logo

yurak tuzilishi va joylashuvi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

47.302734375 KB
YURAK TUZILISHI VA JOYLASHUVI
Reja:
1. Yurakning qiyosiy morfologiyasi
2. Yurak tuzilishi va ishlash prinsipi
3. Yurakning    funksional tashkil etilishi    va uning faoliyatini tartib 
berish prinsiplari Yurak   —   odam   va   hayvonlarning   qon   aylanish   sistemasidagi   markaziy
a zo,   u   doim   bir   xilda   qisqarishi   (sistola)   tufayli   qonni   qon   aylanish   sistemasiʼ
bo ylab   haydab   beradi   va   uni
ʻ   venalar   orqali   qaytib   kelishini   hamda   arterial   qon
tomirlardagi harakatini ta minlaydi.	
ʼ
Yurakning   qiyosiy   morfologiyasi.   Yurak   qon   tomirlari   sistemasi   to la   rivojlangan	
ʻ
hayvonlarda bo ladi. Tuban darajali hayvonlardan yomg ir chuvalchangida Yurak	
ʻ ʻ
vazifasini   halqasimon   tomirlar,   daryo   qisqichbaqasida   yurak   va   yurak   atrofidagi
bo shliq   sinuslari   bajaradi.   Ko pchilik   mollyuskalar   yuragi   yaxshi   rivojlangan,   2	
ʻ ʻ
bo lmacha va qorinchadan iborat, u faol qisqarish xususiyatiga ega.  
ʻ Ularda Yurak
tomon yo nalgan venoz  qon  yurak  sinuslariga,  so ngra  uning  jabrasiga  yo naladi.	
ʻ ʻ ʻ
U   yerdan   kislorodga   boyib   yurak   oddi   sinusiga   tushadi   va   yurakka   o tadi.   Yurak	
ʻ
qorinchasi qisqarishi natijasida qon hayvon tanasi bo ylab tarqaladi. Xordalilardan	
ʻ
lansetniklarda yurak vazifasini qorin   aortasi   bajaradi.
Suvda   va   quruqlikda   yashovchilarda   Yurak   3   kamerali   —   2   bo lmacha   va	
ʻ
qorinchadan;   sudralib   yuruvchilar,   qushlar   va   sut   emizuvchilar   yuragi   4   kamerali
— 2 bo lmacha va 2 qorinchadan iborat. Odam yuragi 4 kamerali: 2 ta bo lmacha	
ʻ ʻ
va 2 ta qorinchadan iborat bo lib, konus shaklida, asosi  orqaga, yuqoriga va o ng	
ʻ ʻ
tomonga,   uchi   (cho qqisi)   pastga,   oddinga   va   chap   tomonga   qaragan.   Yurak	
ʻ
oldingi pastki ko ks oralig i sohasida joylashib, ikki yon tomondan o pka va plevra	
ʻ ʻ ʻ
xaltalari oldingi to sh suyagi va qovurg a tog ayiga tegib turadi.  	
ʻ ʻ ʻ Yurak yuqoridan
va   orqadan   qon   tomirlar,   pastdan   diafragma   pay   markazi   bilan   mustahkamlanib
turadi.   Yurakning   holati   hamma   odamlarda   bir   xil   bo lmay,   u   kishining   yoshi,	
ʻ
jinsi,   gavdasining   vaziyati   va   tuzilishiga   ham   bog liq.   Jumladan,   yangi   tug ilgan	
ʻ ʻ
bolalarda Yurak yumaloq shaklda bo lib, diafragma gumbazi balandroq ko ndalang	
ʻ ʻ
va  yuqoriroq  joylashgan,   ayrisimon   bez   uni   to sh   suyagidan   ancha   orqa   tomonga	
ʻ
surib turadi.
Keyinchalik   1—3   yoshda   Yurak   qo ndalang   vaziyatini   o zgartiradi   va   katta	
ʻ ʻ
odamlarda ko rilganidek,  qiyshiq  holatda joylashadi.   Yurakning  o rtacha  og irligi	
ʻ ʻ ʻ erkaklarda 300 g, ayollarda bir oz kamroq (220—250 g). Yurakning uzunligi o rtaʻ
yoshdagi   odamlarda   13—15   sm,   eng   serbar   qismi   (ko ndalangiga)   9—11   sm,	
ʻ
oldingi   sathi   bilan   orqa   sathining   uz.   6—7   sm.   Yurak   tashqi   yuzasining   o tkir	
ʻ
(o ng)   va   o tmas   (chap)   chekkalari   uni   orqa,   old   tomondagi   yuzalarga   ajratib	
ʻ ʻ
turadi.   Har   bir   odam   yuragining   kattaligi   o zining   o ng   mushtidek   keladi.   O rta	
ʻ ʻ ʻ
yashar   odamning   yuragi   bir   minutda   o rta   hisobda   70—75   marta,   bir   sutkada	
ʻ
100000 marta qisqara oladi.   Bu esa 20 t yukni 1 m balandlikka ko tarish kuchiga	
ʻ
teng.
Yurakning  ustki  chegarasi  III qovurg a  tog ayining to sh suyagiga  yopishayotgan	
ʻ ʻ ʻ
joyidan o tkazilgan gorizontal chiziqqa go g ri keladi.	
ʻ ʻ ʻ
Yurakning   o ng   chegarasi   to sh   suyagining   o ng   chekkasidan   (o ng   III   va   V	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qovurg alar   ro parasida)   2—3   sm   chetroqsa   bo ladi.   Bir   yoshgacha   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bolalarda Yurakning o ng tomondagi chegarasi to sh suyagining o ng chekkasidan	
ʻ ʻ ʻ
1,0—1,5   sm   chiqib   turishi   mumkin.   Yurakning   pastki   chap   chegarasi   V
qovurg aning   o rta   o mrov   chizig idan   1,5   sm   ichkariga   Yurak   uchiga   to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi.
Yurak   chegarasi   va   vaziyati   odam   ko kragining   shakliga   ham   bog liq,   qo kragi	
ʻ ʻ ʻ
keng   odamlarda   Yurak   pastroqda   joylashadi.   Shuning   uchun   bunday
konstitutsiyaga   ega   bo ltan   odamlarda   Yurak   gorizontal   holatda   turadi.   Keng	
ʻ
(uzunligi   o rtacha   bo lgan)   ko krak   qafasida   Yurak   qiyshiqturadi.   Ayollar   yuragi	
ʻ ʻ ʻ
bir   oz   kichik   bo lib,   gorizontal   joylashadi.   Jismoniy   mehnat   va   sport   bilan	
ʻ
shug ullanadigan odamlarda Yurakning hajmi birmuncha katta bo ladi.	
ʻ ʻ
Yurak bo lmachalari — venalar qonini qabul qiluvchi bo shliqlar. O ng bo lmacha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
katta   qon   aylanish   doirasidan   venoz   qon   olib   keluvchi   yuqorigi   va   pastki   kovak
venalar;   chap   bo lmachaga   4   ta   o pka   venalari   quyiladi.   Ikkala   bo lmacha	
ʻ ʻ ʻ
qorinchalar   bilan   bo lmachaqorincha   teshiklari   orqali   tutashadi.   Qorinchalar	
ʻ
qisqarganda   teshiklar   tavaqali   (qopqoqlar)   klapanlar   bilan   berkiladi.
