyga kuchishi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagi kishilar uchun
ajoyib jismoniy mashq hisoblanadi.
Uzoq va bir tekis yurganda a’zoyi badanidagi qariyb barcha mushaklar ishlaydi,
organizmdagi yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalar faoliyati
kuchayadi. Natijada moddiy almashinishi ortadi. Jismoniy mashq sifatida odatdagi
yurishning avvalo sog‘lomlashtirish ahamiyati bor.
Oddiy yurishdan tashqari boshqa xillari ham bo‘ladi: paxodda yurish, safda yurish
va sportcha yurish. Musobaqalarda yurishning texnika jihatdan eng keyin, lekin
eng foydali xili - sportcha yurish qo‘laniladi. Uning tezligi oddiy yurishga nisbatan
ikki marta ortiq. Ammo bunday yuqori tezlikka erishish uchun sportcha yurish
texnika asoslarini o‘rganib olishning o‘zigina kifoya qilib qolmay balki oddiy
yurishga qaraganda anchagina intensiv shu bajarish talab qilinadi, ya’ni energiya

sarflash ortadi. SHu sababdan sportcha yurish, sportchi organizmiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
YUrish musobaqasida qatnashuvchilar qoidada belgilangan yurish texnikasi
xususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Bularning eng asosiysi bir lahza bo‘lsa ham
ikkala oyoq bir vaqtda erdan uzilib qolishga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat.
Oyoqlardan birontasi erga tegmay turgan fursat sodir bo‘lgudek bo‘lsa, sportchi
yurishdan yugurishga o‘tgan bo‘ladi. Bu qoidani buzgan sportchining maxsus
hakamlar tomonidan musobaqadan chetlatadilar.
Yugurish turlari to’g’rida tushuncha
TURLI MASOFALARGA YUGURISH TEXNIKASINING
XUSUSIYATLARI.
100 m ga Yugurish. 100 metrlik masofani imkoniyat boricha yuqori tezlikda
yugurib o'tish kerak. Bunday tezlik har doim yuqori ish quwati bilan aniqlanmaydi.
Har qaysi sprintchi ortiqcha kuchanmay, yengil yugurganda erishgan eng yuqori
tezligi, shu sprintchining maksimal tezligi bo'ladi. Eng zo'r ustolar ish quwati
yuqori bo'lganda yuqori tezlikkaham erishadigan bo'ladilar.
Startdan tez yugurib chiqish 100 m ga Yugurishda (tezroq yuqori tezlikka erishib
olib, imkoniyat boricha uni marragacha saqlab borish uchun) jo'shqin tezlanishga
aylanib ketadi. Biroq 100 metrga Yugurishda ham o'sib borayotgan charchash
sababli masofaning oxirida tezlik bir qancha pasayadi. Ammo qanchalik yaxshi
mashq ko'rilgan bo'lsa, charchash shunchalik kech boshlanadi.

200 metrga Yugurish. 200 metr Yugurish texnikasi startning joyi va ma sofaning
yarmi yo'lkaning burilishida ekani bilan 100 metrga Yugurish texnikasidan farq
qiladi. Startdan keyingi masofani ko'proq qismini to'g'ri chiziq bo'ylab yugurib
o'tish uchun start tirgaklari bo- rilishiga urinma chiziqda yo'lkaning tashqi chetiga
yaqin o'rnatiladi.
Yuguruvchi burilish bo'ylab yugurayotganida butun tanasi bilan ichkari tomon
og'ishi kerak, aks holda egri chiziq ho6 u lab yugurayotganda hosil bo'ladigan
markazdan qochma kuch uni chetga chiqarib yuboradi. Bunday og'ish Yugurish
tezligi o'sa borgan sari va burilish radiusi kamaya borganligi orta boradi.
Yuguruvchi markazdan qochuvchi kuch ta'sir eta bosh lash ini kutmay, balki uning
boshlanishiga yo'l qo'ymay, oldindan gavdani asta-sekin ichkarilatib, chapga
og'dira borsa, shundagina burilishga to'g'ri kirib borgan bo'ladi. Yuguruvchi
mumkin qadar yuqori tezlikka erishgandagina lauasining chapga qiyaligini
orttirishni to'xtatadi va shu daraja og'ishni burilishning qolgan qismi oxirigacha
saqlab boradi. Hurilishda Yugurishni yengillashtirish uchun, oyoq taglarini chapga
yo'lka raxi tomonga burib, qo'ygan yaxshi. Qo'l- larning harakati ham to'g'ri yo'lka
bo'ylab Yugurishdagidan I i ic i qiladi. O'ng qo'l ko'proq ichkariga, chap qo'l esa
ko'proq lashqariga harakat qiladi.

