logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. ABU ALI IBN SINO ILMIY MEROSI

ABU ALI IBN SINO ILMIY MEROSI

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

170.5849609375 KB
Скачать
MAVZU:ABU ALI IBN SINO ILMIY MEROSI. Abu Ali Ibn Sino  Abu Ali ibn Sino  (to liq ismi: ʻ Abū Alī al-Husayn ʻ ibn Abd Allāh ibn Sīnā al-Balkhī ʻ ;  arabcha :  يلع وب �أ انی ��سن ���ب�لله ��ادبعن ���بنیسحل ��ا ) —  o rta osiyolik ʻ  buyuk qomusiy olim [6] ,  [7]  olimi, tabib va  faylasuf deb yuritilgan . 980-yilning 18-iyunida  Buxoro  yaqinidagi  Afshona  qishlog ida tug ilgan va ʻ ʻ 1037-yilning 16-avgustida  Hamadonda  vafot etgan. G arbda  ʻ Avitsenna  ( ingl.  Avicenna) nomi bilan mashhur. IBN SINONIG YOSHLIK FAOLIYATI  Ibn Sinoning otasi Abdulloh  Balx  shahridan bo lib, ʻ Somoniylar  amiri  Nuh ibn Mansur  (967–997) davrida  Buxoro  tomoniga ko chib,  ʻ Hurmaysan  qishlog iga moliya amaldori etib tayinlanadi. U  ʻ Afshona  qishlog ida Sitora ismli ʻ qizga uylanib ikki o g il farzand ko radi. O g illarining kattasi Husayn (Ibn Sino), ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kenjasi Mahmud edi. Husayn 5 yoshga kirgach, Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga ko chib keladi va uni o qishga beradilar. 10 yoshga yetmasdan Ibn ʻ ʻ Sino  Qur on ʼ  va adab darslarini to la o zlashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr ( ʻ ʻ algebra ) bilan ham shug ullanadi,  ʻ arab tili  va adabiyotini mukammal egallaydi. Ibn Sinoning ilm sohasidagi dastlabki ustozi  Abu Abdulloh Notiliy  edi. U el orasida hakim va  faylasuf  sifatida mashhur bo lgani uchun otasi Ibn Sinoni unga ʻ shogirdlikka berdi. Notiliyning qo lida olim mantiq, handasa va falakiyot ( ʻ astronomiya )ni o rgandi va ba zi falsafiy masalalarda ustozidan ham o zib ketdi. ʻ ʼ ʻ Ibn Sinoning aql-zakovatini ko rgan ustozi otasiga uni ilmdan boshqa narsa bilan ʻ shug ullantirmaslikni tayinlaydi. . Shundan so ng ota o g liga ilm o rganish va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilimlarini chuqurlashtirish uchun barcha sharoitlarni yaratib berdi. Abu Ali tinmay mutolaa qilib, turli ilm sohalarini o zlashtirishga kirishdi. U  ʻ musiqa ,  optika ,  kimyo ,  fiqh  kabi fanlarni o qidi, xususan, tabobatni sevib o rgandi va bu ʻ ʻ ilmda tez kamol topa boshladi. ALLOMANING TABOBATGA KIRIB KELISHI.  Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir tabib  Abu Mansur al Hasan ibn Nuh al Qumriyning  xizmati katta bo ldi. Ibn Sino undan tabobat ʻ darenini olib, bu ilmning ko p sirlarini o rgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib qolgan ʻ ʻ bo lib, 999-yilda vafot etdi. ʻ  Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. O sha kezlarda ʻ hukmdor  Nuh ibn Mansur  betob bo lib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Dovrug i ʻ ʻ butun shaharga yoyilgan yosh tabibni amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor tezda sog ayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy  ʻ kutubxonasidan  foydalanish imkoniyatiga ega bo ladi. Somoniylarning kutubxonasi o sha