Qorinchalarning   ichki   yuzasida,   bir-biri   bilan   kesishgan   muskul   tolalari   va
qorincha   bo shlig iga   chiqib   turadigan   so rg ichsimon   muskullar   bor.   Bu	
ʻ ʻ ʻ ʻ musqullar   uchidan   chiqqan   payli   tolalar   bo lmachaqorincha   klapanlariʻ
tavaqalarining   qirralariga   yopishgan.   Ular   klapanlar   tavaqalarini   bo lmachaga	
ʻ
qarab burilishiga (ko tarilishiga) to sqinlik qiladi.	
ʻ ʻ
Yurakning   ko krak   qafasida   yurak   xaltasi   ichida   joylashishi   (yurak   xaltasi   kesib	
ʻ
ko rsatilgan).	
ʻ
Aorta   va   o pka	
ʻ   arteriyasi   asosida   yarimoysimon   klapanlar   joylashgan.   Klapanlar
shu   tomirlarning   yo nalish   tomoniga   ochiladigan   3   tavaqadan   iborat.   Yurak	
ʻ
qisqarganda   qon   o ng   qorinchadan   o pka   arteriyasiga,   chap   qorinchadan   aortaga	
ʻ ʻ
quyiladi.
Yurakning   o ng   qorinchasidan   o pka   poyasi   kichik   qon   aylanish,   chap	
ʻ ʻ
qorinchasidan   aorta   katta   qon   aylanish   doirasi   boshlanadi.   Yurak   o z   xaltasi   —	
ʻ
perikardga   o ralgan,   devori   3   qavat:   ichki   endokard,   o rta   miokard   va   tashqi	
ʻ ʻ
elmkardryan iborat. Epikard va perikard o rtasidagi tor bo shliqsa bo ladigan seroz	
ʻ ʻ ʻ
suyuqlik   Yurak   ishlayotganda   Yurak   devorlarining   ishqalanishini   kamaytiradi.
Yurakning   muskul   qavati   —   miokard   bo lmachalarida   2,   qorinchalarida   3   qavat
ʻ
bo lib,   ixtiyorimizga   bo ysunmay   qisqaruvchi   maxsus   ko ndalangtarg il   muskul	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tolalaridan   tarkib   topgan,   bu   xususiyat   uni   skelet   muskullaridan   ajratib   turadi.
Yurakning   bo lmacha   va   qorincha   muskul   tolalari   2   ta   (o ng   bo lmacha   va	
ʻ ʻ ʻ
qorincha,   chap   bo lmacha   va   qorincha   orasidagi   teshikni   o rovchi)   fibroz   tola	
ʻ ʻ
halqasidan   boshlanadi.   Lekin   bo lmacha   muskullari,   qorincha   muskullari   bir-biri	
ʻ
bilan   tutashmagan   ayrimayrim   fazada   qisqaradi.   Bo lmacha   muskullari   ichdan	
ʻ
bo ylama,   sirtdan   ko ndalang,   qorinchalarda   esa   ichki,   tashqi   qavati   bo ylama,	
ʻ ʻ ʻ
o rtadagisi   ko ndalangiga   joylashgan.   Ichki   va   tashqi   bo ylama   muskullar   Yurak
ʻ ʻ ʻ
cho qqisida   tutashadi,   ko ndalang   (o rta)   muskullar   tutashmaydi.   Qorinchalararo	
ʻ ʻ ʻ
to siq,   asosan,   muskul   to qimasi   va   uni   qoplab   turgan   endokard   varag idan
ʻ ʻ ʻ
tuzilgan.
Qon   aylanish   tizimining   funktsional   maqsadi   turli   organlar   va   to'qimalarga
ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo
o'pkada   kislorod   bilan   boyitilgan   LV   qonini   aortaga   chiqarish   orqali   hal   qilinadi, keyinchalik   uni   arterial   tomirlar   tizimi   orqali   turli   sohalarga   tarqatish,   to'liq
transkapiller   almashinuvini   va   allaqachon   kislorodsiz   venoz   qonni   o'ng   atriumga
qaytarishni  ta'minlaydi.  Qon  tomir   tizimining  ushbu  bo'limi  oshqozon  osti  bezida
boshlanadigan   va   o'pka   tomirlari   tizimi   orqali   qon   oqimini   ta'minlaydigan
kichikdan   farqli   o'laroq   tizimli   qon   aylanishi   deb   ataladi,   bunda   u   karbonat
angidridni  yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi  va yana qaytib keladi. chap atrium.
Yurak-qon tomir tizimining har bir bo'limi o'ziga xos funktsional maqsadga ega,
Qon   aylanish   tizimining   funktsional   maqsadi   turli   organlar   va   to'qimalarga
ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo
o'pkada   kislorod   bilan   boyitilgan   LV   qonini   aortaga   chiqarish   orqali   hal   qilinadi,
keyinchalik   uni   arterial   tomirlar   tizimi   orqali   turli   sohalarga   tarqatish,   to'liq
transkapiller   almashinuvini   va   allaqachon   kislorodsiz   venoz   qonni   o'ng   atriumga
qaytarishni  ta'minlaydi.  Qon  tomir   tizimining  ushbu  bo'limi  oshqozon  osti  bezida
boshlanadigan   va   o'pka   tomirlari   tizimi   orqali   qon   oqimini   ta'minlaydigan
kichikdan   farqli   o'laroq   tizimli   qon   aylanishi   deb   ataladi,   bunda   u   karbonat
angidridni  yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi  va yana qaytib keladi. chap atrium.
Yurak-qon   tomir   tizimining   har   bir   bo'limi   o'ziga   xos   funktsional   maqsadga   ega,
Yurak   kuchli   mushak   organi   bo'lib,   nasos   vazifasini   bajaradi   va   qonni   venoz
tomirlar tizimi orqali unga oqadigan aortaga pompalaydi. Yurakning bu funksiyasi
atrium   va   qorinchalar   devorini   tashkil   etuvchi   mushak   tolalarining   o'zgaruvchan
ritmik qisqarishi va bo'shashishi bilan ta'minlanadi. Yurak bo'limlari miokardining
sistola   va   diastolasi   o'zaro   ma'lum   tarzda   muvofiqlashtiriladi   va   yurak   aylanishi
o'ng   atriumning   kavak   vena   og'izlari   joylashgan   qismida   boshlanadi.   Keyin
qisqarish   to'lqini   umumiy   miyokardga   ega   bo'lgan   ikkala   atriyani   ham   qamrab
oladi.   75   zarba   /   min   yurak   urish   tezligida   atriyal   sistolaning   davomiyligi   0,1   s.
