logo

16-SENTYABR “XALQARO OZON QATLAMINI HIMOYA QILISH KUNI

Загружено в:

16.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3991.623046875 KB
   16-sentyabr  – 
xalqaro ozon 
qatlamini himoya 
qilish kuni •
Ozon qatlami haqida insoniyat 
bir asrdan beri bong urib keladi. 
Uning yemirilib borishi va 
insoniyat uchun xavf tug‘dirishi 
mumkin bo‘lgan halokatli ta’siri 
haqida bilasiz. Xo‘sh, bu mavzu 
nima uchun hali-hanuz o‘z 
dolbzarbligini yo‘qotmaydi? 
Uning biz uchun xavf-xatari shu 
qadar yuqorimi? Ozon - hayot 
qalqoni  Darhaqiqat,  keyingi  ikki  asr  davomida 
sayyoramiz miqyosida,

ilm-fanning taraqqiy etishi;

sanoatning rivojlanishi;

texnika  va  texnologiyaning  katta 
yutuqlarga erishishi;

Orol dengizining qurishi;

sahrolanish jarayonining tezlashishi;

havo  haroratining  yildan-yilga  ortib 
borishi;

iqlim  o‘zgarishlari  sayyoramizning 
tabiiy  muvozanatiga  ham  ta’sirini 
o‘tkazmasdan qolmadi.  Ozon qatlamining 
yemirilishi, unda turli 
tuynuklarning hosil  
bo‘lishi ham bevosita ana 
shu muvozanat va 
mutanosiblikning izdan 
chiqishi bilan 
chambarchas bog‘liq.  •
Kimyoviy nuqtai nazardan qaraganda ozon  –  bu 
molekulasi uchta kislorod atomidan tashkil 
topgan modda  ( O
3 )  bo ‘ lib ,  kislorodga Quyoshning 
ultrabinafsha nurlari ta ’ sir etishi natijasida yuzaga 
keladi .  Ozon qatlamining asosiy qismi , 
stratosfera qatlamida ,  Yer sathidan o ‘ rtacha  20-
25  km balandlikda  ( tropik kengliklarda  25-30  km , 
qutbda  15-20  km )  joylashgan .  Agar dunyo 
okeanini atmosfera qatlami deb tasavvur qilsak , 
ozon qatlami shu okean sathidagi  3  millimetrlik 
yupqa pardani tashkil etgan bo ‘ lar edi .
•
  Bu qatlamning vazifasi 
quyoshdan kelayotgan 
ultrabinafsha nurlarni filtrlab Yer 
sathiga yo‘naltirishdan iborat. 
Olimlarning hisob kitoblariga 
ko‘ra, ushbu zararli nurlarning 
97-99 % ini aynan Ozon qatlami 
o‘zida tutib qoladi.  Sir  emaski,  bu  zararli  nur  Yer 
sathiga etib kelganida, sayyoramizda 
hayot  mutlaqo  bo‘lmasdi.  Ozon 
qatlami  Yer  atmosferasida  500-600 
million  yil  oldin,  fotosintez  tufayli, 
unda  yetarli  miqdorda  kislorod 
to‘plangani bois shakllangan, bu esa, 
tirik  mavjudotlar  uchun  qulay  tabiiy 
shart-sharoit  yuzaga  kelishini 
ta’minlagan, avval o‘simliklar, keyin 
hayvonot dunyosi rivojlangan.  LEV EL O1
LEV EL O1Tuynuklar qayerdan 
paydo bo‘ladi?
Atmosferadagi bu yupqagina parda million yillar 
davomida Quyosh nurini zaminga mo‘tadil 
ravishda yetkazib beradi. Vaqti-vaqti bilan bu 
“parda”ning turli nuqtalarida  “tirqish” lar paydo 
bo‘lib turadi. 
1985 yilda Antarktida ustida paydo bo‘lgan 
tuynukning diametri ming kilometrdan ko‘proq 
bo‘lib, uning maydoni taxminan Mo‘g‘uliston 
hududiga teng edi.          Keyinchalik bunday tuynuklar ozon qatlamida ko‘pligi 
va  ma’lum  muddatdan  keyin  o‘z-o‘zidan  bitib  ketishi 
aniqlandi. 
            Ozon  teshiklarining  yuzaga  kelishining  ikki  xil  asosiy 
sabablari  ilgari  surilgan:  tabiiy  va  antropogen.  Ma’lumki, 
ozon  qatlami  hali kashf  qilinmagan,  sanoat  rivojlanmagan 
zamonlarda  ham,  unda  tabiiy  yo‘l  bilan  tuynuklar  yuzaga 
kelgan.  Bunga  esa,  Yerning  shimoliy  va  janubiy 
qutblaridagi tabiiy jarayonlar sabab bo‘lgan.  HAMMA UCHUN OZON               
              Azon tuynuklarining kattalashuvi O‘z-o‘zidan ma’lumki, ozon qatlami 
Quyosh nurlari va kislorodning sintezi 
tufayli paydo bo‘ladi. Ma’lumki 
Arktikada (shimoliy yarim sharda) qish 
