Agroekosistemalarning umumiy tavsifi. Agroekosistemalarning energiya sarfi, funksiyalari va biologik mahsuldorligi. Agroekosistema landshaftlarining tashkil etilishi va ulardagi asosiy komponentlar

Загружено в:

19.11.2024

Скачано:

0

Размер:

953 KB

Скачать

Mavzu: Agroekosistema larning umumiy
tavsifi. Agroekosistema larning energiya
sarfi, funksiyalari va biologik mahsuldorligi.
Agroekosistema landshaftlarining tashkil
etilishi va ulardagi asosiy komponentlar .
Agroekosistemalarda organizmlaring o`zaro
munosabatlari bo`yicha masalalar tuzish .

Reja:
1. Agroekosistema larning umumiy tavsifi.
2. Agroekosistema larning energiya sarfi,
funksiyalari va biologik mahsuldorligi.
3. Agroekosistema landshaftlarining tashkil
etilishi va ulardagi asosiy komponentlar .
4. Agroekosistemalarda organizmlaring o`zaro
munosabatlari bo`yicha masalalar tuzish .

Agroekosistemalar (yunoncha – «agros»
– dala) insonning qishloq xo‘jaligi
sohasidagi faoliyati natijasida yuzaga
keladigan sun’iy ekosistemalardir.
Bularga dalalar, bog‘lar, tokzorlar,
tomorqalar misol bo‘ladi.
Agroekosistemalar agrosenozlar deb
ham ataladi. Agrosenoz – bu qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini olishda
foydalaniladigan sun’iy
biogeotsenozlardir. Ular doimiy ravishda
insonlar tomonidan boshqariladi, ular bir
yoki bir necha hayvon zotlari va o‘simlik
navlarining yuqori hosildorligi bilan
ta’riflanadi. Urbanoekosistemadan farq
qilib, agroekosistemalarning asosiy
qismini avtotrof organizmlar – o‘simliklar
tashkil etadi. Agroekosistemalar
faqatgina quyosh energiyasidan
foydalanadigan tabiiy ekosistemalardan
farq qiladi.

Bu ekosistemalarda o‘g‘itlash va sug‘orish ishlari
amalga oshiriladi. Agroekosistemalar kerakli
mahsulotlarni yetishtirib beradi, mazkur mahsulotlarni
tovarga aylantiradi va iqtisodiyot rivojiga zamin
tayyorlaydi. Agroekosistemalarning hosildorligini
oshirish uchun ko‘p miqdorda yoqilg‘i, kimyoviy
moddalar, texnikadan foydalanish uchun energiya
sarflanadi. Ba’zan sarflanayotgan energiya miqdori
yetishtirilayotgan mahsulot miqdoridan ortib ketadi.
Bu esa iqtisodiy tanglik holatida agroekosis
temalarning rentabelligini tushirib yuboradi. Sun’iy
yaratilgan ekosistemalar inson tomonidan doimiy
nazoratni talab etadi. Faqat ayrim turdan iborat
maxsus ekosistemadan (masalan, g‘o‘zadan)
vaqtinchalik iqtisodiy foyda olish mumkin. Ammo juda
katta maydonlardagi g‘o‘za monokulturasi tuproq
strukturasining buzilishiga, uning sho‘rlanishiga,
zararkunandalarning ko‘payishiga va natijada
ekosistemaning buzilishiga olib keladi. Almashlab
ekishni qo‘llash, ekologik jamoaga qo‘shimcha tarkibiy
qismlarni, masalan, biologik kurashda ishtirok
etadigan organizmlar – entomofag (hasharotxo‘r),
changlantiruvchi asalarilarni qo‘shish, ekologik
sistemaning stabillashuviga yordam beradi.

Agrofitotsenozlar sun`iy fitotsenoz deb qaraladi va uning tabiiy fitotsenozlarga o`xshash
tomonlari va farqlari bor
O`xshashlik tomonlari
quyidagilar:
1. Har ikki jamoada ham

quyosh energiyasi avtotrof
organizmlar tomonidan
o`zlashtiriladi;
2. Tabiiy
va sun`iy jamoalarning turlar o`rtasida
o`zaro aloqa munosabatlari
mavjud;
3.
Begona o`tlarning turlar tarkibi, tabiiy
jamoalarningturlartarkibi ham tashqi muhit shar
oitlari bilan belgilanadi va ular barqaror (almas
hlab ekishning ba`zi bosqichlarida o`zgarsa