Burilishda yugurayotganda oyoq tagini yo'lka raxidan yoki chap tomondagi oq
chiziqdan 8—10 sm beriroq qo'yishga Intilmoq kerak.
O’rta masofalarga yugurish tarixi kishilik jamiyatining tarixi bilan chambarchas
bog’liq hisoblanadi. Ibtidoiy tuzum davrida ovchilar qochib borayotgan yovvoyi
hayvonlarga nayza sanchishi va jarohatlangan hayvonning nobud bo’lishini kutish
uchun uning orqasidan uzoq masofaga yugurib borishi talab qilingan.
Quldorlik tuzumi davrida esa yugurish jismoniy jihatdan rivojlanishning bir qismi
hisoblangan. Qadimgi davrda Olimpiada o’yinlarida dastlab 1 ta bosqichda (192,27
m) yugurish amalga oshirilgan.
Keyinroq o’yinlar dasturi kengaytirilgan bo’lib, uning tarkibiga 24 ta bosqichni
ya’ni 4610,44 metr masofani o’z ichiga oluvchi, uzoq va o’rta masofalarga
yugurish kiritilgan.
Katta uzoqlik masofalariga yugurish jismoniy mashqlar sifatida keng
ommalashmagan. Katta masofalarga faqat poygachilar va professional
yuguruvchilar yugurishlari qayd qilinadi. Ushbu ko’rinishda, masalan forslarga
qarshi urushda yordam so’rash maqsadida Feydippidos ikki kun mobaynida
Afinadan Spartagacha masofani chopib o’tgan.
Zamonaviy engil atlektikada o’rta va uzoq masofalarga yugurish turlarining
boshlang’ich manbalarini Angliyadan qidirish talab qilinadi. XVIII asrdayoq bu
joyda professional yuguruvchilar shakllangan, bu yo’nalish keng ommalasha
boshlangan. Ularnining erishgan yutuqlari haqida yozma manbalarda qayd qilingan
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Jumladan, ushbu yuguruvchilar ¼ (chorak) mildan
100 milgacha masofani yugurib o’tishlari qayd qilingan. XIX asrda nisbatan taniqli
bo’lgan yuguruvchilardan biri – Barkli hisoblangan. 1801 yilda u 110 mil
(tahminan 177,027 km) masofani 19.27.0 vaqt davomida bosib o’tishni uddalagan.
XIX asrga kelib, yugurish sevimli engil atletika turlaridan biriga aylangan bo’lib,
ushbu sport turi bilan professional va havaskorlik darajalarida shug’ullanishgan.
Birinchi zamonaviy Olimpiada o’yinlarini o’tkazish vaqtida Angliya, AQSh va
boshqa mamlakatlar yuguruvchilari qatnashishgan.

Turli xil mamlakatlarda chidamlilik bo’yicha yugurish musobaqalari tashkil
qilinishi boshlangan. Zamonaviy engil atletika tarixi boshlanishi 1837 yilda Regbi
shahri (Angliya) kollejida ta’lim oluvchilar o’rtasida bir mil (tahminan 2 km
atrofida) masofaga yugurish musobaqalari o’tkazilishi bilan belgilanishi qayd
qilinadi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin o’rta va uzoq masofalarga yugurish
rivojlantirilishida sostialistik tuzumdagi mamlakatlar muhim o’rin tutishgan. 1964
yildan keyin uzoq va o’rta masofalarga yuguruvchilar bo’yicha dunyo elitasi
(saralanganlar) tarkibini Afrika mintaqasi vakillari to’ldirishgan.
Birinchi jahon urushidan keyin ayollar o’rtasida 800 metrga yugurish musobaqasi
o’tkazilgan. Biroq, 1928 yilda Amsterdam shahrida o’tkazilgan Olimpiada ushbu
masofaga yuguruvchi ayollarning ko’pchiligi marraga etib kelishganda tinkasi
qurib qolishi kuzatilganidan keyin bu masofaga yugurish musobaqalari Olimpiada
o’yinlari dasturi tarkibidan chiqarib tashlangan. 800 metr va 1500 metr masofaga
yugurish musobaqalari faqat Sobiq Ittifoqda va Angliyadagina saqlanib qolgan va
davom ettirilgan.
3.Sakrash va uloqtirish to’g’risida tushuncha
Uzunlikka sakrashda yuqori sport natijasiga erishish asosan yugurib kelish
natijasida hosil qilingan gorizontal tezlikka va depsikish natijasida hosil bo‘lgan
vertikal tezlikka bog‘liq. SHuning uchun depsinish paytida yugurib kelish tezligi
qanchalik yuqori bo‘lsa va depsinish qanchalik tez bajarilsa, boshlang‘ich uchib
chiqish tezligi shuncha yuqori bo‘lib, shunchalik uzoqqa sakraladi. Bundan
tashqari, sakrash uzoqligi sakrovchinipg uchishdagi turg‘unligiga, uniig erga
tushish oldidagi va erga tushayotgandagi harakatlari qanchalar to‘g‘ri bo‘lishiga
ham bog‘liq.
Uchish fazasida bajariladigan harakatlar sakrovchining muvozanatni saqlay
bilishiga va erga tushishi uchun qulay holatga ega bo‘lishiga yordam beradi.

Sakrashning barcha qismlari o‘zaro uzviy bog‘liqdir, lekin bayon etishni
osonlashtirish uchun, ular alohida-alohida qarab chiqiladi.
Yugurib kelish.
YUgurib kelish uzoqligi erlarda 35—45 m, ayollarda esa 30—35 m gacha bo‘ladi.
Bu uzoqlik odatda sakrovchining shaxsiy xususiyatlariga qarab, birinchi navbatda
esa yugurib kelish tezligini qanchalar tez yoki sekin oshirib olish qobiliyatiga
qarab belgilanadi. Tabiiyki, tezlikni qanchalik tez oshirib olinadigan bo‘lsa,
yugurib kelish uzoqligi shuncha. qisqa bo‘ladi. YUgurib kelishda Yugurish
qadamlari 20—22 tagacha etadi.
YUgurib kelishni aniqroq bajarish uchun uni quyidagi dastlabki holatdan boshlash
tavsiya qilinadi: oyoq- lar tagi bir chiziqda bo‘lib, orasi 10—15sm ochiq, tizzalari
bo‘g‘imida sal bukilgan, qo‘llar pastga osilgan yoki tizzalar ustida, gavda oldinga
engashgan.
1-rasm. Uzunlikka sakrashdagi yugurib kelish spidogrammasi
Sakrovchi gavdasini oldinga yanada ko‘proq engashtirib, o‘z muvozanatini
buzadida, Yugurishni deyarli to‘la jadallikda boshlaydi. YUgurib kelishning
bunday boshlanishi dastlabki qadamlar bir xilligini ta’minlaydi va yugurib kelishni
aniq bajarishga yordam beradi.
YUgurib kelishni spidografda yozib olish ikki xil yugurib kelish varianti bor
zkanini ko‘rsatadi. Birinchi variantda (1-rasm) sakrovchi yugurib kelishni tez
boshlaydi va yugurib kelish masofasining taxminan 2/3 qismida yoki undan sal
ertaroq eng yuqori tezlikka erishadida, ijro to‘g‘ri bo‘lganda bu tezlik depsingunga
qadar saqlanadi, agarda Yugurish noto‘g‘ri bo‘lsa, depsinguncha tezlik sal
kamayadi. Ikkinchi variantda sakrovchi Yugurishni nisbatan bemalol boshlab,
tezlikni asta-sekii oshirib boradi va yugurib kelish oxirida maksimal tezlikka
erishadi. Bunday yugurib kelishda tezlikni tekis tezlanish bilan oshira borish
engillashadi, lekin tezlikni oshirish bilan depsinishga tayyorlanishni bog‘lashda
qiyinchilik tug‘iladi. Bu variantlarning birinchisi tuzukroq.