Atriyal  sistolaning  oxirida qorincha  sistolasi  boshlanadi,  u 0,3 s davom  etadi. Bu
vaqtda   va   yana   0,4   soniya   davomida   atriyalar   diastolada   bo'ladi.   Ikkala   qorincha
bir vaqtning o'zida qisqaradi va ularning qisqarishi oxirida diastola yuzaga keladi,
bu   0,5   s   davom   etadi.   Qorincha   diastolasining   oxirida,   uning   tugashiga   0,1   s
qolganda,   yangi   atriyal   sistola   paydo   bo'ladi   va   yurak   faoliyatining   yangi   tsikli boshlanadi. Yurakning qo'zg'alishi  asosiy yurak stimulyatori - kovak vena og'zida
joylashgan   sinus   yoki   sinoatriyal   tugunning   faoliyati   bilan   bog'liq.   U   yurakning
o'tkazuvchanlik tizimiga tegishli  bo'lib, qorinchalar  devoridagi  Purkinje tolalariga
o'xshash   tuzilishga   o'xshash   kam   tabaqalangan   mushak   tolalaridan   iborat.   Sinus
tugunidan qo'zg'alish atriyal miokard orqali tarqaladi va AV tuguniga etib boradi,
uning   vazifasi   qo'zg'alishni   atriyadan   qorinchalarga   o'tkazishdir.   AV   tuguni   o'ng
atriumda   interatrial   septum   hududida,   atriyani   qorinchalardan   ajratib   turadigan
biriktiruvchi   to'qima   halqasi   yonida   joylashgan.   AV  tugunidan   His   to'plami   kelib
chiqadi,   bu   mushak   ko'prigi   bo'lib,   qo'zg'alishni   qorinchalarga   o'tkazadi.   Bu
yo lning   boshlang ich   qismi   –   His   to plamining   umumiy   oyog i   qorinchalararoʻ ʻ ʻ ʻ
bo yinbog  bo ylab qorinchaga kiradi, ikkita shoxga (o ng va chap oyoq) bo linadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ulardan   biri   o ngga,   ikkinchisi   chap   qorinchaga   boradi.   .   O'tkazuvchi   tizimning	
ʻ
terminal   shoxlari   qo'zg'alishni   to'g'ridan-to'g'ri   miokard   tolalariga   o'tkazadigan
endokard   ostida   diffuz   tarzda   joylashgan   Purkinje   tolalari   tarmog'i   bilan
ifodalanadi.   Yurakning   eng   muhim   xususiyatlaridan   biri   uning   avtomatizmidir   -
tashqi   ta'sirlardan   qat'i   nazar,   qo'zg'alish   va   qisqarish   qobiliyati.   Ushbu
avtomatlashtirishning   sababi   o'tkazuvchi   tizim   hujayralarining   membrana
potentsialidagi   ritmik   o'zgarishdir.   Elektrokardiostimulyator,   sinus   tugun,
avtomatlashtirish   uchun   eng   katta   qobiliyatga   ega,   o'tkazuvchi   tizimning   boshqa
qismlari   hujayralari   esa   yashirin   yurak   stimulyatori   deb   ataladi,   chunki   odatda
ularning   avtomatizatsiyasi   o'zini   namoyon   qilmaydi   va   ular   faqat   yurak
stimulyatori   vazifasini   bajaradi.   o'tkazuvchi   tizimning   yuqori   joylashgan   qismlari
buziladi. Avtomatlashtirish AV tuguniga ham xosdir va atriyal yurak stimulyatori
o'chirilganda, bu tugundan chiqadigan impulslar tufayli qorincha qisqarishlari asta-
sekin   tiklanadi.   Bunday   holda,   atriya   va   qorinchalarning   qisqarishi   ketma-ket
emas,   balki   bir   vaqtning   o'zida   sodir   bo'ladi,   chunki   qo'zg'alish   atrium   va
qorinchalarning   miyokardiga   bir   xil   darajada   tez   etib   boradi   (AV   yurak   urishi).
O'tkazuvchi   tizim   hujayralarining  qo'zg'alish   qobiliyati   sinus   tugunidan   masofaga
teskari   bog'liq   bo'lib,   u   "avtomatiklikning   pasayish   gradienti"   deb   ataladi.   Sinus
tuguniga   birinchi   darajali   avtomatlashtirish   markazi   deyiladi,   u   tomonidan o'rnatilgan   yurak   urish   tezligi   70-75   zarba   /   min.   AV   tugun   ikkinchi   darajali
avtomatlashtirish markazi sifatida qaraladi, u o'rnatadigan ritm chastotasi taxminan
yarmini   tashkil   qiladi.   Yurak   distalda   joylashgan   (Purkinje   tolalarida)   avtomatik
yurak stimulyatori ta'sirida ham qisqarishi mumkin, keyin yurak urishi yanada past
bo'ladi.   Yuqorida   joylashgan   markazlar   o'chirilganda   ikkinchi   va   quyi   tartib
markazlarini  avtomatlashtirishni  tiklash  bir  necha soniya  yoki  hatto o'nlab soniya
kechikish   bilan   sodir   bo'ladi.   Bu   "avtomatdan   oldingi   pauza"   deb   ataladi,   uning
davomida   asistoliya   mavjud.   Avtomatlashtirish   faqat   yurakning   o'tkazuvchanlik
tizimida   to'plangan   atipik   mushak   tolalariga   xosdir.   Elektron   yurak   stimulyatori
hujayralarining   xususiyati   yurak   diastolasida   o'z-o'zidan   depolarizatsiyadir.
Membrana   potentsiali   uning  20-30  mV   ga  pasayishini   talab   qiladigan   ma'lum   bir
kritik   darajaga   tushganda,   hujayra   qo'zg'alishini   ko'rsatadigan   APning   keskin
siljishi   sodir   bo'ladi.   Turli   tartibli   avtomatik   markazlar   sekin   diastolik
depolarizatsiya   tezligida   farqlanadi:   u   qanchalik   baland   bo'lsa,   hosil   bo'lgan
impulsning   chastotasi   shunchalik   yuqori   bo'ladi   va   pastki   markazlarning
avtomatizmini   bostirish   qobiliyati   shunchalik   yuqori   bo'ladi.   Ularning
hujayralarida   diastolik   depolarizatsiya   tezligi   pastroq   bo'lib,   membrana
potentsialining   pasayishi   impuls   yuqori   oqim   markazidan   kelgunga   qadar
hujayraning   qo'zg'alishi   uchun   zarur   bo'lgan   darajaga   etib   borishga   ulgurmaydi.
Impulsning   kiritilishiga   javoban   miyokard   hujayralari   hayajonlangan   holatga
kiradi,   bu   ularning   membrana   potentsialining   o'zgarishi   bilan   namoyon   bo'ladi.
Dam   olishda   hujayralar   maksimal   polarizatsiyalangan,   kardiyomiyositlarning
membrana   potentsialining   qiymati   (-80-90   mV).   Qo'zg'alish   paytida   hujayra
membranasi   natriy   ionlari   uchun   o'tkazuvchan   bo'ladi,   tez   kiruvchi   natriy
oqimining paydo bo'lishi hujayra membranasining depolarizatsiyasiga va hatto 20-
30   mV   musbat   zaryadga   ega   bo'lishiga   olib   keladi.   Natijada,   AP   ning   ushbu
bosqichida   membrana   potentsialining   o'zgarishi   100-120   mV   ni   tashkil   qiladi.
Keyin   membrana   potentsiali   tiklanadi   -   "membrananing   repolyarizatsiyasi"   -
dastlab   tez,   keyin   sekinlashadi   va   tez   repolyarizatsiya   bosqichi   bilan
almashtiriladigan   "harakat   potentsiali   platosi"   paydo   bo'ladi.   70   zarba   daqiqada yurak   urish   tezligida   APning   davomiyligi   0,3   s   ga   etadi.   Yurak   tezligining
sekinlashishi   bilan   ortadi   va   ularning   tezlashishi   bilan   kamayadi.   Qo'zg'alish
paytida   miokard   hujayralari   qo'zg'alish   o'choqlaridan   ularga   keladigan   impulsga
qo'zg'alish   bilan   javob   berish   qobiliyatini   yo'qotadi.   Bu   qo'zg'aluvchanlikning
yo'qligi   AP   ning   boshlang'ich   davrida   mutlaq   xarakterga   ega   bo'lgan,   0,27   s   ga
teng   bo'lgan   refrakterlik   deb   ataladi   va   nisbiy   refrakterlik   davri   bilan
almashtiriladi,   uning   davomiyligi   0,03   s.   Bu   davrda   yurak   mushagi   faqat   o'ta
kuchli   ogohlantirishlarga   javob   berishga   qodir.   Nisbatan   refrakterlik   davridan
keyin hujayralarning qo'zg'aluvchanligi oshganida qisqa vaqt oralig'i paydo bo'ladi
-   giperqo'zg'aluvchanlik   davri,   miyokard   hujayralari   hatto   chegara   ostidagi
stimullar   ta'sirida   ham   qo'zg'alishi   mumkin.  Refrakterlik  mavjudligi   tufayli   yurak
mushaklari   stimulyatsiyaning   ultra   yuqori   chastotalariga   javob   bera   olmaydi;   bu
holda, javob impulslarning chastotasi  va kardiomiotsitlar holatiga qarab, refrakter
davr   tugashidan   oldin   kelgan   har   bir   ikkinchi,   uchinchi   yoki   to'rtinchi   impuls
uchun   sodir   bo'ladi.   Miyokardning   qo'zg'alishi   uning   qisqarishi,   ya'ni
kuchlanishning kuchayishi va keyinchalik tolalarning qisqarishi bilan birga keladi.