ham) guruh sifatida ishtirok
etadi;
4. ekinlar
orasida o`sadigan turlar va tabiiy
tsenozlardagiturlar uchun hamqonuniy ravishda
almashinadigan fenologik fazalar xarakterlidir. Farqlari esa
quyidagilardan iborat:
1. Miqdoriy ko`rsatkichi
bilan;
2.Dominantlar agrofitotsenozlardainson tom
onidan kiritilai
va boshqariladi;
3.Tabiiy jamoalardaturlarni turli strategik ti
plarga ajratish mumkin;
4. Agrofitotsenozlardagi begona o`tlar keng
ekologik amplitudadagi va kosmopolit orga
nizmlardir;
5. Agrofitotsenozdagi madaniy o`simlik
populyatsiyasi ma`lum bir

navga tegishli bo`lgani uchun

yaxshi differentsiallashmagan

Madaniy o`simliklar jamoasi (agrofitotsenozlar) ekologik nuqtai nazardan eng yuqori
foydali
mahsulot berishi va tashqi muhitni eng past darajada ifloslantirishi lozim, shuningdek
tabiiy
resurslar saqlab qolinishi kerak. Masalan, paxta dalasi biotsenozini avtomatik boshqarish
qobiliyatiga
ega, bu erda bir turlar ikkinchi tur bilan almashinadi va qayta tiklanish yuz beradi.
Natijada hamma
organizmlar, soni o`z-o`zidan idora qilinadi. Bahor va yoz oylari boshlarida
paxtada
g’o`za shirasi ko`payadi. Ayni vaqtda xonqizlari, yirtqich pashshalar va uchib yuruvchi
afidlar ham
ko`paya boradi. Bir turdagi zararkunandalar tamom bo`lishi bilanoq, ularning
kushandalari
boshqa zararkunandalarga o`tadi va yoki boshqa tur kushandalarga joy bo`shatib
beradi. SHunday
qilib, dalalarda yirtqich burgalar, kanaxo`rlar, stetoruslar kabi o`rgimchak
kanalar bilan oziqlanuvchilar paydo bo`ladi. Albatta, zararkunandalar bilan kurashishga
qaratilgan tabiiy konveyerlar uzilib qolishi mumkin. entomofaglar ham zararkunandalarning
ko`payishini to`xtatib tura olmasligi mumkin. Bunday paytda inson aralashishi zarurdir.
Dalalarni
kezib qaysi uchastkalarda qanchadan zararkunanda borligini aniqlash , entomofaglar
etarli uchastkalarda
kimyoviy vositalardan foydalanishga shoshilmaslik, kimyoziy ishlovni esa
faqat xavfli o`choqlardagina elkaga osiladigan yoki traktorlarga o`rnatilgan asboblar
yordamidagina
o`tkazish kerak. Bu holda zararkunandalar boy joygagina kimyoviy ishlov
beriladi. Qo`shni uchastkalarda esa ularning tabiiy kushandalari tirik qoladi. ekinzorlarga

Agroekotizimlarning landshaft tashkil etilishi
O`tgan asning oxiri avyangi asrning boshlarida
landshaftshunoslik keng rivojlandi. Keingi yillarda qabul qilingan
“Landshaft” tushunchasiga ta'rifi quyidagicha: Landshaft - bu
tabiiy chegaralarga ega bo'lgan yer yuzasing yashil sirt maydoni
bo'lib, uning ichida barcha tabiiy komponentlar (toshlar, relef,
suv, tuproq, o'simlik va hayvonot dunyosi) o'zaro bog'liq va tarixiy
jihatdan bir-biriga bog'liq bo'lgan birlikni tashkil qiladi. Bundan
tashqari, har bir landshaftda xilma-xil energiya, atmosfera, iqlim
jarayonlarining parametrlari, moddalar aylanishining
ko'rsatkichlari va dinamikasini ma'lum darajasi bilan tavsiflanadi.
A.A. Inozemtsov, Yu.A. Shcherbakova (1988)larga ko ra ʻ
landshaftlarning tasnifi. yer yuzasining tabiatini farqlashda zonal
va azonal xususiyatlar asosida hisobga olinadi