Oxirgi qadamgacha Yugurish texnikasi to‘g‘ri bo‘lishining juda muhim ahamiyati
bor. YUgurib kelishning oxirida tezlik 10—10,5 m/sek etadi -(V. M. D’yachkov,
V. B. Popov).
Depsinadigan taxtaga to‘g‘ri qadam qo‘yish uchun sakrovchilar, ayniqsa endi
boshlayotgan sakrovchilar 6 Yugurish qadam naridan boshlab depsinish
taxtasigacha masofaga kontrol belgilar qo‘yib chiqadilar.
Usta sakrovchilarning ko‘pchiligi kontrol belgilarini yugurib kelish boshlanish
joyiga yaqinroq qo‘yadilar va yugurib kelishning ko‘p qismini «kela turib
Yugurish» prinsipida yugurib o‘tadilar. SHunda tezlik kamroq o‘zgarib, taxtaga
ayaiq oyoq. qo‘yish osonlashadi. Kontrol belgilar yo‘lkada qolgan izlarga qarab,
yugurib kelish qanchalik to‘g‘ri bo‘lganini tekshirish mumkin. Belgilar bilan taxta
orasidagi qadamlar miqdori juft bo‘lgani ma’qul. SHunday bo‘lganda depsinuvchi
oyoq belgi ustiga tushadi (2-rasm).
Yo‘lkaning qattiqligi, shamol va boshqa sharoitlarning o‘zgarishi bilan yugurib
kelish uzoqligi sal o‘zgaradi, lekin qadamlar soni doimiy bo‘ladi,
YUgurib kelish vaqtida, ayniqsa tezlanishning boshlanishida sakrovchi gavdasi
oldinga engashgan bo‘ladi. Tezlik orta borgan sari engashganlik kamaya boradi.
Oxirgida bitta oldingi qadamda gavda vertikal holatda yoki oldinga sal engashgan
bo‘lishi kerak.
YUgurib kelish jarayonida sakrovchining butun e’tibori gorizontal tezlikni
oshirishga qaratilgan bo‘ladi. YUgurib kelishning oxirida, sakrovchi depsinishga
tayyorlanib, tezlikni saqlab qolishga harakat qilishi, ortiqcha kuchanmay erkin
harakatlanmog‘i kerak. Bu paytda Yugurish tezligi pasaymasligi uchun, oxirgi
qadamlar chastotasini oshirish kerak.
Depsinishga tayyorlanish
Depsinishga tayyorlanish avvalo butun e’tiborni depsinishga qaratmoq demakdir.
Oxirgi 4—2 qadamda uzunroq qadam tashlash, depsinishdan oldin silkinch oyoqni
oxirgi marta erga qo‘yganda uni bukish hisobiga u. o. m. pastroq tushadi. YUgurib
kelishning oxirgi qadamlarini maksimal tezlik va tekis ritmda bajarib, bir onda

depsinishga o‘tish nihoyatda ideal bo‘lar edi. Ammo ko‘psakrovchilar, odatda
yugurib kelishning oxirgi 4 qadamidagina depsinishga tayyorlanaboshlaydilar.
2-rasm. YUgurib kelish tezligining o‘sib borishini ko‘rsatadigan egri chiziq
va yugurib kelishni belgilash:
a) malakali sakrovchilar uchun, b) yangi boshlayotganlar uchun
Bu qadamlar o‘ziga xos ritmda bajariladi va depsinishga o‘tishni engillashtiradi,
depsinishni kuchaytirishga yordam beradi. Bu tayyorlanish shundan iboratki, unda
depsinuvchi oyoqdan silkinch oyoqqa o‘tish qadamlarida depsinish. tobora
kuchliroq bo‘la boradi. Bunda, 4-qadam (yog‘ochdan orqaga hisoblaganda) 5-dan
5—15 sm uzunroq qo‘yiladi, oxirgidan bitta oldingi qadam kattaroq, oxirgi
qadam esa kichikroq qo‘yiladi. Oxirgidan bitta oldingi qadam eng uzun, oxirgisi
esa eng qisqa bo‘ladi (1-jadval).
Nayzani uloqtirish texnikasiga o‘rgatish uslubi granata uloqtirish texnikasiga
o‘rgatishga o‘xshashdir.
Lekin, anjomlar ularning og‘irligi, xususiyati va anjomni o‘qiga (nayzaga
«tushish») kuchlanishni kerakligi bilan ajraladi. SHuning uchun ko‘proq e’tiborni
ikkinchi vazifaga - «Turgan joyida nayzani uloqtirish texnikasi»ga qaratiladi.
Uloqtirish maxsus snaryadlarni uzunlikka irg‘itish va uloqtirish mashqlaridir.
Ularning natijalari metr va santimetrlarda aniqlanadi. Uloqtirish asab-mushak
kuchlanishi qisqa vaqtda maksimal bo‘lishi bilan xarakterlidir. Bunda qo‘l, elga
kamari va tana mushaklarigina emas balki oyoq mushaklari ham faol qatnashadi.
Engil atletika snaryadini uzoqqa uloqtirish uchun kuch, tezlik chaqqonlik yuqori
darajada rivoj topgan bo‘lishi va o‘z kuchini bilmoq zarur.
Engil atletikadagi uloqtirishlar ijro usuliga qarab uch turga bo‘linadi.
Bosh ortidan uloqtirish (nayza, granata).
Aylanib uloqtirish (disk, bosqin).
Itqitish (yadro).
Uloqtirish usullarining farqi snaryadlarning shakli va og‘irligiga bog‘liqdir. Engil
ushlash o‘ng‘ay bo‘lgan snaryadlarni to‘g‘ridan yugurib kelib, bosh ortidan