payti, Antarktidada esa yoz oylarida 
quyosh nuri miqdorining kamayishi 
ozon qatlamiga ham sezlarli ta’sir 
ko‘rsatadi va unda turli teshiklar paydo 
bo‘ladi. Quyosh nuri oqimining 
ko‘payishi esa, bu tirqishlarning o‘z-
o‘zidan bitib ketishiga sabab bo‘ladi.   Yer  sathida  bir  qancha  vuqonlarning  uyg‘onishi  va 
undan  ajraladigan  turli  moddalar  ozon  qatlamini 
yemirishi  aniqlangan.  2010-yilda  Indoneziyaning 
Yava  orolidagi  Merapi  vulqoni  otilganida  ozon 
qatlamida  sezilarli  salbiy  o ‘ zgarishlar  kuzatilgan. 
Rossiyalik  olimlarning  kuzatishlariga  ko ‘ ra,  mazkur 
vulqonning  ta’siri  ancha  payt  sezilib  turgan  va  2011-
yilda  ham  ozon  qatlamidagi  tirqishlar  soni  va 
maydoni  me’yordagidan  ancha  yuqori  ekanini 
aniqlangan.  Merapi vulqoni •
Ozon qatlamiga antropogen 
jarayonlar juda katta ta’sir 
ko‘rsatib kelmoqda. XX asrga 
kelib, sanoat korxonalarining 
rivojlanishi, ishlab chiqarish 
hajmining ortishi, transport 
vositalarining ko‘payib borishi 
ozon qatlami yemirilishini 
tezlashtirgan.
•
Ilmiy tekshiruvlar natijasida  
ftor, brom va xlor moddalari 
bo‘lgan freon birikmalari, 
vodorod xloridi, azot oksidi 
singari birikmalari atmosferaga 
chiqarilganda, ular azon 
qatlamiga yetib boradi va bu 
yupqa qatlamning yemirilishga 
sabab bo‘ladi.           Bunday  birikmalar  asosan  sovutkich 
va  muzlatkichlarda,  konditsionerlarda, 
aerozolli  dezodorantlar  va  pardoz 
vositalari,  chiqindi  gazlar  tarkibida 
uchraydi.  Shu  bois,  1989-yilda 
Kanadaning  Monreal  shahrida  Azon 
qatlamiga  zarar  yetkazadigan  moddalar 
to‘g‘risida kelishuv  tuzilgan  va u 1989-yil 
  1-yanvardan  kuchga  kirgan.  2009-yil 
holatiga  ko‘ra,  BMTga  a’zo  196  ta 
davlatning  barchasi  bu  kelishuvga 
qo‘shilgan.  Monreal kelishuviga  2019-yildan 
boshlab kelishuv issiqxona gazlari – 
gidroftor uglerodlarni cheklash 
bo‘yicha yana bitta qo‘shimcha kiritildi. 
Ushbu birikmalar ozon qatlami uchun 
xavfsiz, ammo ular Yerdagi o‘rtacha 
haroratning oshishiga sababchi 
bo‘ladi. Hozirga qadar 58 ta mamlakat 
bu qo‘shimcha moddani ratifikatsiya 
qildi. Agar ular ushbu modda 
talablariga to‘la rioya qilishsa, 
haroratning o‘rtacha 0,4 °C atrofida 
ko‘tarilishining oldini oladi.   Nima 
qilish 
kerak? •
Yer sayyorasida umrguzaronlik qilayotgan 
har bir inson yetti yarim milliard 
yo‘lovchini bag‘riga olgan ulkan kemaga 
o‘xshaydi. Bu kemaning halokati undagi 
har bir yo‘lovchi uchun fojea bilan teng. 
Shuning uchun ayrim davlatlar yoki 
sanoat korxonalarining xalqaro qonun 
talablarini qo‘pol ravishda buzayotgani, 
bu esa ozon qatlamining yemirilishiga 
sabab bo‘lmoqda. Bundan ko‘rinadiki, 
ulkan kemada ketayotgan ayrim  
yo‘lovchilarning ataylab kemani teshishga 
urinishiga qiyoslash mumkin. 
•
Albatta, azon qalamini asrab qolish 
sayyormizdagi har bir inson uchun  
hayotbaxsh qatlamning yemirilishiga yo‘l 
qo‘ymaslikda o‘z hissasini qo‘shishi zarur. 
   1
4
5Har birimiz ilgari ishlab chiqarilgan, 
katta miqdordagi freon bilan 
ishlaydigan maishiy texnika vositalari 
xizmatidan voz kechishimiz; 
yangilarini ishlab 
chiqarishda texnikalarning 
azonni yemiruvchi moddalar 
ishlatilmaslik zarur;
ko‘proq daraxt va gul 
ko‘chatlari o‘tkazish ;
  shaxsiy mashinalar o‘rnida 
ko‘proq jamoat transporti 
yoki velosipedlardan 
foydalanishimiz;
 2
3
aerozolli pardoz 
vositalari va 
spreylarni 
ishlatmasligimiz ; 5 plastik idish va paketlardan  ozon 
qatlamni himoyalash. MILLIY O‘QUV DASTURI 
E’tiboringiz 
uchun rahmat !

