Mavzu: Yodgorliklar haqida umumiy tushuncha va ularning turlari Reja: 1.Yodgotrliklar haqida malumot 2.Yodgorliklar turlari 3.Antik davr yodgorliklari{ O`zbekistonda o`rganilgan}

Yodgorlik   — bu  biror  narsaning  yoki  biror  shaxsning     xotirasini  saqlaydigan   inshootdir Yodgorliklarning  butun  xilma-xilligi  yoki  monumental  san at  asarlari  ramziy   ʼ yodgorliklarga  alohida  e tibor  berilib,  ular  yodgorlik  fani  tomonidan  o rganiladi. ʼ ʻ Yodgorliklar  ob’ektiv  tarixiy  funktsiyani  bajaradi  va  ko pchilik  tashviqot  ob’ekti   ʻ bo lgan  siyosiy  yukni  ko taradi. ʻ ʻ Yodgorlik  turlari G.  Moskva  Krekshino  stantsiyasi  qishlog i,  G alaba  bog i,  yodgorlik  yaqinida ʻ ʻ ʻ  yodgorlik  tosh,  xoch  va  boshqalar;  büstlar;  haykallar;  ot  haykallari  ,  zafarli  arklar,  obelisklar,  rostral  ustunlar,  zafar  ustunlari;  Kuboklar  va  kenotaflar;  mavhum  kompozitsiyalar;  Memorial  belgi,  yodgorlik  lavhasi;  Texnik  yodgorliklar:  yodgorlik  sifatida  o rnatilgan  texnik  qurilmalar,   ʻ ko pincha  transport  vositalari  (lokomotivlar,  avtomobillar,  tanklar,   ʻ qurollar,  samolyotlar  va  boshqalar);  Memorial  majmualar  piramidalar  Yodgorliklar   ( lot .   monumentum   „ esdalik ;   yodgorlik “,   monere so ʻ zidan   „ ilhomlantirmoq ,   eslatmoq ,   ilhomlantirmoq “)   o ʻ z   davri   va   davrining   har   qanday   muhim   voqeasini   belgilab   beruvchi   hamda   voqelikni   ijtimoiy   va   jamoat   idrokiga   mos   keladigan   ravishda   tasvirlab   beradigan     sun ʼ iy   kelib   chiqqan   muhim   timsollari   hisoblanadi .   Masalan,   Borodinodagi  arxitektura  ansambli  Borodino  jangi  sharafiga,   Volgogradda  Stalingrad  jangi  sharafiga  qurilgan  yodgorliklar  shular   jumlasidandir.Monumental  haykal  odatda  o z  davrining  shaxsini  idrok   ʻ etish  kontekstida  katta  kuch  sarflashni  talab  qiladigan  muhim,   qahramonlik  voqealari  sharafiga  o rnatiladi.  Arxitektura  nuqtai   ʻ nazaridan,  yodgorliklar  makonni  tashkil  qiladi,  ko pincha  yodgorliklar   ʻ maydon  yoki  boshqa  jamoat  joylarining  vizual  markazi  bo lib  xizmat   ʻ qiladi.  Qabr  toshlari  qabristonlarda  o rnatiladi,  ular  ko pincha  marhumning   ʻ ʻ dinining  ramzlarini  aks  ettiradi  (masalan,  nasroniy  qabristonlaridagi   xoch).