davrda butun O rta ʻ ʻ ʻ va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi. Ibn Sino bir necha yil davomida shu kutubxonada kecha-yu kunduz mutolaa bilan mashg ul bo lib, o z davrining ʻ ʻ ʻ eng o qimishli, bilim doirasi keng kishilaridan biriga aylandi va shu paytdan boshlab o rta asr ʻ ʻ falsafasini mustaqil o rganishga kirishdi. ʻ  U yunon mualliflarining, xususan,  Aristotelning  „Metafizika“ asarini berilib mutolaa qildi. Lekin bu kitobda bayon qilinganlarning aksariyati Ibn Sinoga tushunarsiz edi. Tasodifan yosh olimning qo liga ʻ Abu Nasr Forobiyning  „Metafizikaning maqsadlari haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani ʻ o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy ʻ ʻ bilimlarning barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U  Nuh ibn Mansurga  atab nafsoniy quvvatlar haqida risola,  „Urjuza“  tibbiy she riy asari, o z qo shnisi va do sti  ʼ ʻ ʻ ʻ Abulhusayn al-Aruziyning  iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z ichiga ʻ ʻ olgan  „Alhikmat al-Aruziy“  („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. ʼ Undan tashqari, boshqa bir do sti faqih  ʻ Abu Bakr Albarqiy  (yoki Baraqiy)ning iltimosiga ko ra, 20 jildli  ʻ „Alhosil val-mahsul“  („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 jildli  „Kitob al-bir val-ism“  („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi. ALLOMA HAYOT YO’LI  Qoraxoniylar  999-yil Buxoroni zabt etib, Somoniylar davlatini ag darganidan keyin Ibn Sino hayotida ʻ tashvishli, notinch va og ir damlar boshlandi. 1002-yil uning otasi vafot etdi. Ikki sulola vakillarining ʻ taxt uchun kurashi 1005-yilgacha davom etib, oxiri Qoraxoniylarning butkul g alabasi bilan tugadi. ʻ Bunday vaziyatda Buxoroda ortiq qolib bo lmas edi. Shu bois Ibn Sino o z yurtini tark etib  ʻ ʻ Xorazmga  bosh olib ketdi. XI-asr boshlarida Xorazm qoraxoniylar hujumidan birmuncha tinch bo lib, iqtisodiy va ʻ madaniy jihatdan ancha rivojlangan o lka edi. Xorazmshohlar  ʻ Ali ibn Ma mun ʼ  (997–1009) va  Ma mun ibn Ma mun ʼ ʼ  (1009–1017) ilm fanga e tiborli hukmdorlar bo lib, olimlarga ilmiy ijod uchun qulay ʼ ʻ sharoit yaratib bergan edilar. Shu bois bu davrda Xorazmning poytaxti Gurganj (Urganch)da zamonasining ko pgina taniqli olimlari to plandi. Yirik matematik va astronom  ʻ ʻ Abu Nasr ibn Iroq , (1034- yilda vafot etgan), mashhur tabib va faylasuflar  Abu Saql Masihiy  (1010-yilda vafot etgan),  Abu al-Xayr Hammor  (942–1030) va buyuk olim  Abu Rayhon Beruniy  shular jumlasidan. Ana shu ilmiy davraga 1005-yil Ibn Sino ham kelib qo shildi. Xorazmda Ibn Sino, asosan, matematika va astronomiya ʻ bilan shug ullandi. Bu sohalardagi bilimlarining chuqurlashib, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida Ibn ʻ Iroq va Beruniy bilan bo lgan ilmiy muloqotlar katta ahamiyat kasb etdi. Ibn Sinoning Aristotel ta limoti ʻ ʼ xususida Beruniy bilan va o zining shogirdi Baxmanyor bilan yozishmalari tarixda mashhurdir. Ibn Sino ʻ Abu Saxl Masihiyning tibbiy tajribasi va bilimlaridan ham katta saboq oldi. Xorazmshoh vaziri Abulhusayn