boshlab uzoqqa uloqtirish mumkin, og‘irroq snaryadlarni aylanib uloqtirish
o‘ng‘ayroq maxsus tutgichi bo‘lmagan og‘ir snaryad yadroni esa itqitish
o‘ng‘ayroq.
5. Ko‘pkurash: yugurish, sakrash va uloqtirish ishining har xil turlari o‘z ichiga
oladi. Ko‘pkurash tarkibidagi muhtoriga qarab nomlanadi: to‘rtkurash, beshkurash,
oltikurash, sakkizkurash, o‘nkurash.
Ko‘pkurashning asosiy turlari: erkaklar uchun o‘nkurash va ayollar uchun
beshkurash va o‘spirinlar uchun oltikurash va sakkizkurash. Musobaqalarni
engillashtirish uchun engil atletikani bunday og‘ir turlaridan musobaqalar ikki
kunda o‘tkaziladi. Ko‘pkurashning asosiy turlari: ko‘pkurash bo‘yicha
shug‘ullanuvchilar oldiga juda yuqori talablar qo‘yiladi. Ular texnik jihatdan
yuqori mahoratli bo‘lishlaridan tashqari, sprinterlardek tezkor, uloqtiruvchilardek
kuchli, o‘rta masofalarga yuguruvchilardek chidamli bulishlari kerak.
Ko‘pkurash programmasini to‘la bajarish esa umuman a’lo darajada chidamli
bo‘lishni, yuqori darajada rivojlangan irodaviy fazilatlarni talab qiladi.
Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish - engil atletika bilan endigina shug‘ullana
boshlovchilar uchun har tomonlama jismoniy rivoj topishining eng yaxshi yo‘lidir.
Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish sportchilar organizmiga har tomonlama ta’sir
ko‘rsatish bilan engil atletikaning alohida turi maxsus trenirovka qilish uchun ham
yaxshi zamin yaratib beradi.
Ko‘pkurash natijasi sportchining ko‘pkurash tarkibidagi har bir turda ko‘rsatilgan
natijasi uchun olgan ochkolar yig‘indisi bilan belgilanadi. Buning uchun maxsus
ochkolar jadvalidan foydalaniladiSportcha uloqtirishdan maqsad - uloqtiruvchi
harakatini chegaralovchi ma`lum qoidalarga rioya qilib, asbobini mumkin qadar
uzoq masofaga tashlashdir.
Uloqtirish-g’ayrisiklik mashq bo`lib, uloqtiruvchidan katta asab-muskul kuchini va
yaxshi jismoniy tayorgarlikni talab qiladi. Busiz Yuqori sport natijalariga erishish
mumkin emas.
Sport snaryadalarining uzoqroqqa borib tushishi sportchi uloqtirish texnikasini
bilishiga anchagina bog’liqdir. Snaryadning uchishi va uloqtirish texnikasi

mexanikaning umumiy qonunlariga bo’ysunadi. Lekin sport snaryadlarining
konstruktsiya xususiyatlariga va musobaqa qoidasiga qarab, uloqtirish texnikasi
bir-biridan farq qiladn,
Har qanday jismning uchishi masofaning uzoqligi uning boplang’ich uchish
tezligiga, uchib chiqish burchagiga va havo muhitining qarshiligiga bog’liq.
Shunday qilib, uloqtiruvchi, aylanayotganda, tanasining aylanish tezligi
o`zgartirmasdan, snaryadni aylanish markazidan uzoqlashtirish hisobiga xarakat
miqdorini oshirishi mumkin. Bunday imkoniyatni to’liq ishga solib bo`lgandan
keyin, burchak tezligini oshirishga intilish mumkin. Bunday xulosaga kelish
sababi-gavdaning aylanish tezligi maksimalga yaqinlashuvi bilan harakatni nazorat
qilish juda qiyinligidadir. Shuning uchun uloqtiruvchi o`zining vestibulyar
apparatini juda ham yaxshi chiniqtirgan bo`lishi va muskullarini bushashtirshni
boshqara bilishi zarur.
Aylanish vaqtida uloqtiruvchining aylanish tezligi ortib, snaryadning (boskon,
disk) aylanish radiusi kamaysa, snaryadning harakat tezligi pasayishi mumkin.
Shuning uchun ham boskonni dastlabki silkitishni, aylanishni va oxirgi kuch
berishni boskon sharini aylanish o’qidan maksimal uzoqlashtirib bajarish
maqsadga muvofiqdir. Garchi disk uloqtirishda ilgarilab boruvchi boruvchi
harakatning aylanma harakatga nisbati boskon uloqtirishdagidan katta bo`lishiga
qaramay, bunda ham xuddi shunday qilaverish kerak.
Yugurib kelishni aniq bajarganda snaryad bilan harakatlanayotgan
uloqtiruvchining tezligi uloqtirishning boshlang’ich fazasidan oxirgi fazagacha
tobora o’sib borishi kerak. Lekin bu tezlikning usishi uzluksiz va tekis bo’la
olmaydi, chunki Yugurib kelish mobaynida depsinish sharoiti o`zgarib boradi
(yakka tayanch, kush tayanch va tayanchsiz fazalar). Uloqtiruvchi gavdasining
ayrim qismlarining harakat tezligi uloqtirishning turli fazalarida anchagina farq
qiladi, ammo snaryadning jila borish tezligi uning uchib chiqish paytida
maksimalgacha yetishi kerak.
Snaryad bilan harakat qilayotgan uloqtiruvchi massasining olg’a siljishi oxirgi
kuchlanish oldidan sekinlashuvi uloqtirish uzoqligiga salbiy ta`sir ko’rsatadi.