Landshaft tasnifining to'liq tizimi ham zonal,
ham azonal xususiyatlarni hisobga olgan
holda quyidagi printsip asosida tuzilgan:
Mamlakat zona provintsiyasi subzonasi va
boshqalar.
zonal va azonal xususiyatlar asosida
aniqlangan o'zgaruvchan birliklar orqali
orqali.
Rossiyaning Evropa qismidagi
pasttekislik landshaftlarining ayrim turlari
uchun qayta tiklanadigan resurslar
salohiyatining asosiy ko'rsatkichlari jadvalda
keltirilgan. 1-jadval.
Qayta tiklanadigan resurslar salohiyatini
shakllantirish uchun asos landshaftni issiqlik
va namlik bilan ta'minlash nisbati
hisoblanadi. Shimoldan janubga qarab
harakatlanayotganda issiqlik resurslari
ko'payadi va landshaftlarning
biomahsuldorligi oshadi.

Dastlabki dehqonchilik tizimlari ibtidoiy bo'lgan - o'rmon xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi,
lalmikorlik. Ular jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari: ibtidoiy jamoa, quldorlik va
feodal ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishining past darajasiga mos kelgan.
Bu davrlarda insoniyat bo'sh yerlarning yanada katta maydonlariga ega bo'lib,
haydalgan yerlar unumdorligini yo'qotgani sababli, odamlar ularni tashlab, yangi
maydonlarni haydashdi. Ta biiy kuchlarning (o'simliklar, mikroorganizmlar va
boshqalar) ta'siri tufayli tashlandiq hududlar bir necha o'n yillar davomida tuproq
unumdorligini tikladi. O'zining mushaklari, ibtidoiy asboblari va qoramol
hayvonlaridan tashqari, dehqon yangi hududlarni o'zlashtirishda olovdan ham
foydalangan. Masalan , o 'rmon maydonlarida kesish va yo ` qish tizimi bilan
o'rmonlarni tuproqning fosfor, kaliy, kaltsiy va boshqa kul elementlari bilan
o'g'itlanishini, zararkunandalarning yo'q qilinishini va kasalliklarning boshlanishini,
tuproqning organik minerallashuvini tezlashtirishni ta'minlagan. Bunday dalalarda
odamlar tomonidan yetishtirilgan qishloq xo ‘ jaligi ekinlari 2-5 yildan ko ‘ p
bo ‘ lmagan vaqtda hosil olgan . Hosldorlik pasaygandan so`ng yerni tashlab ketgan va
yangi yerlarni o`zlashtirgan.

Rossiyaning Evropa qismidagi pasttekislik landshaftlarining ayrim turlari uchun
qayta tiklanadigan resurslar potentsialining asosiy ko'rsatkichlari (N.F. Vinokurova
va boshqalar, 1994 y. )

Landshaft turlar Yillik quyosh
nurlanishi,
radiatsiyassi, MDD,
S/m 2 Jami
faol
T S Yillik
o`rtacha
yog`in,
mm Yillik
o`rtach
a oqim,
mm Yillik
biomahsuldorli
k, t/ga

Jami Yalpi
To `g`ri
1
2
3

4
5
6
7
8
9

10
11
12 Arktik
Arktik - nundra
Yevropa tundrasi
O`rmon-tundra
Shimoliy tayga
O`rta tayga
Sub taiga
Aralash o`rmon
Keng bargli
o`rmonlar
O`rmon--dasht
Shimoliy dasht
Janubiy dasht 2500
2700
2900

3000
3100
3200
3400
3700
4000

4100
4400
4600 1800
900
1100

1200
1400
1500
1700
1800
2000

2000
2300
2500 -
-
-

700
1100
1450
1750
2000
2300

2500
2800
320 200
250
325

600
600
650
675
700
650

600
500
4500 150
150
175

350
300
300
275
200
125

100
60
20 0,2
1,5
2,5

4,0
5,0
6,5
9,0
11,0
13,0

15,0
12,0
8,0

Va qtlar o`tib ibtidoiy dehqonchilik o rnini tizimli dehqonchilik – almahlab ekish ʻ
dehqonchiligi
egalladi. Bu oldinga siljish edi. Dehqonchilik tizimi g alla ekinlari ʻ
maydonlarini
3-4 barobar kengaytirish, yerdan foydalanish intensivligini oshirish va g alla ʻ
yetishtirishni
ko paytirish imkonini berdi. Bu tizim yerga go‘ngni qo‘llash, begona ʻ
o‘tlarga
qarshi kurashish, tuproqda namlik va ozuqa moddalarining to‘planishi uchun
yaxshi
sharoit yaratish, ayniqsa, qurg‘oqchil yillarda dalada ishlov berishni barqaror olib
borish
imkonini berdi. Bu dehqonchilik tizimining xarakterli xususiyati qisqa davrda
almashlab
ekiladigan donli ekinlar bo'lib, ularda meva   va sabzavot ekinlardan keyin 1-3
yil
davomida donli ekinlari ekilgan.