as-Sahliy ilmlarni sevuvchi kishi bo lganidan, Ibn Sino u bilan do stlashadi va unga atab ʻ ʻ alkimyoga oid „Risola aliksir“ („Eliksir haqida risola“) nomli asar yozdi. Biroq Xorazmdagi osoyishta hayot uzoqqa cho zilmaydi. ʻ  Sharqda qudrati ortib borayotgan G azna hukmdori sulton Mahmud G aznaviy ʻ ʻ bu o lkaga ko z tikadi. U, avval, Ma munga saroydagi bir guruh olimlarini ʻ ʻ ʼ G aznaga jo natib yuborishni so rab xat yozadi. Bu xatga javoban Beruniy va ʻ ʻ ʻ Abu al-Xayr Hammor G aznaga ketadilar. Ibn Sino esa bu taklifni rad etib, ʻ Masihiy bilan birgalikda 1010–1011-yillarda yashirincha Xorazmni tark etadi. Shu vaqtdan olimning sargardonlik yillari boshlanib, umrining oxirigacha vatandan uzoqda hayot kechirishga majbur bo ladi. Masihiy bilan Ibn Sino ʻ Jurjonga — Masihiyning vataniga yo l oldilar. Lekin yo ldagi qiyinchiliklar va ʻ ʻ suvsizlik tufayli Masihiy betob bo lib, vafot etadi. Natijada, Ibn Sino azob- ʻ uqubatlar chekib, avval, Niso, so ng Obivard, Tus, Shiqqon va Xurosonning ʻ boshqa shaharlarida qisqa muddat turganidan keyin, nihoyat, Kaspiy dengizining janubi sharqida joylashgan Jurjon amirligiga yetib keladi. Ibn Sino Jurjonda 1012–1014-yillarda yashaydi, lekin shu qisqa vaqt ichida uning hayotidagi muhim voqealardan biri — Abu Ubayd Jurjoniy bilan uchrashuv va bir umrga do stlashuv sodir bo ladi. U Ibn Sinoga nafaqat shogird, balki sodiq ʻ ʻ do st ham edi. U Ibn Sino bilan olimning so nggi damigacha, 25 yil davomida ʻ ʻ birga bo ladi. Ibn Sino tarjimai holining yozilib qolishi, ko pgina asarlarining ʻ ʻ ta lifi va tartibga tushishi hamda ularning keyingi avlodlarga kelishida ʼ Jurjoniyning xizmati katta.  Jurjondalik vaqtida Ibn Sino ham ilmiy ijod bilan shug ullandi, ham tabib sifatida faoliyat ʻ ko rsatdi. Bu yerda u shogirdining iltimosiga ko ra, mantiq, falsafa va boshqa fanlarga oid bir ʻ ʻ nechta risola yozdi va eng muhimi „Tib qonunlari“ning dastlabki qismlarini yaratdi. 1014-yil olim Jurjonni tark etib, Rayga ko chdi. Ibn Sino Rayga kelgan vaqtida bu yerda buvayhiylardan ʻ bo lmish Majduddavla Abu Tolib Rustam (997–1029) va uning onasi Sayyida Xotun hukmronlik ʻ qilar edilar. Bu yerda Ibn Sino savdoyi dardiga chalinib qolgan Majduddavlani davoladi va shu sababli saltanat tepasida turgan Sayyidaning hurmat-ehtiromiga sazovor bo ldi. Lekin olim ʻ Rayda ham uzoq turolmadi, chunki Sulton Mahmud G aznaviyning Rayga ham hujum qilish xavfi ʻ bor edi. Shu bois Ibn Sino Rayni tark etib, nisbatan kuchliroq, bo lgan Hamadonga, Majdud- ʻ davlaning akasi Shamsuddavla (997–1021) huzuriga ketadi. Hukmdorni sanchiq kasalidan davolaganidan keyin olimni saroyga taklif qiladilar. U avval saroy tabibi bo lib ishlaydi, so ng ʻ ʻ vazirlik mansabiga ko tariladi. Davlat ishlari bilan band bo lishiga qaramay ilmiy ishlarini ham ʻ ʻ davom ettiradi va qator asarlar yaratadi. „Tib qonunlari“ning birinchi kitobini tugatib, o zining ʻ mashhur falsafiy qomusi — „Kitob ash-shifo“ni ham shu yerda yozishga kirishadi. „Tib qonunlari“ning qolgan qismini ham Hamadonda yozib bitiradi.  