16-sentyabr – xalqaro ozon qatlamini himoya qilish kuni

• Ozon qatlami haqida insoniyat bir asrdan beri bong urib keladi. Uning yemirilib borishi va insoniyat uchun xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan halokatli ta’siri haqida bilasiz. Xo‘sh, bu mavzu nima uchun hali-hanuz o‘z dolbzarbligini yo‘qotmaydi? Uning biz uchun xavf-xatari shu qadar yuqorimi? Ozon - hayot qalqoni

Darhaqiqat, keyingi ikki asr davomida sayyoramiz miqyosida,  ilm-fanning taraqqiy etishi;  sanoatning rivojlanishi;  texnika va texnologiyaning katta yutuqlarga erishishi;  Orol dengizining qurishi;  sahrolanish jarayonining tezlashishi;  havo haroratining yildan-yilga ortib borishi;  iqlim o‘zgarishlari sayyoramizning tabiiy muvozanatiga ham ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi.

Ozon qatlamining yemirilishi, unda turli tuynuklarning hosil bo‘lishi ham bevosita ana shu muvozanat va mutanosiblikning izdan chiqishi bilan chambarchas bog‘liq.

• Kimyoviy nuqtai nazardan qaraganda ozon – bu molekulasi uchta kislorod atomidan tashkil topgan modda ( O 3 ) bo ‘ lib , kislorodga Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta ’ sir etishi natijasida yuzaga keladi . Ozon qatlamining asosiy qismi , stratosfera qatlamida , Yer sathidan o ‘ rtacha 20- 25 km balandlikda ( tropik kengliklarda 25-30 km , qutbda 15-20 km ) joylashgan . Agar dunyo okeanini atmosfera qatlami deb tasavvur qilsak , ozon qatlami shu okean sathidagi 3 millimetrlik yupqa pardani tashkil etgan bo ‘ lar edi . •