      Almahlab ekish dehqonchiligi tizimining ijobiy tomonlariga qaramay, bu yerda
almashlab
ekishga yem-xashak ekinlari kiritilmagani bois chorvachilikni rivojlantirish
uchun
sharoit yaratmaganini ta kidlash lozim. Tabiiy yem-xashak yerlarini shudgorlash ʼ
hisobiga
qoramollar g‘alla maydonlarida o‘tlatildi, bu esa ularning samaradorligini keskin
pasaytirdi.
XX asrning 20-yillarga qadar ko`p mamlakatlarda almahlab ekish
dehqonchiligi
tizimi asosiy tizim bo`lgan. Keyinchalik, g'alla tizimi Vo lga bo'yi, Trans-
Ural,
Sibir, Qozog`iston va mamlakatning boshqa bir qator mintaqalarida tuproqni himoya
qilish
almashlab ekish dehqonchilik tizimiga keng qo'llaniladigan bo`ldi

Adabiyotlar
1. Ergashev A.E. “Umumiy ekologiya” To shkent, “O‘qituvchi”. 2003.- 465 b.
1. Izzatullayev Z., Botirov X.F. , Fayzullayev B. Ekologiya asoslari. Samarqand. Zarafshon, 2018. 216 b.
1. Yo rmatova D.Yo , Xushvaqtova X.S. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. To shkent-2018, 200 bet.
1. Sattorov Z.M. Ekologiya. To shkent. Sanostandart nashriyoti. 2018 y. 360 b
1. Egamberdiyev R., Eshchanov R. Ekologiya. Universitetlar va pedagogika oliy o‘quv yurtlarining Biologiya
fakultetlari uchun darslik. 2004 y. 234 bet.
1. Baratov P. Ta biatni muhofaza qilish. To shkent, O‘qituvchi, 1991.
1. Yu.Odum. «Ekologiya». 1986.

1. O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”i. 1-2 tom. T. , “Chinor ENK”. 2009.
1. Nigmatov A., Pardaev G‘. Ekologik havfsizlik va barqaror rivojlanish. Qo‘shimcha ta’lim uchun qo‘llanma. – T. :
TVPI nashriyoti, 2004.
1. Nigmatov A.N. O‘zbekiston Respublikasining ekologiya huquqi.– T. : TDYUI nashriyoti, 2004.
Internet saytlari
www.nature.uz – O ‘ zbekiston Respublikasi tabiati
www.uznature.uz –
O ‘ zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish qo ‘ mitasi
www.eso.uz – O ‘ zbekiston
ekologik harakati
www.un.org/esa/sustdev/ –
BMT ning bar q aror rivojlanish komissiyasi
www.unesco.org –
BMTning maorif, fan va madaniyat masalalari bo ‘ yicha
tashkiloti
www.unep.org –
BMTning atrof-muhit bo ‘ yicha Dasturi
www.undp.org –
BMTning rivojlanish Dasturi
www.unese.org/env/esd –
BMTning iqtisodiyot komissiyasi
www.unfra.org –
BMTning aholishunoslik Dasturi
www.who.org –
Butunjahon sog ‘ liqni saqlash tashkiloti
www.biodiv.org –
Biologik - rang baranglik
www.carec.kz
– Markaziy Osiyo regional markazi

Mavzu: Agroekosistema larning umumiy tavsifi. Agroekosistema larning energiya sarfi, funksiyalari va biologik mahsuldorligi. Agroekosistema landshaftlarining tashkil etilishi va ulardagi asosiy komponentlar . Agroekosistemalarda organizmlaring o`zaro munosabatlari bo`yicha masalalar tuzish .

Reja: 1. Agroekosistema larning umumiy tavsifi. 2. Agroekosistema larning energiya sarfi, funksiyalari va biologik mahsuldorligi. 3. Agroekosistema landshaftlarining tashkil etilishi va ulardagi asosiy komponentlar . 4. Agroekosistemalarda organizmlaring o`zaro munosabatlari bo`yicha masalalar tuzish .