 ’rta osiyoda  antik  davr  yodgorliklari  O’rta Osiyo hududida mil.av. IV– milodiy IV asrlarga oid yodgorliklarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borildi. O’zbekiston hududida M.E.Masson rahbarligida Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi Arxeologiya institutining arxeologiya guruhi O’zbekistonning barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Xorazm vohasida V.M.Masson rahbarligida Baqtriya ekspeditsiyasi, G.A.Pugachenkova rahbarligida Xamza nomidagi san’atshunoslik ekspeditsiyasi xodimlarining Surxondaryo viloyatidagi faoliyatlarini qayd etish mumkin.  M.E.Masson   rahbarligida   Turkmaniston   hududida   Turkmaniston arxeologiya  ekspeditsiyasi  xodimlari  arxeologik  tadqiqotlarni  olib  bordi. Tojikiston  hududida  A.N.Bernshtam,  Pomir-Oloy  tog’  tizimi  atroflarida A.M.Mandelshtam,  Beshkent  cho’lida  arxeologik  tadqiqotlarni  olib  bordilar.  O’rta  Osiyo  hududida  olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  olingan ashyolar  antik  davr  tarixini  yoritishda  muhim  manba  bo’ladi.  O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklarida arxeologik tadqiqotlar  O’zbekiston  hududida  antik  davrga  oid  yodgorliklarni  o’rganish Surxondaryo  hududida  olib  borildi.  XX  asrning  30  yillari  boshlari  va  o’rtalarida  M.E.Masson  rahbarligidagi Termiz  arxeologiya-kompleks  ekspeditsiyasi  xodimlari  eski  Termizning qal’a  qismida  qazish  ishlarini  olib  borib,  mil.avv.  III  asrga  oid  ashyolarni olishga  muvaffaq  bo’ldilar.  Shu  bilan  birga,  Kushon  davriga  oid  Ayritomda qazish  ishlarini  olib  bordi,  natijada  noyob  ashyolar,  ya’ni  «arfa  chalayotgan ayol»  haykali  topilgan.  1937–1940  yillarda  S.P.Tolstov  rahbarligidagi  Xorazm  arxeologiya- etnografiya  ekspeditsiyasi  Amudaryoning  qurib  qolgan  o’zani  Aqchadaryo havzasidagi  tarixiy  obidalarni  ro’yxatga  oldi,  arxeologik  xaritaga joylashtirdi,  Jonbos  qal’a,  Tuproq  qal’a  yodgorliklarida  qazish  ishlarini  olib

bordi. Ekspeditsiya  a’zolari  1946  yildan  1991  yilgacha  bo’lgan  tarixiy davrda  Qo’yqirilgan  qal’a,  Ko’zaliqir,  Ayozqal’a  1,  2,  3,  Qalaliqir,  Quyisoy- 2  yodgorliklarida  keng  miqyosda  qazish  ishlarini  olib  bordi.   Qo’yqirilgan qal’a  o’zining  rejalashtirilishi,  me’moriy  inshooti  bilan  diqqatga  sazovor.  S.P.Tolstov  rahbarligidagi  Xorazm  arxeologiya-etnografiya  ekspeditsiyasi xodimlari  keng  miqyosda  tarixiy  obidalarni  ro’yxatga  olishni  olib  bordi, natijada  400ga  yaqin  obidalar  topilib,  ular  antik  va  o’rta  asrlarga  oiddir. 1967  yildan  boshlab  O’zbekiston  Fanlar  Akademiyasi  Qoraqalpog’iston filialining  arxeologik  guruhi  Qoraqalpog’iston  va  Xorazm  viloyati  hududida arxeologik  qidiruv  va  qazish  ishlarini  olib  bordi.  