Amir Temur va temuriylar davrida markaziy Osiyoda ilm – fanning gullab yashnashi

Загружено в:

16.08.2023

Скачано:

4

Размер:

1.5 MB
• RE J A:
• 1.  Temur  v a  t emuriy lar dav lat ining 
ijt imoiy -iqt isodiy , madaniy -maishiy  t araqqiy ot i.
• 2. Me'morchilik , t asv iriy  san'at  v a amaliy  san'at .
• 3. Ilm-fan v a adabiy ot .
• 4. San'at , falsafa v a din.MAVZU: Amir Temur va temuriylar davrida markaziy 
Osiyoda ilm – fanning gullab yashnashi  Tem ur  v a  t emuriylar  dav ri  O‘rt a  Osiy o  madaniy at ida  alohida  dav rni  t ashk il 
qiladi.  Madaniy at   t arix ida  k lassik   dav r  hisoblangan  bu  dav r  x ususan,  o‘zbek  
madaniyat ining but ungi huquqiy  joy lashuv ida asos bo‘lib x izmat  qildi. Av v alo, 
bu  dav r  madaniy at i  Temur  asos  solgan  k uchli  dav lat chilik   t amoyillari  asosida 
shak llangan  ijt im oiy-iqt isodiy  t araqqiy ot   bilan  bog‘liqdir.  Amir  Temur  dav rida 
O‘rt a  Osiy oning  must aqil  bir  dav lat   qilib  birlasht irilishi  m am lak at ning 
iqt isodiy-madaniy  t araqqiy ot iga  ijobiy   t a'sir  k o‘rsat adi.  Ilm-fan,  adabiyot   v a 
san'at ,  hunarm andchilik   v a  me'm orchilik   rav naq  t opdi.  Mam lak at   v a  poyt ax t  
Samarqandning  obodonchiligi  y o‘lida  m ahalliy   v a  chet   mamlak at lardan 
k o‘plab  fan  v a  san'at   ahllarini,  hunarmand  me'morlarni  v a  m usav v irlarni 
t o‘pladi.
Tem ur  m ark azlashgan  dav lat   t uzish  jarayonida  ishlab  chiqarishga,  x ususan 
qishloq  xo‘jaligiga  alohida  e't ibor  berdi.  O‘rt a  Osiyoda  qishloq  xo‘jaligi  sun'iy 
sug‘orishga  bog‘liqligini  y ax shi  t ushungan  Temur  Angor  k analini  qazdirdi  v a 
Murg‘ob  v odiysida  sug‘orish  ishlarini  y o‘lga  qo‘y di.  Samarqand  v a  Shahrisabz 
shaharlari  oqar  suv   bilan  t a'minlav chi-  Lalmik or  yerlarda  arik lar  qazildi. 
Dehqonchiliqda  donli  ek inlar,  pax ga,  zig‘ir  ek ilgan.  Bo‘yoq  uchun  ro‘y an 
o‘sim ligi,  shuningdek   pillachilik da  t ut lar  k o‘p  ek ilgan.  Uzum,  limon 
yet ishgirshgan.
Ulug‘bek   dav rida  Bog‘i  maydonda  t urli  o‘simlik lar  ek ilib,  Bog‘cha  nomli  bog‘ 
barpo et yt gan. Tem ur Samarqand at rofi da Bag‘dod, Sult oniy a v a Sheroz nomli 
qishloqlar  qurdiradi.  Tem ur  v a  Ulug‘bek   dav rida  qo‘y chilik   v a  yilqichilik k a 
alohida e't ibor berilgan.  Tog‘-k on ishlari y o‘lga qo‘y ilib, t urli ma'danlar qazib olinishi t ufay li hunarm andchili k  
riv ojl angan.
Obodonchilik ,  sug‘orm a  dehqonchilik ning  riv ojlanishi  iqt isodiy   hay ot da  muhim  
soha-hunarmandchilik ,  sav do  v a  t ov ar  pul  m unosabat larining  t araqqiy ot iga  ijobiy  