Agroekosistemalar (yunoncha – «agros» – dala) insonning qishloq xo‘jaligi sohasidagi faoliyati natijasida yuzaga keladigan sun’iy ekosistemalardir. Bularga dalalar, bog‘lar, tokzorlar, tomorqalar misol bo‘ladi. Agroekosistemalar agrosenozlar deb ham ataladi. Agrosenoz – bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini olishda foydalaniladigan sun’iy biogeotsenozlardir. Ular doimiy ravishda insonlar tomonidan boshqariladi, ular bir yoki bir necha hayvon zotlari va o‘simlik navlarining yuqori hosildorligi bilan ta’riflanadi. Urbanoekosistemadan farq qilib, agroekosistemalarning asosiy qismini avtotrof organizmlar – o‘simliklar tashkil etadi. Agroekosistemalar faqatgina quyosh energiyasidan foydalanadigan tabiiy ekosistemalardan farq qiladi.

Bu ekosistemalarda o‘g‘itlash va sug‘orish ishlari amalga oshiriladi. Agroekosistemalar kerakli mahsulotlarni yetishtirib beradi, mazkur mahsulotlarni tovarga aylantiradi va iqtisodiyot rivojiga zamin tayyorlaydi. Agroekosistemalarning hosildorligini oshirish uchun ko‘p miqdorda yoqilg‘i, kimyoviy moddalar, texnikadan foydalanish uchun energiya sarflanadi. Ba’zan sarflanayotgan energiya miqdori yetishtirilayotgan mahsulot miqdoridan ortib ketadi. Bu esa iqtisodiy tanglik holatida agroekosis temalarning rentabelligini tushirib yuboradi. Sun’iy yaratilgan ekosistemalar inson tomonidan doimiy nazoratni talab etadi. Faqat ayrim turdan iborat maxsus ekosistemadan (masalan, g‘o‘zadan) vaqtinchalik iqtisodiy foyda olish mumkin. Ammo juda katta maydonlardagi g‘o‘za monokulturasi tuproq strukturasining buzilishiga, uning sho‘rlanishiga, zararkunandalarning ko‘payishiga va natijada ekosistemaning buzilishiga olib keladi. Almashlab ekishni qo‘llash, ekologik jamoaga qo‘shimcha tarkibiy qismlarni, masalan, biologik kurashda ishtirok etadigan organizmlar – entomofag (hasharotxo‘r), changlantiruvchi asalarilarni qo‘shish, ekologik sistemaning stabillashuviga yordam beradi.

Agrofitotsenozlar sun`iy fitotsenoz deb qaraladi va uning tabiiy fitotsenozlarga o`xshash tomonlari va farqlari bor O`xshashlik tomonlari quyidagilar: 1. Har ikki jamoada ham quyosh energiyasi avtotrof organizmlar tomonidan o`zlashtiriladi; 2. Tabiiy va sun`iy jamoalarning turlar o`rtasida o`zaro aloqa munosabatlari mavjud; 3. Begona o`tlarning turlar tarkibi, tabiiy jamoalarningturlartarkibi ham tashqi muhit shar oitlari bilan belgilanadi va ular barqaror (almas hlab ekishning ba`zi bosqichlarida o`zgarsa ham) guruh sifatida ishtirok etadi; 4. ekinlar orasida o`sadigan turlar va tabiiy tsenozlardagiturlar uchun hamqonuniy ravishda almashinadigan fenologik fazalar xarakterlidir. Farqlari esa quyidagilardan iborat: 1. Miqdoriy ko`rsatkichi bilan; 2.Dominantlar agrofitotsenozlardainson tom onidan kiritilai va boshqariladi; 3.Tabiiy jamoalardaturlarni turli strategik ti plarga ajratish mumkin; 4. Agrofitotsenozlardagi begona o`tlar keng ekologik amplitudadagi va kosmopolit orga nizmlardir; 5. Agrofitotsenozdagi madaniy o`simlik populyatsiyasi ma`lum bir navga tegishli bo`lgani uchun yaxshi differentsiallashmagan

Agroekosistemalarning umumiy tavsifi. Agroekosistemalarning energiya sarfi, funksiyalari va biologik mahsuldorligi. Agroekosistema landshaftlarining tashkil etilishi va ulardagi asosiy komponentlar

19.11.2024

0

953 KB

Похожие