Ibn Sino Hamadonda 1023-yilgacha istiqomat qiladi va ayrim siyosiy sabablarga ko ra, shu yili Isfahonga jo nab ketadi. Umrining qolgan 14 ʻ ʻ yilini shu yerda o tkazdi. Bu yerda ham u tinimsiz ilmiy ish bilan ʻ mashg ul bo lib, bir qancha asarlar yaratdi. Ular orasida tib, falsafa, ʻ ʻ aniq fanlar, tilshunoslik kabi fanlarga oid kitoblar bor. „Kitob ash- shifo“ning qismlari, fors tilidagi „Donishnoma“ va 20 jildli „Insof-adolat kitobi“ shular jumlasidan.  Jurjoniyning yozishicha, Ibn Sino garchi, jismoniy juda baquvvat bo lsada, biroq, shaharma-shahar darbadarlikda yurish, kecha-kunduz ʻ tinim bilmay ishlash va bir necha bor ta qib qilinib, hatto hibsda ʼ yotishlar olimning salomatligiga jiddiy ta sir etdi. U qulanj ( ʼ Kolit ) kasalligiga chalindi. Alouddavlaning Hamadonga yurishi vaqtida Ibn Sino qattiq betobligiga qaramay, u bilan birga safarga chiqadi. Yo lda dardi ʻ qo zg ab olimning tamomila madori quriydi va oqibatda u shu darddan 57 ʻ ʻ yoshida vafot etadi. Olim Hamadonda dafn etiladi. Uning qabri ustiga 1952-yilda maqbara ishlangan (me mori X. Sayxun). Maqbara Ibn Sinoga ʼ bag ishlangan muzey xonalarini ham o z ichiga oladi. ʻ ʻ  Zamondoshlari Ibn Sinoni  „Shayx ar-Rais“  („donishmandlar sardori, allomalar raisi“);  „Sharaf al-mulk“  („O lka, mamlakatning obro si, sharafi“), ʻ ʻ „Hujjat al-haqq“  („Rostlikka dalil“);  „Hakim al-vazir“  („Donishmand, tadbirkor vazir“) deb ataganlar. Jahon fani tarixida Ibn Sino qomusiy olim sifatida tan olingan, chunki u o z davridagi mavjud fanlarning qariyb barchasi bilan shug ullangan va ularga oid ʻ ʻ asarlar yozgan. Olim asarlarini o sha davrda Yaqin va O rta Sharqning ilmiy tili bo lgan arab tilida, ʻ ʻ ʻ ba zilari (she riy va ayrim falsafiy asarlari)ni fors tilida yozgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq ʼ ʼ asar yozganligi qayd etilgan, lekin bizgacha ularning 242 (160) tasi yetib kelgan. Shulardan 80 tasi falsafaga, 43 tasi tabobatga oid bo lib, qolganlari mantiq, psixologiya, tabiiyot, astronomiya, ʻ matematika, musiqa, kimyo, axloq, adabiyot va tilshunoslikka bag ishlangan. Lekin bu asarlarning ʻ hammasi ham olimlar tomonidan bir xilda o rganilgan emas. Ibn Sinoning ko proq falsafa va tibga oid ʻ ʻ kitoblari jahonning ko pgina tillariga tarjima etilib, asrlar davomida qayta qayta nashr qilib kelinmoqda, ʻ lekin shu bilan bir vaqtda, boshqa ko p asarlari hali qo lyozma holida o z tadqiqotchilarini kutmoqda. ʻ ʻ ʻ  Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli ravishda 4 qismga, ya ni falsafiy, tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga ʼ bo lish mumkin, olim shularning har birida chuqur iz qoldirgan. Lekin Ibn Sino asarlarining miqdoriy ʻ nisbatiga nazar solsak, olimning qiziqish va e tibori ko proq falsafa va tibga qaratilganini ko ramiz. ʼ ʻ ʻ Garchi, uni „Avitsenna“ sifatida G arbda mashhur qilgan uning tibbiy merosi, xususan, „Tib qonunlari“ ʻ bo lsada, „Shayh ar-Rais“ nomi, avvalambor, uning buyuk faylasufligiga ishoradir. ʻ ASARLARI.  