E.Bijanov  Ustyurtdagi qadimgi  tosh  davri  manzillarini,  V.N.Yagodin  Kerdar  madaniyati,  Xorazm va  ko’chmanchilar  aloqalari,  A.V.Gudkova  Tokqal’a,  G.Xo’janiyazov Qo’rg’oshin  qal’a,  Burli-qal’a,  Akchingul  yodgorliklarida,  M.Mambetullaev Katqal’a,  Tuprokqal’a,  Voyangan  Tuprokqal’a  (Xiva),  Olmaotishgan-2, Xiva,  K.Sobirov  Katqal’a,  Tuproqqal’a,  Xazorasp  yodgorliklarida arxeologik  qazish  ishlarini  olib  bordilar.  Mil.av.  IV  – milodiy  III  asrlarga  oid  bo’lgan  shaharlar  ko’chmanchilar  bilan chegaralarda,  daryo  sohillarida,  sug’oriladigan  vohalarda  qurilgan  bo’lib, mukammal  mudofa  tizimlariga  ega.  Amudaryoning o’ng sohili hududidagi qal’alar:  Jonbosqal’a,  Qo’yqirilganqal’a,  Ayozqal’a  1,  2,  3,  Katta  va  Kichik Qirqqizqal’a,   Qulqal’a,   Qumbosganqal’a,   Dumanqal’a,   Akshaxon, Tuproqqal’a,  Qizilqal’a,  Qo’rg’oshinqal’a,  Aqchungul,  Kuyukqal’a, Gaurqal’a  (Sulton  Uvays  tog’i),  Tukqal’a,  Jildikqal’a,  Burgutqal’a, Ellikqal’a,  Uyqal’a,  Katta  Guldursun,  Bozorqal’a,  Angkaqal’a,  Pilqal’a, Odamliqal’a,  Doshqal’a-2  , Tuproqqal’a,  Eresqal’a.  Amudaryoning so’l sohili hududidagi qal’alar:  Gurganch,  Davkasgan,  Shoxsanam,  Shexrlik,  Yarbekirqal’a,  Zamaxshar, Ichanqal’a,  Bo’ldimsoz,  Gaurqal’a  (Xo’jayli),  Ketmenchi,  Tuprokqal’a (Xiva),  Tuproqqal’a  (Yangiariq),  Tuproqqal’a  (Kushko’pir),  Kunaqal’a, Voyangan,  Tuproqqal’a  (Shovot),  Katqal’a  (Shovot)  Kalajik,  Xazorasp, Chingiztepa  1,  2,  3,  Xumbuztepa,  Tuprokqal’a  (Qo’ng’irot),  Sadvar, Jig’arband,  Elxaros,  Dargon,  Gaur  1,  2 (Sariqamish  havzasi)  va  boshqalar.  Antik  davrda  bu  shaharlar  mustaqil  shahar-davlatlar  sifatida  mavjud  bo’lib, harbiy  chegara  va  iqtisodiy  madaniy  markazlar  bo’lgan.  Yuqorida  qayd etilgan  qal’alarni  ba’zilarining  me’moriy-topografik  va  mudofa  tizimiga e’tiborni  qaratamiz.  Yonboshqal’a   –  To’rtko’l  tumani  hududida  joylashgan,  to’g’riburchak shaklda  (200x170  m.  3,4  ga)  to’rt  tomonini  ikki  qatorli  devor  o’rab  olingan. Avval  paxsadan  keyin  esa  to’rt  tomoni  teng  xom  g’ishtdan  tiklangan (40x40x10  sm).  Devor  pastki  qismi  qalinligi  – 5 m,  balandligi  5-10  m. Darvoza  to’g’ri  burchakli  bir  necha  aylanma  yo’ldan  iborat  yo’lakka  ega bo’lib,  uning  kengligi  – 5 m.  Devor  va  darvoza  devorida  kungurlar  mavjud emas,  balki  shaxmat  uslubida  joylashgan  nayza  o’qi  uchli  shinaklar  mavjud, ular  o’rtasidagi  oraliq  maydoni  1,20-1,84  m,  ichki  tomonda  kengligi  0,18-

0,12 sm,  tashqi  tomonda  esa  0,30-0,40  sm.  Devorlar  burchagida  uchta shinak  joylashgan  bo’lib,  turli  tomonga  yo’nalib,  kungur  vazifasini  bajargan.  Qo’yqirilganqal’a   –  To’rtko’l  tumani  hududida  joylashib,  aylana  shaklda qurilgan,  hajmi  86,5  m  mudofaa  devor  bilan  o’rab  olinib,  9 ta  kungur  bilan mustahkamlangan.  Kungurlar  yon  tomonga  emas,  devordan  ancha  baland qilib  qurilgan.  Yodgorlik  markaziy  qismida  tsilindr  shaklida  (hajmi  42  m) ikki  qavatli  inshoot  qurilgan.  