t a'sir  k o‘rsat di  hunarm andchilik   t armoqlarining  k o‘pay ishi  t ufay li  shaharlarda 
hunarmandchilik   mahallalari ning  soni  ort ib,  y angi  bozor  rast alari,  t im   v a  t oqlar 
qurildi.  To‘qi machilik ,  k ulolchilik ,  chilangarlik ,  t em irchili k   v a  binok orl ik   sohalari 
asosiy   o‘rin  t uggan. Sam arqand,  Buxoro,  Toshk ent ,  Shohruhiy a,  Term iz,  Shahrisabz, 
Karshi  shaharlarida  y angi  hunarm andchilik   m ahalalari  qurilib,  sav do  mark aziga 
ay landi.  I p,  jun,  k anop  t olasidan  gazmollar  t o‘qilgan.  I pak dan  shoy i  gazlamalar 
at las, k im xob. banoras, duhoba, horo, debo k abi gazm ollar t o‘qilgan.
X V   asrda  m et all  buy umlar,  uy -ro‘zg‘or  buy um lari,  asbob  usk unal ar,  qurol-y arog‘lar 
k o‘plab  ishl ab  chiqarilgan.  Samark and qurolsozlik   m ark aziga  ay lanib,  sov ut sozlar 
mahallasi  qurigan.  Shaharlarda  mi s  v a  jezdan  buy umlar  v a  mis  chaqalar  zarb 
qilingan.  Temur  farmoni  bilan  Ust a  I zzoddin  I sfahoniy   y asagan  jez  qozon  v a 
shamdon  hozirgacha  saqlanib  qolgan.  Misgar  v a  chilangarlar  met allni  t obl ash, 
quy ish,  sirt iga  naqsh  solish,  olt in  v a  k umush  suv i  y urit ish  k abi  m urak k ab  ishlarni 
bajarganlar.
Masalan,  Bibixonim   masjidi  eshik lari  y et t i  xil  m adan  qot ishm adan  t ay y orlangan. 
Zargarlar olt in ,  k um ush  v a  jez  qot ishmalaridan  nafi s  zeb-ziy nat   buy um lari 
y asaganlar. Olt in v a k um ush gardi shli, qim mat baho t oshlar qadalgan idishl ar sirt iga 
naqsh v a y ozuv lar ishlangan.  O‘rt a  Osiy o  zaminida  t emuriy lar  dav ri  ilm-fan,  adabiyot ,  san'at   sohalarida 
k amolot   bosqichiga  k ut arildi.  Temuriy lar  dav lat ining  qudrat i  ayniqsa 
me'morchilik da  namoy on  bo‘ldi.  Oqsaroy   pesht oqida  bit ilgan  « Qudrat imizni 
k o‘rmoq ist asang - binolarimizga boq!»  degan yozuv  Temur dav lat ining siyosiy  
v azifasini  ham  anglat ar  edi.  Temur  dav rida  Mov arounnahr  shaharlari 
qurilishida ist ehk omlar, shoh k o‘chalar, me'moriy  majmualar k eng k o‘lam k asb 
et adi.  Ilk   o‘rt a  asrlardagi  shaharning  asosiy   qismi  bo‘ lgan  « Shahrist on» dan 
k o‘lam  va  mazmuni  bilan  farq  qiluv chi  « hisor»   qurilishini  Samarqand 
Shaxrisabzda k uzat ish mumk in.
Qadamjolar  me'morchiligi  ham  o‘ziga  xos  t uzilishga  ega.  Temur  Buxoroda 
Chashmai  A yub  (1380y.)  y odgorligini  qurdiradi.  Shunigdek ,  Temur 
Shahrisabzda  ziy orat   v a  dafn  marosimlari  uchun  « hazira» -  « Dor  us-Siy ozat »  