Olimning falsafaga oid eng yirik va muhim asari „Kitob ash-shifo“dir. U 4 qismdan iborat: 1) mantiq — 9 qismga bo lingan:ʻ  almadhal — mantiqqa kirish;  al-maqulot — turlari;  al-iborat — interpretatsiya;  al-qiyos — sillogizm;  al-burhon — isbot, dalil;  al-jadal — tortishuv, dialektika;  as-safsata — sofistika;  alxitoba — ritorika;  ash-she r — poetika (she r san ati); ʼ ʼ ʼ  2) tabiiyot (bu yerda minerallar, o simliklar, hayvonot olami va insonlar ʻ haqida alohida alohida bo limlarda gapiriladi; 3) riyoziyot — 4 fanga ʻ bo lingan; hisob (arifmetika), handasa (geometriya), astronomiya va ʻ musiqa; 4) metafizika yoki ilohiyot. Bu asarning ayrim qismlari lotin, suryoniy, ibroniy, nemis, ingliz, fransuz, rus, fors va o zbek tillarida nashr ʻ etilgan.  Ibn Sinoning yana bir falsafiy asari  „Kitob annajot“   „Kitob ash-shifo“  ning qisqartirilgan shakli bo lib, u ham qisman jahonning bir ʻ necha tillariga tarjima qilingan. Olimning falsafiy qarashlari yana  „Al-ishorat vattanbihot“  („Ishoralar va tanbihlar“),  „Hikmat almashriqiyn“  („Sharqchilar falsafasi“),  „Kitob al-ishorat filmantiq va lhikmat“  („Mantiq va falsafaning ishoralari“), fors tilida yozilgan  „Donishnoma“  („Bilim kitobi“) va boshqa turli hajmdagi falsafiy risolalarda hamda  „Tayr qissasi“ ,  „Salomon va Ibsol“ ,  „Hayy ibn Yaqzon“ , „Yusuf qaqida qissa“ kabi falsafiy mazmunli badiiy qissalarda o z aksini topgan. Ibn Sinoning dunyoqarashi ʻ Aristotel ta limoti va Forobiy asarlari ta sirida shakllandi. Uning fikricha, falsafaning vazifasi mavjudotni, ya ni barcha mavjud ʼ ʼ ʼ narsalarni, ularning kelib chiqishi, tartibi, o zaro munosabati, bir-biriga o tishini zaruriyat, imkoniyat, voqelik, sababiyat omillari ʻ ʻ asosida har tomonlama o rganishdan iborat. Olamda mavjud barcha narsalar ikkiga bo linadi: zaruriy vujud (vujudi vojib) va imkoniy ʻ ʻ vujud (vujudi mumkin). Zaruriy vujud eng irodali, qudratli, dono tangridir. Qolgan narsalar imkoniyat tarzida mavjud bo lib, ʻ Tangridan kelib chiqadi. Zaruriy vujud bilan imkoniy vujud munosabati sabab va oqibat munosabatidir. Bu jarayonda olamdagi hamma narsalar emanatsiya tarzida, ya ni quyoshdan chiqayotgan nur shaklida asta-sekin amalga oshadi. Shu tartibda imkoniyat ʼ shaklida mavjud bo lgan aql, jon, jism, ular bilan bog liq osmon sferalari kelib chikadi. Bular hammasi substansiya (javhar) bo lib, ʻ ʻ ʻ yana borliqda aksidensiya — narsalarning belgilari, rangi, hajmi, xillari mavjud. Jism shakl va moddadan tashkil topadi. Xudo abadiy, uning oqibati bo lmish materiya ham abadiydir. Uning o zi boshqa tayin jismlarning asosidir. Narsalarning moddiy asosi hech ʻ ʻ qachon yo qolmaydi. Materiyaning eng sodda bo linmas shakli 4 unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat. Ularning turlicha o zaro ʻ ʻ ʻ birikuvi natijasida murakkab moddiy narsalar tashkil topadi. Murakkab narsalar shaklan o zgarishi mumkin, lekin ularning moddiy ʻ asosi bo lgan 4 unsur yo qolmaydi, abadiy saklanadi. Ibn Sino fikricha, avval tog -toshlar, so ng o simlik, hayvonot va taraqqiyotning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yakuni sifatida boshqa jonzotlardan aqli, tafakkur qilish qobiliyati