Ularning   qisqarish   davri   AP   davomiyligiga   mutanosibdir,   tez-tez   ritm   bilan   AP
davomiyligi ham, qisqarish davomiyligi ham qisqaradi. Miyokardning funktsional
holatining   keskin   buzilishi   bilan   qo'zg'alish   va   qisqarish   o'rtasidagi
munosabatlarning   buzilishi   mumkin;   "Elektromexanik   dissotsiatsiya"   yurakning
elektr faolligi saqlanib qolganda uning kontraktil faolligi to'liq yo'q bo'lganda sodir
bo'ladi. Kardiyomiyositlar membranasining qutblanishi va membrana potentsiali (-
90 mV) mavjudligi ion assimetriyasi - alohida ionlarning, birinchi navbatda, kaliy
va natriy ionlarining hujayradan tashqari va hujayra ichidagi kontsentratsiyasining
gradienti   mavjudligi   bilan   bog'liq.   Eng   katta   transmembran   gradienti   K   +
ionlarining   tarqalishi   uchun   xos   bo'lib   ,   uning   hujayra   ichidagi   kontsentratsiyasi
hujayradan   tashqariga   qaraganda   50   baravar   yuqori,   Na   +   ionlarining   hujayradan
tashqari konsentratsiyasi esa hujayra ichidagidan taxminan 10 baravar yuqori. Ion
gradientlarining mavjudligi membrananing tinch holatda selektiv o'tkazuvchanligi
bilan bog'liq: u kaliy ionlari uchun yuqori va natriy ionlari uchun past. Puls qabul qilinganda   membrananing   qisman   depolarizatsiyasi   sodir   bo'ladi   va   chegara
darajasiga   (–50   mV)   erishilganda   membrananing   Na   +   ionlari   uchun
o'tkazuvchanligi   keskin   ortadi.   PD   paydo   bo'ladi,   uning   tez   depolarizatsiya
bosqichi   tez   kiruvchi   natriy   oqimidir.   AP   rivojlanishi   natijasida   membrana
potentsiali   teskari   bo'ladi,   membrananing   ichki   tomoni   tashqi   tomonga   nisbatan
elektropozitiv   bo'ladi.   Qorincha   kardiyomiyositlari   uchun   AP   110   mV   ni   tashkil
qiladi, bu dam olish potentsialidan 20 mV ga oshadi. Tez depolarizatsiya bosqichi
membrana   repolarizatsiyasi   bilan   birga   keladi:   dastlab   tez,   AP   10-15   mV   ga
pasayganda,   keyin   sekin,   natriy   va   kaltsiy   oqimining   sekin   kirishi   tufayli   plato
fazasi bilan. Uchinchi bosqich - tez repolyarizatsiya fazasi chiqadigan kaliy oqimi
bilan   belgilanadi.   Diastolada   natriy-kaliy   nasosining   ishlashi   hujayradan   natriy
ionlarini olib tashlash va unga kaliy ionlarini "pompalash" orqali hujayra ichidagi
tarkibning   dastlabki   ion   tarkibini   tiklashni   ta'minlaydi.   Haqiqiy   dam   olish
potentsialining   yo'qligi   va   APni   o'z-o'zidan   ritmik   ravishda   hosil   qilish   qobiliyati
bilan   tavsiflangan   yurak   stimulyatori   hujayralarining   elektr   faolligi   sezilarli
darajada   farq   qiladi.   Sinus   tugunlari   hujayralarining   AP   3   fazaga   ega:   birinchisi
sekin   o'z-o'zidan   depolarizatsiya   bosqichi   bo'lib,   u   membrananing   kaliy
o'tkazuvchanligining   pasayishi,   kiruvchi   kaliy   oqimining   pasayishi   va   kiruvchi
kaliy oqimining biroz oshishi bilan belgilanadi. kaltsiy va sekin natriy oqimi. O'z-
o'zidan   depolarizatsiya   chegaraga   (-40   mV)   yetganda,   tez   kiruvchi   kaltsiy   oqimi
bilan   belgilanadigan   AP   hosil   bo'ladi.   Repolarizatsiya   bosqichida   membrana
potentsialining   tiklanishiga   chiquvchi   kaliy   oqimi   va   kiruvchi   kaltsiy   oqimining
pasayishi   bilan   erishiladi.   Elektrokardiostimulyator   hujayralariga   xos   bo'lgan   va
sekin   diastolik   depolarizatsiyani   ta'minlovchi   membrananing   asosiy   tuzilishi
hujayra   giperpolyarizatsiyasi   paytida   faollashtirilgan   f-kanallardir.   Ushbu
kanallarning   holatini   tartibga   solish   orqali   katexolaminlar   sekin   diastolik
depolarizatsiya   tezligini   mos   ravishda   oshiradigan   yoki   kamaytiradigan   ijobiy   va
atsetilxolin   salbiy   xronotrop   ta'sir   ko'rsatadi.   YURAKNING   NOSOS   SIFATIDA
ISHLATISH PRINSİPLARI    Yurak bo'shliqlarining har biri o'ziga xos funktsiyaga
ega.   Atriyalar   rezervuar   vazifasini   bajaradi,   unda   venoz   tarmoqdan   qon qorinchalarning   sistolasida   to'planadi   va   u   erdan   ularning   diastolasi   paytida
qorinchalarga   etkazib   beriladi.   Qorinchalar   qonni   arterial   tizimga   majburlovchi
nasos   vazifasini   bajaradi.   Oddiy   sharoitlarda   qon   oqimi   faqat   bitta   yo'nalishda   -
atriyadan   qorinchalarga   va   qorinchalardan   arterial   tizimga   o'tadi.   Bu,   bir
tomondan,   sfinkter   vazifasini   bajaradigan   kaval   va   o'pka   venalari   og'izlari
atrofidagi   atriyalarda   mushak   tolalarining   halqasimon   to'plamlari   bo'lsa,   ikkinchi
tomondan,   klapanlarning   mavjudligi   (AV-).   ,   atriyani   qorinchalardan   ajratish   va
semilunar,   o'ng   qorinchani   LA   va   chapni   aortadan   ajratib   turadi).   Valflarning
ochilishi  yoki  yopilishi  har ikki tomondagi bosim  gradienti bilan belgilanadi. AV
klapanlar   -   o'ngdagi   triküspid   va   chap   yurakdagi   ikki   tomonlama   yoki   mitral   -
qonning   qisqaruvchi   qorinchalardan   atriyaga   qaytishini   oldini   oladi.   Qorincha
diastolasida bu klapanlar ochiq bo'ladi, chunki qorincha bo'shlig'idagi qon bosimi
atriyal   bo'shliqqa   qaraganda   past   bo'ladi.   Qorincha   sistolasi   paytida   qon   bosimi