Bunda snaryadning uchib chiqish tezligi (shu bilan birgalikda uning o`zoqqa
borishi ham) taxminan joydan turib uloqtirishdagiga teng bo’ladi. ya`ni oxirgi kuch
berish qanchalik mukammal bajarilmasin, Yuqori natijaga erishib bo’lmaydi.
(Masalan, joydan turib itkitish bilan Yugurib kelib (irg’ib) itkitishda yajroning
uzoqqa borishidagi farq o`rta hisobda 1-1,5 m ga. disk uloqtirishda 6-8 m ga, nayza
uloqtirishda 20-25 m ga etadi.)
Snaryadni qo’ldan chiqarib yuborish, har doim oyoqlar yerga tayangan vaqtga
to’gri kelishi kerak. Bu esa harakat sekinlashadigan payt demakdir.
Oxirgi kuch berishga tayorlanshi, oxirgi kuch berish va to’xtatish fazasi. Oxirgi
kuch berishga tayorlanish turli xil uloqtirishda turli buladi, ammo barcha xollarda
uloqtirish oxirida snaryad harakati tezligini oshirish katta ahamiyatga ega.
Shu bilan birga oxirgi kuch berishni bajarmoq uchun uloqtiruvchi shunday holatda
turishi kerakki, u xolat oxirgi fazani snaryad eng katta tezlik bilan uchib
chiqadigan qilib bajarishga imkon bersin.
Uloqtirishning ko’pchilik turlarida uloqtiruvchining snaryadni ayni qo’ldan
chiqarishgacha bo`lgan oraliq xolatlarining umumiy jihatlari ko’p. Bu oraliq
holatlar uchun uloqtirayotganda gavda, oyoq mushaklaridan to’liq foydalanish
maqsadida u.o.m. bir qancha pastga tushishi xarakterlidir. U.O.M. oxirgi kuch
berish oldidan oyoqlarni ma`lum kenglikda va bukib qo’yilshi hisobida pasayadi.
Bu paytda snaryad mo’ljaldagi uchib chiqish nuqtasidan mumkin qadar uzoqda
bo`lishi (uning harakat yo’li bo’ylab) juda muhim. Snaryad uchib chiqish
nuqtasidan va oldingi tayanch nuqtasidan eng ko’p uzoqlashtirmoq uchun, snaryad
tutgan qo’l bilan birga gavdani uloqtirish yo`nalishiga qarama-qarshi tomonga
engashtiriladi yoki aylantirib buriladi. Gavda qismlarining bunday turishi
uloqtiruvchi kuchining snaryadga ta`sir etish yo’lini uzaytirishga imkon beradi.
Oxirgi kuch berish ordindan oyoqlarni snaryadga nisbatan sezilarli ildamlatishdan
maqsad ham shu. Uloqtirishga tayorlanishda Yugurib kelish tartibi buzilmasa,
uloqtirish tomon umumiy olg’a intiluvchi harakat saqlab qolinsa, shundagina
uloqtirishga tayorlanish eng to’g’ri bajarilgan bo’ladi.
Ko’p kurash turlari haqida tushuncha

Ko‘pkurashIar ikki kun mobaynida o ‘tkaziladi. Turlar tarkibi
va k u n la rso n id a o ‘zgartirishlarga ruxsat berilmaydi. Bir tu rn in g
oxiri va boshqasining boshlanishi orasidagi tanaffus k am id a
30 min ni, musobaqa-larning b irin c h i’kunidagi oxirgi m u so b aq a
marrasi va ik k in ch i kundagi m u so b a q a la rn in g b irin c h i t u r
musobaqalari boshanishi orasidagi vaqt kamida 10 soatni tash k il
qilishi lozim.
Yugurish turlaridagi musobaqaiar b ir davrada o ‘tkaziladi. H a r
bir qatnashchining vaqti uchta sekundomer yordamida aniqlanadi.
Sakrashlar va uloqtirishiarda qa tn a sh ch ila r uchta urinish b a ja ra -
dilar. Ha r bir tu rd a ko‘rsatilgan n a tija la r musobaqa q o idalarida
aytib o ‘tilgan maxsusjadval bo‘yicha ochkolarda baholanadi. G ‘olib
va keyingi o 'rin ia r hamma turlarda to ‘plangan eng ko‘p o c h k o la r
yig'indisi b o ‘yicha aniqlanadi. Ikkita (yoki bir nechta) q a tn a sh -
chilarning ochkolar yig‘indisi teng b o 'Igan taqdirda ko‘p tu rla rd a
an ch a y uqoriroq ochko to ‘plagan q a tn a sh ch i ustuniikka eg a
b o ‘ladi; bu k o ‘rsatkich teng b o ‘lib qolsa, ko‘pkurash tu rla rid an
birida eng katta ochko to‘plagan qatnashchi ustuniikka ega bo‘ladi.
Ko'p k u ra sh n ing bir yoki bir n e c h a tu rla rid a muvaffaqiyatsiz
qatnashgan ishtirokchi musobaqalardan olinmaydi, balki m usobaqalarni
oxirigacha davom ettiradi. Musobaqa turlaridan b irid a
qatnashmaganlik yoki unga chiqmaganlik uchun (uzrli sabablarsiz)
qatnashchi musobaqalardan c h iq a rib yuboriiadi. Ko‘p k u ra sh
qatnashchilarining natijalari individual dastur turlarida shaxsiy hisobda inobatga
olinmaydi.
Ko’p kurash texnikasiga o’rgatish usullari
Bizning mamlakatimizda musobaqalar o’tkazila-digan ko’pkurashlar xillari, ularga
kiradigan turlar ro’yxati hamda musobaqalarni kunlarga taqsimlash 10.1- jadvalda
keltirilgan: har bir muayyan musobaqa tarkibiga kiradigan turlari MO’T Nizomi

