AMERIKA PSIX OLIN GVISTIK MAKTA BI BIX EVIORIZM, N EOBIX EVIORIZM RE JA: 1. Psixolingvistika – 54 2. Bixeviorizm, neobixeviorizm

1. PSIX OLIN GVISTIKA – 54 • 1953 - yilda AQShning Blumington shahridagi Indiana universitetida Charlz Osgud, Djon Keroll, Tomas Sibeok singari Amerikalik olimlarning tashabbusi bilan universitetlararo seminar tashkil qilindi va mazkur seminarda psixolingvistika termini rasman fan sifatida muomalaga kiritildi. • Bu davrda bir tomondan, deskriptiv lingvistika rad etilar, ikkinchi tomondan, deskriptiv an’analar bosim o‘tkazar edi. Deskriptivistlar va nodeskriptivistlar orasidagi eng shiddatli munoqashalardan biri “so‘z” masalasi edi, ya’ni so‘z o‘zi nima, so‘z til birligi sifatida mavjudmi? Deskriptivistika tomonidan ishlab chiqilgan tahlil amallari deskriptivistlarning “morfema” tushunchasi bilan kifoyalanib, “so‘z” tushunchasini inkor qilinishiga olib keldi. Vaholanki, til so‘zlashuvchilari so‘zning obyektiv reallik ekanligini his qilishadi.

• Pirovardida psixologiya “so‘z” tushunchasini, deskriptivistika esa “morfema” tushunchasi afzal ko‘rdi. Deskriptiv lingvistikada eng kichik birlik fonema hisoblanadi. Holbuki, real vaziyatda segmentlangan nutq oqimining “tabiiy” birligi bo‘g‘in hisoblanadi. Masalan, dada so‘zi fonemalarga ( d-a-d-a ) emas, bo‘g‘inlarga ( da-da ) ajraladi. Sintaksis darajasiga chiqar ekan, deskriptiv lingvistika konstruksiya tushunchasini olib kirdi. Psixologlar esa yanada “sezilib, ko‘rinib turadigan” gap bilan ishlashdi. Shunday qilib, ikki: lingvistik (fonema, morfema, konstruksiya) va psixologik (bo‘g‘in, so‘z, gap) birliklar qatori yuzaga keldi. Psixolingv ist ik a – 54 da ana shu ikki qatorning to‘qnashuvi muqarrarlashdi.

• Bu bilan bir qat orda, psixik faoliy at sohasi ochiq, t ushunarsiz edi. Psixik a nima degani? Inson qanday o‘y lay di? Inson t afak k uri, t asav v uri, emot siy alarining asosi nima? Bu sof fi ziologiy ami? Unda nima? Bular fanda y angicha t alqin “ psixofi zik muammo” ni pay do qildi. J umladan, fi ziologik v a psixologik hodisalar mav jud bo‘lib, fi ziologiy ani aniq ek speriment al met odlar bilan o‘rganish mumk in. Bu “ t abiat ” , “ mat eriy a” . Uning y onida esa qanday dir ilg‘ab bo‘lmas psixologik jaray onlar. Odamlarning miy asi v a biox imik jaray onlar bir x il k o‘rinsa-da, har bir odam o‘ziga xos psixik aga ega. Amerik a bixev iorizmi (behav ior “ xulq, xat t i-harak at ” ) Yev ropa k lassik psixologiy asiga qarshi o‘ziga xos reak siy a sifat ida y uzaga k eldi.

• Shu bilan birga, 40-50-y illarda aholining k eng k o‘lamdagi k o‘chishi nat ijasida t urli qat lamlarga mansub k ishilarga chet t illarni o‘rgat ishda qat or muammoli sav ollar y uzaga k eldi: Bolalarga necha y oshdan chet t ilini o‘rgat ish mumk in? O‘zga madaniy at larni qanday o‘zlasht irish mumk in? Yangi t ilning t uzilishini o‘rganishda ona t ilidan t arjima amalga oshiriladimi y ok i y angi t afak k ur t uzilishi shak llanadimi? Tabiiy k i, bunday sav ollarga chet t ili o‘qit uv chilari jav ob bera olmasdilar. Ularni jav oblash uchun psixologik bilim t alab qilinar edi. Aqli zaif, gung v a k o‘zi ojiz bolalarning t a’limida ham qat or muammolar t ug‘ilgandi. Bu k abi muammolarni hal qilishda ham psixologning y ordami lozim edi. Shuningdek , nut q buzilishining sabablarini o‘rganishda v a nut qni qay t a t ik lashda faqat t ibbiy ot xodimlarining y ordamigina emas, balk i psixolingv ist larning ham y ordami zarur edi.