Yodgorlikda  astronomik  kuzatishlar  olib  borilgan,  keyingi  tarixiy  davrda qabristonga  aylangan  (loydan  yasalgan  ossuariylar  ko’plab  topilgan).  Tuproqqal’a –  Ellikqal’a  tumani  hududida  joylashgan,  to’g’riburchak shaklda,  umumiy  maydoni  – 17  ga:  Tuproqqal’a  yodgorligining  qurilishi tarixi  masalasida  turli  fikrlar  mavjud.  Tuproqqal’ada  eng  qadimiy  madaniy qatlamgacha  tadqiqot  ishlari  olib  borilgan  emas,  shuning  uchun  ham  uning qurilish  xronologiyasi  munozarali  bo’lib  qolmoqda.  Bizningcha  yodgorlik mil.av.  IV  asrda  qurilgan  bo’lsa  kerak.  Vazamar  davrida  Tuproqqal’a Xorazmshoxlarning  yozgi  qarorgohi,  poytaxt  esa  Akshaxon  qal’asi  bo’lgan. Shahar  darvozasi  janub  tomonda  joylashib,  to’g’riburchakli  labirint  bilan mustahkamlangan,  kungurga  ega  emas.  Darvozadan  qarshi  tomonda  kengligi 10  m  ko’cha  o’tgan  bo’lib,  ichki  qismini  ikki  mahallaga  ajratgan  uy-joylar zich  joylashgan.  Shaharning  shimoliy-g’arbiy  qismida  saroy  joylashgan, uchta  kungur  bilan  mustahkamlangan.  Saroyning  maydoni  6,5  ming  m2. Saroyda  bir  necha  «Katta  zallar»  ochilgan  bo’lib,  ularning  devorlarida  turli haykal  tasvirlari  tushirilgan,  topilgan  ashyolarga  qarab  uy  xonalari  «Podsho zali»,  «Askar  zali»,  «Bug’u  zali»  nomini  olgan.  Saroy  xonalaridagi  katta ahamiyatga  ega  bo’lgan  ashyolardan  biri  teri  va  yog’och  taxtachalarga yozilgan  120ga  yaqin  podsholik  arxiv  xujjatlari  olinganligidir.  Ichanqal’a  to’g’riburchak  shaklda,  umumiy  maydoni  26  ga.  Qadimda  ikki qatorli  mudofaa  devor  bilan  o’rab  olingan,  devor  o’z  navbatida  aylana shakldagi  kunguralar  bilan  o’rab  olingan,  ular  o’rtasidagi  oraliq  – 30  m.  Shaharning  paydo  bo’lishi  va  rivojlanish  tarixini  o’rganish  maqsadida M.Mambetullaev  shaharning  bir  necha  joyida  tadqiqot  ishlarini  olib  bordi, natijada  10  ta  qurilish  davri  mavjudligi  aniqlandi.  Mudofa  devorining  etti  joyida  kesish  ishlari  olib  borilib,  natijada  devor qurilishi  tarixi  oydinlashdi.  I–qurilish  davrida  ikki  qatorli  devor  paxsadan  qurilib,  uning  balandligi  – 0,85  m,  yo’lak  kengligi  – 2,50  m.  Bu  qurilish  davri  miloddan  avvalgi  VI-V asrlarga  oid,  II–qurilish  davrida  paxsa  devor  ustiga  xom  g’ishtli  devor tiklangan,  hajmi  (40x40x10  sm,  41x41x12  sm)  yo’lak  kengligida  o’zgarish sezilmaydi,  qo’sh  devor  ko’tarilishi  davom  etadi,  tashqi  tomondan qo’shimcha  devor  qurilishi  olib  borilgan,  natijada  devor  qalinligi  7 m bo’lgan  (mil.av.  IV-III  asrlarga  oid).  III–qurilish  davri  –  Xivada  madaniy  hayot  yuksaladi,  g’arbiy  devor markazida  ark  qad  ko’taradi,  bu  rivojlanish  milodiy  IV  asrgacha  davom etadi.  Tashqi  tomondan  devorga  qo’shimcha  devor  qurilishi  davom  etib, uning  qalinligi  9 metrga  etadi.  Tashqi  devordagi  kungurda  ham  ta’mir  ishlari