va tili bilan farq qiluvchi inson vujudga kelgan. Hodisalarni chuqur bilish, fan bilan shug ullanish insongagina xosdir. Inson bilimlari narsalarni bilish yordamida vujudga keladi. Bilish hissiy ʻ bilish va tushunchalar yordamida fikrlashdan tashkil topadi. Sezgida narsa hodisalarning ayrim, tashqi belgilari, tayin tomonlari bilinsa, aql ularning mohiyatini, ichki tomonlarini mavhumlashtirish va umumlashtirish yordamida bila oladi. Inson aqli turli fanlarni o rganish yordamida boyiydi, rivoj topadi. Ibn Sino tushunchasida bilimlarni chuqur o rganish orqali xudoni bilish mumkin degan fikr ʻ ʻ yotadi. U mavjud bilimlarni egallagan insongina haqiqiy musulmon bo la oladi, deb tushunadi. Ibn Sino mantiqni ilmiy bilishning, ʻ mavjudotni o rganishning ilmiy usuli deb biladi. „Mantiq, — deb yozadi Ibn Sino — insonga shunday bir krida beradiki, bu krida ʻ yordamida inson xulosa chiqarishda xatolardan saqlanadi“. U mantiqiy usullar, ta riflash, hukm, xulosa chiqarish, isbotlash ʼ masalalarini chuqur o rgandi, mantiq fanini Forobiydan so ng bilishning to g ri metodi sifatida rivojlantirdi. ʻ ʻ ʻ ʻ TIBBIYOTGA DOIR ASARLARI.  Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortig i bizgacha ʻ yetib kelgan, ularning orasida „Qonun“ kabi tibbiy ensiklopediya bilan bir qatorda tibning ayrim nazariy va amaliy masalalariga bag ishlangan turli hajmdagi  ʻ „Urjuza fi-ttibb“  („Tibbiy ur-juza“), „alAdviyat alqalbiya“ („Yurak dorilari“), „Daf almadorr al-kulliya ʼ an-al-abdon al-insoniya“ („Inson badaniga yetishgan barcha zararlarni yo qotish“),  ʻ „Kitob al-qulanj“  („Qulanj haqidagi kitob“),  „Maqola fi-nnabz“  („Tomir urishi haqida makr-la“),  „Risola fi-l-boh“  („Shahvoniy quvvat haqida risola“),  „Risola fi tadbiri al-musofirin“  („Safardagilarning tadbiri haqida risola“), „Risola fi xifz as-sihha“ („Sog liqni saqlash haqida risola“),  ʻ „Risola fi-s-sikanjubin“  („Sikanjubin haqida risola“),  „Risola fi-lfasd“  („Qon olish haqida r.isola“),  „Risola fi-lhindabo“  („Sachratqi haqida risola“) kabi risolalari ham bor.  Ibn Sino o z davridagi ilmlar tasnifi masalasiga ham jiddiy e tibor bilan karadi va bu soqada ʻ ʼ „Aqsom al-ulum alaqliya“  („Aqliy ilmlar tasnifi“) nomli asar yozdi. Unda olim aqliy ilmlarni hikmat — falsafa ilmlari deb olib, ularni nazariy va amaliy qismlarga bo ldi. Nazariy ilmlar haqiqatni bilishga, amaliy ʻ ilmlar yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. Nazariy falsafa 3 ga bo linadi: 1) quyi darajadagi ilm, ya ni ʻ ʼ tabiatshunoslik (tib, kimyo, astrologiya va boshqalar); 2) o rta darajadagi ilm — mat. (geometriya, ʻ arifmetika, astronomiya, musiqa); 3) oliy darajadagi ilm — metafizika (ilohiyot). Amaliy falsafa ham uch kiyem (axloq, iqtisod va siyosat) ga bo linib, birinchisida bitta shaxs, uning fe l-atvori qanday bo lishi ʻ ʼ ʻ haqida; ikkinchisida insonlarning oilada, xo jalik ishlarida bir-biri bilan munosabatlari qanday bo lishi va ʻ ʻ uchinchisida shahar yoki o lka miqyosida kishilarning bir-biri bilan munosabati qanday bo lishi, davlatni ʻ ʻ idora qilish haqida ran boradi. Bu