bilan barcha sanab o’tilgan ko’pkurashlar ro’yxatiga kiritilgan turlar ichidan tanlab
belgilanadigan uchkurashlar bundan mustasno.
Ko’pkurash bo’yicha musobaqa kunlari sonini o’zgar-tirish yoki turlarning o’rnini
almashtirishga ruxsat etil-maydi, ammo ko’pkurash bo’yicha ikki kun davomida
o’tkazi-ladigan musobaqalar boshlangach, ob-havo o’zgarishi yoki boshqa
sabablarga ko’ra ularni davom ettirish mumkin bo’lmay qolgan hollar bunga
kirmaydi. Agar tanaffus birinchi kun mobaynida e’lon qilingan bo’lsa, keyingi kun
musobaqalar yangitdan boshlanadi; agar musobaqalar ikkinchi kuni uzilib qolsa,
ular uchini kunga qoldiriladi va tanaffusgacha tugal-lanmay qolgan tur
musobaqalaridan boshlanadi. Masalan, o’nkurash bo’yicha musobaqalar
langarcho’p bilan sakrash vaqtida, u yerda atigi bir necha ishtirokchi qolgan,
ishtirok-chilarning bir qismi esa nayzani uloqtirib bo’lgan paytda uzilib qoldi. U
holatda keyingi kuni musobaqalar langarcho’p bilan sakrashni tugatmagan
ishtirokchilar uchun shu turdan, uzilib qolgan balandlikning birinchi urinishidan
boshla-nadi. Ko’pkurashning keyingi turi – nayza uloqtirishda barcha
ishtirokchilar qatnashadilar, avvalgi kuni bu tur bo’yicha ko’rsatilgan natijalar
bekor qilinadi.
Ko’pkurash zarurat tufayli uch kun mobaynida o’tkazil-ganda, ko’rsatilgan natija
rekord yoki toifa me’yorining bajarilishi sifatida tasdiqlana olmaydi.
Musobaqalarning har bir kuni dasturini ertalab va kechqurunga taqsimlash tavsiya
etiladi. Bir tur tugaganidan so’ng keyingi tur boshlanishigacha bo’lgan tanaffuslar
uchun, imkon bo’lsa, kamida 30 daqiqa ajratish kerak, birinchi kunning so’nggi
bellashuvi starti orasidagi muddat esa kamida 10 soatni tashkil etishi lozim.
Snaryadlarning og’irligi, baryerlarning baland-ligi va joylashtirilishi alohida
turlarda shunga muvofiq yosh guruhlarida qanday bo’lsa, shundaydir.
Ko’p kurash musoboqalarini tashkil qilish va o’tkazish
Ko’pkurashlar tarkibiga kiruvchi ayrim turlar bo’yicha musobaqalar mazkur
Nizom talablariga muvofiq ravishda o’tkaziladi. moddalarda keltirilgan talablar
bundan mustasno.

Qur’a tashlash oldindan yoki ko’pkurashning har bir turidan avval, ayrim hollarda
oldingi turning umumiy yakunlanishidan avval o’tkazilishi mumkin.
Yugurish bo’yicha musobaqalar bir davrada o’tka-ziladi, poygalar tarkibi hakamlar
hay’ati (referi) tomoni-dan belgilanadi, har bir poygada, imkon bo’lsa, besh yoki
undan ortiq (uch nafardan kam emas) ishtirokchi qatnashadi. Ishti-rokchilarning
miqdori hakam va boshqa vaqt o’lchash asboblari-ning soniga qarab menejer
(referi) tomonidan belgilanadi.
Birinchi kunni yoki butun ko’pkurashni yakunlovchi yugurish turlarida poygalarni
tuzish va qur’a tashlash ishtirokchilarning oldingi turdan «qutulganlari» sari
o’tkazilishi mumkin, ammo ko’pkurashning eng so’nggi turida bir poyga
peshqadamlar qatoriga kiruvchi ishtirokchilardan-gina iborat bo’lishi kerak.
Menejer (referi) ko’pkurash ishtirokchilari birlashadigan har qanday guruh
tarkibini, agar uning fikricha shu ma’qul bo’lsa, o’zgartirib yuborishi mumkin.
Har bir ishtirokchi ko’rsatgan vaqt uch nafar vaqt o’lchovchi hakam tomonidan
yoki butunlay avtomatlashtirilgan o’lchash qurilmasi yordamida aniqlanadi, bunda
bitta musoba-qada faqat bitta vaqt o’lchash tizimi (qo’lniki yoki butunlay
avtomatlashtirilgan) yugurishning barcha masofalarida qo’llanilishi mumkin.
Ko’pkurashning yugurish turlarida ishtirokchi startdagi ikkinchi ogohlantirilishdan
so’ng diskvalifikasiya qilinadi.
Uzunlikka sakrash va uloqtirishlarda har bir ishtirokchiga faqat uch marta urinish
imkoniyati beriladi.
Balandlikka va langarcho’p bilan sakrashda planka butun musobaqa mobaynida
mos ravishda 3 sm va 10 sm ga ko’tariladi. Alohida urinishni bajarish hamda
urinishlar orasidagi tanaffuslar vaqti 6.6-bandga qarab aniqlanadi.
Ko’pkurash tarkibidagi har bir tur bo’yicha ko’rsatilgan natijalar musobaqalar
haqidagi Nizomda tilga olingan maxsus jadvalga ko’ra ochkolarda baholanadi.
To’la avtomatlashtirilgan o’lchash qurilmalaridan foydalanil-ganda,
ishtirokchilarning natijalari 0,01 gacha aniqlik bilan hisobga olinadi.