ko'tariladi   va   klapanlar   yopiladi.   Qopqoqlarning   chetlarida   papiller   mushaklarga
birikadigan   tendon   iplari   mavjud   bo'lib,   ular   qorinchalar   qisqarishining   eng
boshida qisqarishni boshlaydi va klapanlarning prolapsasini oldini oladi. Semilunar
klapanlar  (aorta va o'pka)  diastol  paytida qonning aorta  va LA dan  qorinchalarga
qaytishini oldini oladi. Qorinchalarning sistolasida, ulardagi bosim mos keladigan
tomirlarga   qaraganda   yuqori   bo'lganda,   klapanlar   ochiladi,   qorinchalar
diastolasida,   ulardagi   bosim   pasayganda,   yarim   oy   klapanlari   yopiladi.   Qonning
yurak   bo'shliqlarida   ham,   qon   tomir   tizimida   ham   harakati   bosim   gradienti   bilan
belgilanadi.   Atriyadagi   bosimning   o'zgarishi   nisbatan   kichik:   sistolning
balandligida   ulardagi   bosim   5-8   mm   Hg   dan   oshmaydi.   Art.,   diastolada   u   0   ga
kamayadi  va qorincha sistolasi  davrida bo'shliqni  tomirlardan oqadigan qon bilan
to'ldirish   natijasida   asta-sekin   ortadi.   Qorincha  sistolasi   tugashi   va   AV   klapanlari
ochilganda,   qonning   qorinchalarga   erkin   harakatlanishi   natijasida   atriyal   bosim
pasayadi.   Qorincha   sistolasining   boshlanishidan   0,1   s   oldin   atriyal   sistola   o'tadi,
natijada   qorinchalar   qon   bilan   qo'shimcha   ravishda   to'ldiriladi.   Ushbu   hajmning
kichik qiymatiga qaramay, u muhim fiziologik ahamiyatga ega, chunki u qorincha
miokardining   cho'zilishiga,   uning   EDV   ning   oshishiga   olib   keladi   va   qorincha miokardining   qisqarish   kuchiga   sezilarli   ta'sir   qiladi.   Qorincha   sistolasi   atriyal
sistola   tugagandan   so'ng   darhol   boshlanadi.   Siqilish   to'lqini   qorinchalar   miokard
bo'ylab   asta-sekin   tarqaladi,   buning   natijasida   mushak   tolalarining   bir   qismi
qisqaradi,   boshqa   qismi   esa   cho'ziladi.   Qorinchalarning   shakli   o'zgaradi,   ammo
bosim o'zgarishsiz qoladi. Ushbu bosqich "asenkron qisqarish bosqichi" deb ataladi
va   taxminan   0,05   s   davom   etadi.   Qisqartirish   qorinchalarning   barcha   tolalarini
qoplagandan   so'ng,   ularning   bo'shliqlarida   qon   bosimi   ko'tarila   boshlaydi,   AV
klapanlari   yopiladi.   Hozirgi   vaqtda   yarim   oylik   klapanlar   hali   ham   yopiq   bo'lib
qoladi,   chunki   qorinchalardagi   intrakavitar   bosim   hali   chiqadigan   arterial
tomirlardagi qon bosimi darajasiga etib bormagan. Shuning uchun qorinchalarning
hajmi o'zgarishsiz qoladi va "izometrik qisqarish bosqichi" sodir bo'ladi. Asenkron
qisqarish   fazasi   va   izometrik   qisqarish   fazasi   birgalikda   "qorinchalar   taranglik
davri"   ni   tashkil   qiladi.   Qisqaruvchi   qorinchalarning   bo'shliqlaridagi   qon   bosimi
mos   keladigan   tomirlardagi   bosimdan   oshib   ketgandan   so'ng,   qorinchalardan   qon
aorta   va   LAga   kirganida   "surgun   fazasi"   boshlanadi.   Ushbu   bosqich   chap
qorinchadagi  bosim  65-75 mm  Hg  dan oshganda  sodir  bo'ladi. Art., va  oshqozon
osti   bezida   -   5-12   mm   Hg.   Art.   Qorinchalardan   qon   chiqarishning   boshlang'ich
davri   intrakavitar   bosimning   tez   ko'tarilishi   fonida   sodir   bo'ladi   va   0,10-0,12   s
davom   etadigan   va   0,10-0,15   s   davom   etadigan   "sekin   chiqarish"   fazasi   bilan
almashtiriladigan   "tez   chiqarish   bosqichi"   ni   tashkil   qiladi.   ,   intraventrikulyar
bosimning   bosqichma-bosqich   pasayishiga   to'g'ri   keladi.   Oddiy   fiziologik
sharoitda chap qorinchadagi qon bosimining maksimal darajasi 115-125 mm Hg ga
etadi.   Art.,   oshqozon   osti   bezida   -   25-30   mm   Hg.   Art.   Bu   farq   qonning   LV   dan
chiqarilishiga sezilarli darajada katta qarshilik va shunga mos ravishda uning katta
massasi   va   qisqarish   kuchi   bilan   aniqlanadi.   Ejeksiyon   fazasi   qorincha   diastolasi
bilan   kechadi.   Qorincha   miokard   bo'shashishni   boshlaydi   ,   intrakavitar   bosim
chiqadigan tomirlardagi bosimdan pastga tushadi va semilunar klapanlar yopiladi.
Qorincha   bo'shashishining   boshlanishidan   yarim   oy   klapanlarining   yopilishiga
qadar bo'lgan vaqt "proto-diastolik davr" deb ataladi, u 0,04 s davom etadi. Keyin,
0,08   soniya   davomida   qorinchalar   AV   va   yarim   oy   klapanlari   yopiq   holda bo'shashishni   davom   ettiradi   -   "izometrik   bo'shashish   bosqichi",   qorinchalardagi
bosim shu vaqtgacha qon bilan to'ldirilgan atriyaga qaraganda pastroq tushguncha.
Atriya   va   qorinchalarning   bo'shliqlari   o'rtasida   etarli   bosim   gradienti   paydo
bo'lganda     ,   AV   klapanlari   ochiladi,   qon   qorinchalarni   to'ldirishni   boshlaydi.
Qorinchalarning   to'ldirilishi   dastlab   tez   sodir   bo'ladi,   chunki   ulardagi   bosim   0   ga
tushadi.   Bu   "tez   to'ldirish   bosqichi"   bo'lib,   u   0,08   s   davom   etadi.   Qorinchalar
to'ldirilishi   bilan   ulardagi   bosim   kuchayadi,   to'ldirish   sekinlashadi   va   "sekin
to'ldirish   bosqichi"   0,16   sekund   davom   etadi.   Qorinchalarning   diastolasining
oxirida yakuniy to'ldirilishi  0,1 s davom etadigan atriyal sistola bilan belgilanadi.