turkumlar ham mayda tarmoqlarga bo linib ketadi. Asarda 29 ilm ʻ tarmog i tilga olinadi, Ibn Sino haqiqiy axloqiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu mavjud dunyoda erishuv ʻ mumkin, jamiyatda insonlar o zaro yordam asosida yashashlari kerak deb ta kidlaydi. Jamiyat kishilarning ʻ ʼ o zaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi lozimligini aytadi. ʻ Jamiyat a zolarining hammasi bu qonunga itoat etishlari, qonunni buzish va adolatsizlik jazolanishi lozim. ʼ Agar hokim podshoning o zi adolatsizlikka yo l qo ysa, xalqning unga qarshi qo zg oloni to g ri va jamiyat ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tomonidan qo llab-quvvatlanmog i kerak, deb hisoblaydi. O zining axloq to g risidagi fikrlarida insonlarning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kundalik ishlaridagi eng zarur axloqiy munosabatlarga, kamtarlik, izzathurmat, jasurlik, to g rilik, sofdillik ʻ ʻ kabi xulqiy qoidalarga alohida e tibor beradi. ʼ ALLOMA VAFOTI.  1037-yilda  Hamadonda vafot etadi. Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo yicha 300 dan ʻ ortiq asarlar yozdi. Bu asarlarning eng buyugi  „Tib qonunlari“  asaridir.  Ibn Sino asarlari 280 dan ortiqdir. Shulardan 40 dan ortig i tabobatga oid, 30 ga yaqini turli tabbiy fanlarga, ʻ 180 ta risolasi falsafa, mantiq, ruxshnoslik, geologiya, etika va ijtimoiy masalalarga, 3 risolasi musiqiy ilmga bagishlangan. Lekin bizga bu asarlarning 160 ga yaqini yetib kelgan. Asarlar orasidagi 18 jildli  „Kitob uf-shifo“  asarini falsafa bilimlar qomusi desa bo ladi. U  ʻ „Urjuza“  risolasi muallifi.--> FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.  Manbalar[ tahrir  |  manbasini tahrirlash ]  ↑   Petrov, V. D. „Ibn Sina-velikiy sredneaziatskiy ucheniy ensiklopedist.“ Abu Ali Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Tashkent, 1981  ↑   (unspecified title)  ↑   Avicenna and the Visionary Recital  (en), 2016-04-19.  ISBN 9780691630540 . „In this work a distinguished scholar of Islamic religion examines the mysticism and psychological thought of the great eleventh-century Persian philosopher and physician Avicenna (Ibn Sina), author of over a hundred works on theology, logic, medicine, and mathematics.“   ↑   Daly, Jonathan .  The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization  (en). A&C Black, 2013-12-19 — 18 bet.  ISBN 978-1-4411-1851-6 .   ↑   „Avicenna | Persian philosopher and scientist“ , Encyclopedia Britannica (inglizcha), qaraldi: 2018-08-04  ↑   O zbekiston milliy ensiklopediyasi. T., 2003. 9-betʻ

MAVZU:ABU ALI IBN SINO ILMIY MEROSI.

Abu Ali Ibn Sino  Abu Ali ibn Sino  (to liq ismi: ʻ Abū Alī al-Husayn ʻ ibn Abd Allāh ibn Sīnā al-Balkhī ʻ ;  arabcha :  يلع وب �أ انی ��سن ���ب�لله ��ادبعن ���بنیسحل ��ا ) —  o rta osiyolik ʻ  buyuk qomusiy olim [6] ,  [7]  olimi, tabib va  faylasuf deb yuritilgan . 980-yilning 18-iyunida  Buxoro  yaqinidagi  Afshona  qishlog ida tug ilgan va ʻ ʻ 1037-yilning 16-avgustida  Hamadonda  vafot etgan. G arbda  ʻ Avitsenna  ( ingl.  Avicenna) nomi bilan mashhur.