Har bir tur natijalari va ochkolari hamda o’tgan turlarning ochkolari yig’indisi
namoyish bayonnomasiga qayd etilib, uni maxsus kotib bevosita musobaqalar
o’tkazilayotgan joylarda yozib boradi.
Ko’pkurashda g’olib va undan keyingi o’rinlarning taqsimlanishi barcha turlar
bo’yicha to’plangan ochkolarning eng katta yig’indisiga ko’ra aniqlanadi.
To’plangan ochkolar yig’indisi teng bo’lib qolsa, ko’pkurashning ko’proq turlarida
yuqoriroq ochkolar hisobiga ko’ra baholangan ishtirokchiga ustunlik beriladi.
Bunda ham tenglik bo’lgan hollarda ko’pkurash tarkibiga kiruvchi turlarning
birortasi uchun olingan eng yuqori bahoga (ochkolar soniga) qarab ustunroq
ishtirokchi aniqlanadi.
Ko’pkurashning biror-bir yoki bir necha turini muvaffaqiyatsiz bajarganligi uchun
ishtirokchi 0 ochko oladi, ammo musobaqalardan chiqarib yuborilmaydi va ularni
oxirigacha davom ettirishi mumkin.
Ko’pkurashning biror-bir turi bo’yicha musoba-qalarda uzrli sababsiz
qatnashmagan, masalan, startga kelma-gan sportchi shu ko’pkurash
musobaqalaridan chiqarib yubori-ladi.
Musobaqalarni tugatishga qaror qilgan ishtirokchi bu haqda darhol katta hakamga
(referiga) xabar bermog’i lozim.

A dabiyotlar
1. Yengil atletika. Andris E.R., Kudratov R. O’quv qo’llanma. - T:. UzDJTI. 1998 y.
2. Yengil atletika. D.P.Markov, N.G.Ozolin umumiy taxririda. - T:. O’qituvchi"
nashriyoti. 1971 y. 660 bet.
3. Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlari. Usmonxodjayev T.S., Raximov M.M.,
Kudratov R.K., Meliyev X.A., Rasulova T.R., Qurbonov S. (o’quv qo’llanma).
Toshkent. "O’qituvchi". 2005 y. 352 bet.
4. Legkaya atletika. Uchebnik dlya institutov fizicheskoy kultura. Pod obd. red.
N.G.Ozolina, V.I.Voronkina, YuN. Primakova. FiS, 1989 g.
5. Shakirjanova K.T. Yengil atletika (musoba q a q oidalari). O’q uv qo’ llanma. "Lider
press". - T:. 2007 y. — 350 bet.

Mavzu: Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi faniga kirish Reja Yengil atletikaning umumiy ta’rifi va tasnifi Yurish va yugurish to’g’risida umumiy tushuncha Sakrash va uloqtirish texnikasi haqida tushuncha Ko’p kurash turlari haqida tushuncha

Yengil atletikaning umumiy ta’rifiva tasnifi Yengil atletika degan nom shartli bo`lib, bu sport turiga kiradigan hamma mashqlarni tabiiy ahamiyatini yoritib bera-olmaydi. Shu bilan birga yengil atletika qadimiy yunoncha «atletika» so`zidan olingan bo`lib, «mashq», «kurash», «bellashuv» degan ma’noni beradi. Qadimiy yunonistonda kuchlilik va chaqqonlikda musobaqalashgan kishilarni atletlar deb ataganlar. Hozirgi kunda jismoniy kamolotga erishgan komil kishi-larni atlet deyiladi. Ayrim mamlakatlarda yengil atletikani «atletika» (Frantsiyada) yoki «yo`lka va maydondagi mashqlar» (AQSH, Angliyada) deb ataydilar. Yengil atletika hayotda eng kerakli keng tarqalgan mashqlarni – yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlarini birlashtirib, eng ommaviy sport turi hisoblanadi. Ko`pgina yengil atletika mashqlari umumiy omma bajara oladigan, eng kichik yoshdagi bolalardan boshlab kattalargacha har kungi hayotda har xil turda uchraydi va me’yorlanadi. Yengil atletika bilan yil davomida shug’ullansa bo`ladi. Shu sabablarga ko`ra yengil atletika mashqlari (yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish) respublika maxsus testlar majmuasi «Alpomish» va «Barchinoy»ni ko`pchilik qismining amaliy mezonlarini tashkil etadi. Yengil atletikani ko`pincha «sport malikasi» deb atashadi. Bunga sabab, u respublika, xalqaro musobaqalar, Olimpiya o`yinla-rini hamma dasturlariga kiritiladi, shu bilan birga o`ynaladigan medallarning majmuasi va soni bo`yicha eng ko`pi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya instituti, universitetlar va pedagogik institutlarning fakultetlari dasturida, yengil atletika asosiy o`quv predmeti bo`lib, sport faoliyati (faoliyat turlari bo`yicha), kasbiy ta’lim (faoliyat turlari bo`yicha), sport psixologiyasi yo`nalishlaridagi bakalavrlarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Yengil atletika musobaqa mashqlarining turli-tumanligi bilan xarakterlanadi va ularni bajarishni har xil usullari va variantlari mavjud. Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo`limlarga bo`lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, ko`pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o`z navbatida turlarga, turning xillariga hamda variantlar va

masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 24 turi erkaklar, 23 turi ayollar Olimpiya o`yinlari dasturiga kiritilgan. Yengil atletika sporti turlarini turli xil parametrlar bo`yicha tasniflash mumkin: yengil atletika turlari guruhlari, jinsiy va yoshga xos belgilar, o`tkazilish joylari. Yengil atletikaning beshta turi asos hisoblanadi: yurish, yugurish, sakrashlar, uloqtirishlar va ko`pkurashlar. Jinsiy va yoshga xos belgilarga ko`ra tasniflanishi: erkaklar, xotin-qizlar turlari; har xil yoshdagi o`smir yigit va qizlar. Yengil atletika bo`yicha eng oxirgi sport tasniflanishida xotin-qizlarda stadionda, shosse va kesishgan joyda o`tkaziladigan 50 sport turi va yopiq inshootlarda o`tkaziladigan 14 sport turi, erkaklarda mos ravishda 56 va 15 sport turi mavjud. Sport turlarining keyingi tasniflanishi mashg’ulotlar va musobaqalar o`tkazilish joylari bo`yicha amalga oshiriladi: stadionlar, shosse va prosyolka yo`llari, kesishgan joylar, sport manejlari va zallar. Yengil atletika sport turlari tuzilishiga ko`ra tsiklik,atsiklik va aralash turlarga qandaydir jismoniy sifatning ko`proq namoyon qilinishi nuqtai nazaridan esa: tezlik, kuch, tezlik-kuch, tezlikchidamliligi, maxsus chidamlilik turlariga bo`linadi. Shuningdek, yengil atletika turlari Olimpiya (O) va noklassik (barcha qolganlari) turlarga bo`linadi. Hozirgi kunda Olimpiya o`yinlari dasturiga erkaklarda yengil atletikaning 24 turi, ayollarda – 23 turi kiritilgan. Bu sport turida ko`p miqdorda olimpiya medallari uchun bahslar bo`lib o`tadi. Yengil atletika bo`limlaridagi turlarniko`rib chiqamiz. Yurish - siklik tur bo`lib,maxsus chidamlilikni namoyon qilishni taqozo etadi, ham erkaklar, ham ayollar o`rtasida musobaqalar o`tkaziladi. Ayollarda: stadionda – 3, 5, 10 km; manejda – 3, 5 km; shosseda – 10, 20km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi. Erkaklarda: stadionda – 3, 5, 10, 20 km; manejda – 3, 5 km; shosseda – 15, 50 km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi. Olimpiya (O) turlari: erkaklarda – 20 va 50 km, ayollarda – 20km. masofalarda musobaqalaro`tkaziladi

Yugurish quyidagi toifalarga ajratiladi: ravon yugurish, to`siqlar osha yugurish, g’ovlar osha yugurish, estafetali yugurish, kross yugurish. Sprint yoki qisqa masofalarga yugurish deb ataladigan stadionda va manejda o`tkaziladigan masofalar: 30, 60, 100 m (O), 200 m (O), erkaklar va ayollar uchun bir xil. Uzoqqa sprint stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 300, 400 m (O), 600 m, erkaklar va ayollar uchun bir xil. Chidamlilikka yugurish: - o`rta masofalar: 800 m (O), 1000, 1500 m (O), 1 mil – erkaklar va ayollarda stadionda va manejda o`tkaziladi; - uzoq masofalar: 3000, 5000 m (O), 10000 m (O) – stadionlarda (manejlarda – faqat 3000 m) o`tkaziladi, erkaklar va ayollar uchun bir xil; - o`ta uzoq masofalar – 15; 21.0975; 42,195 m (O); 100 km – shosseda o`tkaziladi (start va finish stadionda o`tkazilishi mumkin), erkaklar va ayollar uchun bir xil; - ultra uzoq masofalar – bir kechayu-kunduz davom etadigan yugurish stadionda yoki shosseda o`tkaziladi, ham erkaklar, ham ayollar qatnashadi. Shuningdek, 1000 milga (1609 km) va 1300 milga (uzluksiz yugurishning eng uzoq masofasiga) yugurish bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi. G’ovlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlik chidamliligi, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilinishini taqozo qiladi. erkaklarda va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 60, 100 m (O), 400 m (O) ayollarda; 110 m (O), 300 m va 400 m (O) erkaklarda (oxirgi ikki masofa faqat stadionda o`tkaziladi). To`siqlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u maxsus chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilini-shini taqozo etadi. erkaklar va ayollarda stadionda hamda manejda o`tkaziladi. Ayollarda masofalar – 2000m, 3000m (O), erkaklarda masofa – 2000, 3000 m (O). Estafetali yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlikka bo`lgan chidamlilik va chaqqonlikning namoyon qilinishini talab etadi. Olimpiya tur hisoblanadigan 4x100 m va 4x400 m ga yugurishlar erkaklarda va ayollarda

stadionda o`tkaziladi. Manejda 4x200 m va 4x400 m ga estafetali yugurish bo`yicha musobaqalar erkaklar uchun ham, ayollar uchun ham o`tkaziladi. Shuningdek, stadionda800, 1000, 1500 m va har xilmasofalardamusobaqalar o`tkazilishi mumkin. SHahar ko`chalari bo`ylab uzunligi, soni va kontingenti har xil bo`lgan erkaklar va ayollar aralash estafetalar o`tkaziladi. Avvallari shved estafetalari deb nomlanadigan estafetalar keng ommalashgan edi: 800+400+200+100 m – erkaklarda, 400+300+ +200+100 m – ayollarda. Kross yugurish tabiy sharoitda, ochiq havoda shahar hiyobonlari, aholi yashash joylaridagi katta yo`llarda o`tkazilib, yuguruvchilardan maxsusvaumumiy chidamlilikni namoyon qilinishini talab etadi. erkaklarda masofa – 1, 2, 3, 5, 8, 12 km, 14km.;ayollarda – 1, 2, 3, 4, 6 km. Yengil atletika sakrashlari ikkita guruhga bo`linadi: vertikal va gorizontalto`siqlar osha sakrashlar. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib balandlikka sakrashlar; b) yugurib kelib langarcho`p bilan sakrashlar. Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib uzunlikka sakrash; b) yugurib kelib uch hatlab sakrashlar. Yengil atletika sakrashlarining birinchi guruhi: a)yugurib kelib balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezlik-kuch sifatlarini, sakrovchanlikni, chaqqonlikni, egiluvchanlikni namoyon qilishni talab etadi. erkaklarda va ayollarda, stadionda vamanejda o`tkaziladi; b)yugurib kelib langarcho`p bilan balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezlik-kuch sifatlarini, sakrovchan-likni, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon qilishni talab etadi, yengil atletikaning eng murakkab texnik turlaridan biridir. erkaklar va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Yengil atletika sakrashlarining ikkinchi guruhi:

Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi faniga kirish

08.08.2023

0

56.953125 KB

Похожие