Qorinchalar   diastolasi   vaqtida   ulardan   chiqib   ketadigan   tomirlardagi   qon   bosimi
qonning   chiqishi   bilan   pasayadi   va   diastolaning   oxiriga   kelib   65-75   mm   Hg   ni
tashkil   qiladi.   Art.   aortada   va   5-10   mm   Hg.   Art.   -   LAda.   Biroq,   bu   bosim
qorinchalarning bo'shliqlaridagi qon bosimidan yuqori bo'lib qoladi, shuning uchun
semilunar   klapanlar   yopiq   qoladi.   Atriya   va   qorinchalarning   qisqarishi   va
bo'shashishining bu vaqtinchalik xususiyatlari 75 zarba / min tezlikda qisqaradigan
yurak   uchun   xarakterlidir.   Ushbu   yurak   tezligi   o'zgarganda,   fazalarning
davomiyligi   va   ularning   vaqt   xususiyatlari   o'rtasidagi   munosabatlar   sezilarli
darajada   o'zgaradi.   Ritmning   ortishi   bilan   diastol   sezilarli   darajada   qisqaradi,
asosan   sekin   to'ldirish   bosqichining   qisqarishi   tufayli.   Sistola   nisbatan   kamroq
qisqaradi, asosan qorinchalardan qonni sekin chiqarish bosqichiga bog'liq. Shunga
qaramay,   yuqori   yurak   tezligida   qorinchalarni   tez   to'ldirish   fazasi   qisqaradi   va
EDV   va   SV   kamayadi.   Yurak   urishi   sekinlashganda,   qorinchalarni   chiqarish   va
to'ldirish   fazalarining   davomiyligida   qarama-qarshi   o'zgarishlar   qayd   etiladi.
Atriyani qon bilan to'ldirish ularga oqayotgan venoz tomirlardagi qon bosimining
ustunligi bilan ham, ko'krak qafasining so'rish ta'siri bilan ham, ayniqsa nafas olish
paytida, intratorasik bosim salbiy qiymatlarga tushganda aniqlanadi. Natijada, vena
kava va atriyadagi qon bosimi ham salbiy bo'ladi, bu esa periferiyadan qon oqimini
ta'minlaydi.   Bundan   tashqari,   qorincha   sistolasi   va   ularning   bo'ylama   hajmining
qisqarishi   bilan   AV-septum   pastga   siljiydi,   bu   atriyal   bo'shliqning   ko'payishiga,
ulardagi bosimning pasayishiga va vena kavasidan qonning so'rilishiga olib keladi. Yurakning   asosiy   vazifasi   qonni   chiqarib   yuborish   bo'lganligi   sababli,   uning
faoliyatining   eng   muhim   ko'rsatkichlaridan   biri   har   bir   qorincha   tomonidan   bitta
qisqarishda   chiqariladigan   qon   hajmining   hajmidir.   Oddiy   fiziologik   sharoitda
o'rtacha   odamda   SVR   65-70   ml   ni   tashkil   qiladi.   1   daqiqada   yurakning
gemodinamik   ko'rsatkichlarini   tavsiflovchi   XOQ,   yurak   urish   tezligiga   yurak
chiqishi mahsuloti sifatida hisoblash yo'li bilan aniqlanadi va dam olishda o'rtacha
odamda   u   4,5-5   litrni   tashkil   qiladi.   Shu   bilan   birga,   kuchli   jismoniy   yoki   hissiy
stress   sharoitida,   gipoksiya   paytida,   turli   xil   ekstremal   sharoitlarda,   XOQ   5   yoki
undan ko'p marta oshib, 25-30 l / min ga etishi mumkin, bu ham insult hajmining,
ham  yurakning  ko'payishi   bilan bog'liq.  darajasi.  O'qitilgan odamlarda  bu ta'sirga
ko'proq  energiya   sarflaydigan   VOVning  ko'payishi   hisobiga  erishiladi,  o'qimagan
odamlarda  esa   yurakning  gemodinamik  ko'rsatkichlarini  oshirishning   asosiy   usuli
yurak   tezligini  oshirishdir.  Yurak  ishini  tananing   ehtiyojlariga  moslashishi,   yurak
ichidagi   va   yurakdan   tashqari   bir   qator   tartibga   solish   mexanizmlarining
mavjudligi   tufayli   erishiladi.   Yurakning   qisqarish   kuchini   tartibga   solish   ikki
usulda   amalga   oshiriladi:   heterometrik   va   gomemetrik.   Geterometrik   printsip
Frank-Starling qonuniga asoslanadi, unga ko'ra miokard tolasining qisqarish kuchi
uning   dastlabki   uzunligiga   mutanosibdir.   Butun   LVga   kelsak,   bu   uning   EDV
qiymati   va   qisqarish   kuchi   o'rtasida   to'g'ridan-to'g'ri   bog'liqlik   mavjudligini
anglatadi.   Ushbu   bog'liqlikning   mavjudligi   qorinchaning   funktsional   holatini
baholash   printsipi  uchun  asosdir:  EDV  ortishi   bilan   qisqarish  kuchi  qanchalik   tik
bo'lsa,   miyokardning   qisqarish   qobiliyati   shunchalik   yuqori   bo'ladi.   Klinik
amaliyotda miyokardning funktsional  holatining asosiy  ko'rsatkichi  EDV va ESV
o'rtasidagi   farqning   EDVga   nisbati   sifatida   aniqlanadigan   ejeksiyon   fraktsiyasi
hisoblanadi.   EDV   ning   oshishi   bilan   qon   tomir   hajmining   oshishi   yurak   ishini
venoz qon oqimining ko'payishiga (oldindan yuklanish) va qorinchalardan qonning
chiqarilishiga   (keyin   yuk)   qarshilikning   kuchayishiga   moslashish   shakllaridan
biridir.   Atriyal   sistolaning   qorinchalarning   ishiga   faollashtiruvchi   ta'siri   ham
heterometrik   tartibga   solish   printsipiga   muvofiq   amalga   oshiriladi   va   yurak
ishining   venoz   qon   oqimiga   bog'liqligini   tushunishga   yordam   beradi.   Shuni ta'kidlash   kerakki,   Starling   qonunini   to'liq   amalga   oshirish,   bunda   yurak   chiqishi
qorincha   EDV   o'sishidan   ko'ra   ko'proq   darajada   oshadi,   faqat   miyokardning
normal   funktsional   holati   bilan   mumkin.   Patologiya   sharoitida,   miyokard
qisqarishining   pasayishi   bilan,   EDV   ning   bir   birligiga   SV   o'sishining   qiymati
pasayadi,   EDV   ning   yuqori   qiymatlari   yurakning   oldingi   yoki   keyingi   yukga
moslashishiga   qaraganda   ko'proq   miyokard   etishmovchiligini   ko'rsatadi.
Gomeometrik   tartibga   solish   printsipi   miyokard   tolalarining   o'zgarmagan
boshlang'ich uzunligi bilan amalga oshiriladi va butun yurak sharoitida ESV ning
pasayishi,   SVRning   ko'payishi   va   EDV   ning   doimiy   qiymati   bilan   ejeksiyon
fraktsiyasi   bilan   namoyon   bo'ladi.   Yurakning   moslashuvining   ushbu   printsipi
tashqi   omillar   ta'sirida,   birinchi   navbatda,   simpatoadrenal   ta'sirlarning   kuchayishi
natijasida   kelib   chiqqan   miyokard   kontraktiliyasining   oshishiga   asoslanadi.
Yurakni   tartibga   solishning   gomeometrik   printsipi,   shuningdek,   ritm-inotropik
qaramlikning   mavjudligini,   ya'ni   yurak   urish   tezligining   oshishi   bilan   miokard
tolalarining qisqarish kuchi va tezligini oshiradi. Bu ta'sir bir necha yurak sikllari
davomida   asta-sekin   rivojlanadi   va   Bowditch   zinapoyasi   deb   ataladi.