IBN SINONIG YOSHLIK FAOLIYATI  Ibn Sinoning otasi Abdulloh  Balx  shahridan bo lib, ʻ Somoniylar  amiri  Nuh ibn Mansur  (967–997) davrida  Buxoro  tomoniga ko chib,  ʻ Hurmaysan  qishlog iga moliya amaldori etib tayinlanadi. U  ʻ Afshona  qishlog ida Sitora ismli ʻ qizga uylanib ikki o g il farzand ko radi. O g illarining kattasi Husayn (Ibn Sino), ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kenjasi Mahmud edi. Husayn 5 yoshga kirgach, Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga ko chib keladi va uni o qishga beradilar. 10 yoshga yetmasdan Ibn ʻ ʻ Sino  Qur on ʼ  va adab darslarini to la o zlashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr ( ʻ ʻ algebra ) bilan ham shug ullanadi,  ʻ arab tili  va adabiyotini mukammal egallaydi. Ibn Sinoning ilm sohasidagi dastlabki ustozi  Abu Abdulloh Notiliy  edi. U el orasida hakim va  faylasuf  sifatida mashhur bo lgani uchun otasi Ibn Sinoni unga ʻ shogirdlikka berdi. Notiliyning qo lida olim mantiq, handasa va falakiyot ( ʻ astronomiya )ni o rgandi va ba zi falsafiy masalalarda ustozidan ham o zib ketdi. ʻ ʼ ʻ Ibn Sinoning aql-zakovatini ko rgan ustozi otasiga uni ilmdan boshqa narsa bilan ʻ shug ullantirmaslikni tayinlaydi. . Shundan so ng ota o g liga ilm o rganish va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilimlarini chuqurlashtirish uchun barcha sharoitlarni yaratib berdi. Abu Ali tinmay mutolaa qilib, turli ilm sohalarini o zlashtirishga kirishdi. U  ʻ musiqa ,  optika ,  kimyo ,  fiqh  kabi fanlarni o qidi, xususan, tabobatni sevib o rgandi va bu ʻ ʻ ilmda tez kamol topa boshladi.

ALLOMANING TABOBATGA KIRIB KELISHI.  Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir tabib  Abu Mansur al Hasan ibn Nuh al Qumriyning  xizmati katta bo ldi. Ibn Sino undan tabobat ʻ darenini olib, bu ilmning ko p sirlarini o rgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib qolgan ʻ ʻ bo lib, 999-yilda vafot etdi. ʻ  Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. O sha kezlarda ʻ hukmdor  Nuh ibn Mansur  betob bo lib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Dovrug i ʻ ʻ butun shaharga yoyilgan yosh tabibni amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor tezda sog ayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy  ʻ kutubxonasidan  foydalanish imkoniyatiga ega bo ladi. Somoniylarning kutubxonasi o sha davrda butun O rta ʻ ʻ ʻ va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi. Ibn Sino bir necha yil davomida shu kutubxonada kecha-yu kunduz mutolaa bilan mashg ul bo lib, o z davrining ʻ ʻ ʻ eng o qimishli, bilim doirasi keng kishilaridan biriga aylandi va shu paytdan boshlab o rta asr ʻ ʻ falsafasini mustaqil o rganishga kirishdi. ʻ

 U yunon mualliflarining, xususan,  Aristotelning  „Metafizika“ asarini berilib mutolaa qildi. Lekin bu kitobda bayon qilinganlarning aksariyati Ibn Sinoga tushunarsiz edi. Tasodifan yosh olimning qo liga ʻ Abu Nasr Forobiyning  „Metafizikaning maqsadlari haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani ʻ o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy ʻ ʻ bilimlarning barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U  Nuh ibn Mansurga  atab nafsoniy quvvatlar haqida risola,  „Urjuza“  tibbiy she riy asari, o z qo shnisi va do sti  ʼ ʻ ʻ ʻ Abulhusayn al-Aruziyning  iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z ichiga ʻ ʻ olgan  „Alhikmat al-Aruziy“  („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. ʼ Undan tashqari, boshqa bir do sti faqih  ʻ Abu Bakr Albarqiy  (yoki Baraqiy)ning iltimosiga ko ra, 20 jildli  ʻ „Alhosil val-mahsul“  („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 jildli  „Kitob al-bir val-ism“  („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.

Похожие

Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi
ABU ALI IBN SINONing ilmiy faoliyati.
Abu Ali ibni Sino ilmiy merosning oʻrganilishi
Abu Ali Ibni Sino ilmiy merosini oʻrganilishi
Ibn Sino