Ritmoinotropik qaramlik mavjudligi sababli, yurak urish tezligining oshishi bilan,
yurakning   barqaror   yoki   hatto   ortib   borayotgan   SV   fonida   qonni   chiqarishni
kuchaytirish   qobiliyati   saqlanib   qoladi.   Biroq,   ritmoinotropik   qaramlik,
shuningdek, Starling qonuni, faqat normal sharoitda to'liq ishlaydi va hatto o'rtacha
miokard   etishmovchiligi   mavjud   bo'lganda,   yurakning   gemodinamik
ko'rsatkichlarida   ularni   amalga   oshirish   samaradorligi   keskin   kamayadi.   Shuning
uchun ham EDV ning, ham dam olishda yurak urish tezligining oshishi yurakning
funktsional   zahiralarining   kamayishini   ko'rsatadi.   Ko'pgina   hollarda   yurak
faoliyatini   homeo-   va   geterometrik   tartibga   solish   tamoyillari   qat'iy
kombinatsiyalangan holda ishlaydi. Shunday qilib, kuchli jismoniy faollik paytida
yurakka   simpatoadrenal   ta'sirning   kuchayishi   to'g'ridan-to'g'ri   inotrop   ta'sir   bilan
birga   keladi   va   skelet   mushaklarining   qisqarishi   tufayli   yurakka   qon   oqimining
oshishi   EDVning   ko'payishi   va   Frankning   amalga   oshirilishi   bilan   birga   keladi.   -
Starling   mexanizmi.   Yurakning   asabiy   regulyatsiyasi   markaziy   asab   tizimidan simpatik   va   vagus   nervlari   orqali   keladigan   impulslar   orqali   amalga   oshiriladi.
Simpatik   stimulyatsiyaning   kuchayishi   ijobiy   inotrop   va   xronotrop   ta'sirga   olib
keladi   (ya'ni,   mos   ravishda   kuch   va   yurak   urish   tezligining   oshishi).   Bunday
sharoitlarda yurak urish tezligining oshishi simpatik nervlarning yurak stimulyatori
hujayralarining   sekin   diastolik   depolarizatsiya   tezligini   oshirish   qobiliyati   bilan,
qisqarish   kuchining   oshishi   esa   nervlarning   ishlaydigan   miokardga   ta'siri   bilan
belgilanadi.  Adabiyotlar:
1. Yunusov A. Yu. Odam  fiziologiyasi.  Toshkent.  «O’qituvchi».  1964 y.
511 bet.
2.   Maxmudov   E.,   Aminov   B.,   Qurbonov   Sh.   O’smirlar   fiziologiyasi   va
maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet.
3.   Azimov   I,   Sobitov   Sh.   Umumiy   va   sport   fiziologiyasidan   amaliy
mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet.
4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T.
O’qituvchi. 1991 y.
5.   Sodiqov   Q.   S.   o’quvchilar   fiziologiyasi   va   gigienasi.   T.   O’qituvchi.
1992 y.  
6.   B.A.Sodiqov,   LS   Qochqorova,   Sh.Q.Qurbonov   “Bolalar   va   osmirlar
fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

YURAK TUZILISHI VA JOYLASHUVI Reja: 1. Yurakning qiyosiy morfologiyasi 2. Yurak tuzilishi va ishlash prinsipi 3. Yurakning funksional tashkil etilishi va uning faoliyatini tartib berish prinsiplari

Yurak — odam va hayvonlarning qon aylanish sistemasidagi markaziy a zo, u doim bir xilda qisqarishi (sistola) tufayli qonni qon aylanish sistemasiʼ bo ylab haydab beradi va uni ʻ venalar orqali qaytib kelishini hamda arterial qon tomirlardagi harakatini ta minlaydi. ʼ Yurakning qiyosiy morfologiyasi. Yurak qon tomirlari sistemasi to la rivojlangan ʻ hayvonlarda bo ladi. Tuban darajali hayvonlardan yomg ir chuvalchangida Yurak ʻ ʻ vazifasini halqasimon tomirlar, daryo qisqichbaqasida yurak va yurak atrofidagi bo shliq sinuslari bajaradi. Ko pchilik mollyuskalar yuragi yaxshi rivojlangan, 2 ʻ ʻ bo lmacha va qorinchadan iborat, u faol qisqarish xususiyatiga ega. ʻ Ularda Yurak tomon yo nalgan venoz qon yurak sinuslariga, so ngra uning jabrasiga yo naladi. ʻ ʻ ʻ U yerdan kislorodga boyib yurak oddi sinusiga tushadi va yurakka o tadi. Yurak ʻ qorinchasi qisqarishi natijasida qon hayvon tanasi bo ylab tarqaladi. Xordalilardan ʻ lansetniklarda yurak vazifasini qorin aortasi bajaradi. Suvda va quruqlikda yashovchilarda Yurak 3 kamerali — 2 bo lmacha va ʻ qorinchadan; sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar yuragi 4 kamerali — 2 bo lmacha va 2 qorinchadan iborat. Odam yuragi 4 kamerali: 2 ta bo lmacha ʻ ʻ va 2 ta qorinchadan iborat bo lib, konus shaklida, asosi orqaga, yuqoriga va o ng ʻ ʻ tomonga, uchi (cho qqisi) pastga, oddinga va chap tomonga qaragan. Yurak ʻ oldingi pastki ko ks oralig i sohasida joylashib, ikki yon tomondan o pka va plevra ʻ ʻ ʻ xaltalari oldingi to sh suyagi va qovurg a tog ayiga tegib turadi. ʻ ʻ ʻ Yurak yuqoridan va orqadan qon tomirlar, pastdan diafragma pay markazi bilan mustahkamlanib turadi. Yurakning holati hamma odamlarda bir xil bo lmay, u kishining yoshi, ʻ jinsi, gavdasining vaziyati va tuzilishiga ham bog liq. Jumladan, yangi tug ilgan ʻ ʻ bolalarda Yurak yumaloq shaklda bo lib, diafragma gumbazi balandroq ko ndalang ʻ ʻ va yuqoriroq joylashgan, ayrisimon bez uni to sh suyagidan ancha orqa tomonga ʻ surib turadi. Keyinchalik 1—3 yoshda Yurak qo ndalang vaziyatini o zgartiradi va katta ʻ ʻ odamlarda ko rilganidek, qiyshiq holatda joylashadi. Yurakning o rtacha og irligi ʻ ʻ ʻ

erkaklarda 300 g, ayollarda bir oz kamroq (220—250 g). Yurakning uzunligi o rtaʻ yoshdagi odamlarda 13—15 sm, eng serbar qismi (ko ndalangiga) 9—11 sm, ʻ oldingi sathi bilan orqa sathining uz. 6—7 sm. Yurak tashqi yuzasining o tkir ʻ (o ng) va o tmas (chap) chekkalari uni orqa, old tomondagi yuzalarga ajratib ʻ ʻ turadi. Har bir odam yuragining kattaligi o zining o ng mushtidek keladi. O rta ʻ ʻ ʻ yashar odamning yuragi bir minutda o rta hisobda 70—75 marta, bir sutkada ʻ 100000 marta qisqara oladi. Bu esa 20 t yukni 1 m balandlikka ko tarish kuchiga ʻ teng. Yurakning ustki chegarasi III qovurg a tog ayining to sh suyagiga yopishayotgan ʻ ʻ ʻ joyidan o tkazilgan gorizontal chiziqqa go g ri keladi. ʻ ʻ ʻ Yurakning o ng chegarasi to sh suyagining o ng chekkasidan (o ng III va V ʻ ʻ ʻ ʻ qovurg alar ro parasida) 2—3 sm chetroqsa bo ladi. Bir yoshgacha bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ bolalarda Yurakning o ng tomondagi chegarasi to sh suyagining o ng chekkasidan ʻ ʻ ʻ 1,0—1,5 sm chiqib turishi mumkin. Yurakning pastki chap chegarasi V qovurg aning o rta o mrov chizig idan 1,5 sm ichkariga Yurak uchiga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ keladi. Yurak chegarasi va vaziyati odam ko kragining shakliga ham bog liq, qo kragi ʻ ʻ ʻ keng odamlarda Yurak pastroqda joylashadi. Shuning uchun bunday konstitutsiyaga ega bo ltan odamlarda Yurak gorizontal holatda turadi. Keng ʻ (uzunligi o rtacha bo lgan) ko krak qafasida Yurak qiyshiqturadi. Ayollar yuragi ʻ ʻ ʻ bir oz kichik bo lib, gorizontal joylashadi. Jismoniy mehnat va sport bilan ʻ shug ullanadigan odamlarda Yurakning hajmi birmuncha katta bo ladi. ʻ ʻ Yurak bo lmachalari — venalar qonini qabul qiluvchi bo shliqlar. O ng bo lmacha ʻ ʻ ʻ ʻ katta qon aylanish doirasidan venoz qon olib keluvchi yuqorigi va pastki kovak venalar; chap bo lmachaga 4 ta o pka venalari quyiladi. Ikkala bo lmacha ʻ ʻ ʻ qorinchalar bilan bo lmachaqorincha teshiklari orqali tutashadi. Qorinchalar ʻ qisqarganda teshiklar tavaqali (qopqoqlar) klapanlar bilan berkiladi. Qorinchalarning ichki yuzasida, bir-biri bilan kesishgan muskul tolalari va qorincha bo shlig iga chiqib turadigan so rg ichsimon muskullar bor. Bu ʻ ʻ ʻ ʻ

musqullar uchidan chiqqan payli tolalar bo lmachaqorincha klapanlariʻ tavaqalarining qirralariga yopishgan. Ular klapanlar tavaqalarini bo lmachaga ʻ qarab burilishiga (ko tarilishiga) to sqinlik qiladi. ʻ ʻ Yurakning ko krak qafasida yurak xaltasi ichida joylashishi (yurak xaltasi kesib ʻ ko rsatilgan). ʻ Aorta va o pka ʻ arteriyasi asosida yarimoysimon klapanlar joylashgan. Klapanlar shu tomirlarning yo nalish tomoniga ochiladigan 3 tavaqadan iborat. Yurak ʻ qisqarganda qon o ng qorinchadan o pka arteriyasiga, chap qorinchadan aortaga ʻ ʻ quyiladi. Yurakning o ng qorinchasidan o pka poyasi kichik qon aylanish, chap ʻ ʻ qorinchasidan aorta katta qon aylanish doirasi boshlanadi. Yurak o z xaltasi — ʻ perikardga o ralgan, devori 3 qavat: ichki endokard, o rta miokard va tashqi ʻ ʻ elmkardryan iborat. Epikard va perikard o rtasidagi tor bo shliqsa bo ladigan seroz ʻ ʻ ʻ suyuqlik Yurak ishlayotganda Yurak devorlarining ishqalanishini kamaytiradi. Yurakning muskul qavati — miokard bo lmachalarida 2, qorinchalarida 3 qavat ʻ bo lib, ixtiyorimizga bo ysunmay qisqaruvchi maxsus ko ndalangtarg il muskul ʻ ʻ ʻ ʻ tolalaridan tarkib topgan, bu xususiyat uni skelet muskullaridan ajratib turadi. Yurakning bo lmacha va qorincha muskul tolalari 2 ta (o ng bo lmacha va ʻ ʻ ʻ qorincha, chap bo lmacha va qorincha orasidagi teshikni o rovchi) fibroz tola ʻ ʻ halqasidan boshlanadi. Lekin bo lmacha muskullari, qorincha muskullari bir-biri ʻ bilan tutashmagan ayrimayrim fazada qisqaradi. Bo lmacha muskullari ichdan ʻ bo ylama, sirtdan ko ndalang, qorinchalarda esa ichki, tashqi qavati bo ylama, ʻ ʻ ʻ o rtadagisi ko ndalangiga joylashgan. Ichki va tashqi bo ylama muskullar Yurak ʻ ʻ ʻ cho qqisida tutashadi, ko ndalang (o rta) muskullar tutashmaydi. Qorinchalararo ʻ ʻ ʻ to siq, asosan, muskul to qimasi va uni qoplab turgan endokard varag idan ʻ ʻ ʻ tuzilgan. Qon aylanish tizimining funktsional maqsadi turli organlar va to'qimalarga ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo o'pkada kislorod bilan boyitilgan LV qonini aortaga chiqarish orqali hal qilinadi,

keyinchalik uni arterial tomirlar tizimi orqali turli sohalarga tarqatish, to'liq transkapiller almashinuvini va allaqachon kislorodsiz venoz qonni o'ng atriumga qaytarishni ta'minlaydi. Qon tomir tizimining ushbu bo'limi oshqozon osti bezida boshlanadigan va o'pka tomirlari tizimi orqali qon oqimini ta'minlaydigan kichikdan farqli o'laroq tizimli qon aylanishi deb ataladi, bunda u karbonat angidridni yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi va yana qaytib keladi. chap atrium. Yurak-qon tomir tizimining har bir bo'limi o'ziga xos funktsional maqsadga ega, Qon aylanish tizimining funktsional maqsadi turli organlar va to'qimalarga ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo o'pkada kislorod bilan boyitilgan LV qonini aortaga chiqarish orqali hal qilinadi, keyinchalik uni arterial tomirlar tizimi orqali turli sohalarga tarqatish, to'liq transkapiller almashinuvini va allaqachon kislorodsiz venoz qonni o'ng atriumga qaytarishni ta'minlaydi. Qon tomir tizimining ushbu bo'limi oshqozon osti bezida boshlanadigan va o'pka tomirlari tizimi orqali qon oqimini ta'minlaydigan kichikdan farqli o'laroq tizimli qon aylanishi deb ataladi, bunda u karbonat angidridni yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi va yana qaytib keladi. chap atrium. Yurak-qon tomir tizimining har bir bo'limi o'ziga xos funktsional maqsadga ega, Yurak kuchli mushak organi bo'lib, nasos vazifasini bajaradi va qonni venoz tomirlar tizimi orqali unga oqadigan aortaga pompalaydi. Yurakning bu funksiyasi atrium va qorinchalar devorini tashkil etuvchi mushak tolalarining o'zgaruvchan ritmik qisqarishi va bo'shashishi bilan ta'minlanadi. Yurak bo'limlari miokardining sistola va diastolasi o'zaro ma'lum tarzda muvofiqlashtiriladi va yurak aylanishi o'ng atriumning kavak vena og'izlari joylashgan qismida boshlanadi. Keyin qisqarish to'lqini umumiy miyokardga ega bo'lgan ikkala atriyani ham qamrab oladi. 75 zarba / min yurak urish tezligida atriyal sistolaning davomiyligi 0,1 s. Atriyal sistolaning oxirida qorincha sistolasi boshlanadi, u 0,3 s davom etadi. Bu vaqtda va yana 0,4 soniya davomida atriyalar diastolada bo'ladi. Ikkala qorincha bir vaqtning o'zida qisqaradi va ularning qisqarishi oxirida diastola yuzaga keladi, bu 0,5 s davom etadi. Qorincha diastolasining oxirida, uning tugashiga 0,1 s qolganda, yangi atriyal sistola paydo bo'ladi va yurak faoliyatining yangi tsikli