(1389-1400)  xilxonasini  qurdirgan.  O‘g‘li  Jahongir  v afot   et gach  Shahrisabzda 
maqbara  (hazrat i  Imom)  qurdirgan.  Unda  X orazm  me'morchiligi  ananalarini 
k o‘rish mumk in.
Samarqanddagi  Ulug‘bek   rasadxonasi  me'moriy   san'at ining  noy ob 
y odgorligidir.  Rasadxona  diamet ri  48  met rli  ay lana  shak lda  bo‘lib,  uch 
qav at lidir.
Temuriy lar  dav rida  qurilgan  saroy lar  ik k i  xil  bo‘lgan.  Birinchisi-ma'muriy -
siy osiy   maqsadda  bo‘lib,  qal'a  y ok i  shahar  ichida  qurilgan.  Ik k inchisi-shahar 
t ashqarisidagi  bog‘larda  qurilgan  qarorgohlarda qabul  marosimlari,  majlislar 
o‘t k azilgan  v a  xordiq  chiqarilgan.  Shahrisabzdagi  Oqsaroy   gumbazining 
diamet ri  22  met r  bo‘lib,  t oq  v a  rav oqlari  beqiyos  bo‘lgan.  Temur  v a 
Ulug‘bek ning  asosiy,  qarorgohi  Samarqanddagi  Ko‘k saroy   va  Bo‘st onsaroy  
dey iladi.  Shuningdek ,  shahar  t ashqarisida  Temur  o‘n  ik k it a  bog‘  v a  saroy lar 
bunyod et girgan.  Temur  darv rida  qurilgan  Shirinbek a  opa,  Bibixonim,  Tuman  opa  obidalarida 
naqqoshlik   v a  xat got lik   bilan  birga  t asv iriy   lav halar  ham  mav juddir. 
Shirinbek a  opa  maqbarasida  t asv ir  k o‘p  ranglarda,  qolgan  ichk i  bino 
dev orlarida oq v a mov iy  rangdagi t abiat  manzaralari t asv irlanadi.
X at t ot lik  san'at i t araqqiy ot iga X V asrda an'anav iy  nasxi, k ufi y, dev oriy  xat lari 
bilan  birga  pesht oqlarni  bezov chi  suls  v a  t ezk or-nast a'liq  noy ob  quly ozma 
asarlar k o‘chiriladigan maxsus ust axonalar k it obot chilik ning rav naqiga ijobiy  
t a'sir  k o‘rsat di.  Tarixiy   shaxslarning  qiy ofalari  ham  miniat y uralarda  ak s 
et gan.  Amir  Temur  qiy ofasi  t irik lik   v aqt ida  ak s  et gan  miniat y uralar  hali 
t opilmagan.  Asl  holat iga  y aqin  surat lar  « Zafarnoma» ning  dast labk i 
k o‘chirilgan  nusxalarida  uchray di.  Uning  bir  muncha  y orqinroq  qiy ofasi 
Hirot da  (1467  y.)  k o‘chirilgan  « Zafarnoma» da  k elt iriladi.  Dast lab  Mirak  
Naqqosh  boshlagan  v a  Behzod  y ak unlagan  ushbu  miniat y urada  boy  
k ompozit siy a v a serjilo bo‘y oqlarning uy g‘unligi ajralib t uradi.
X V  asr  miniat y uralarining  ak sariy at ida  sharq  she'riy at ining  qahramonlari-
Lay li  v a  Majnun,  X usrav   v a  Shirin,  Rust am,  jang  lav halari  t asv irlanadi. 
Umuman  miniat y ura  san'at i  Iroq,  Eron,  X uroson,  Mov arounnahr  v a 
Hindist ongacha  hududda  bir  dav rga  xos  badiiy -  est et ik   hodisa  edi.  Bu  hodisa 
Temuriy lar  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  t emuriy larning  Bag‘dod,  Sheroz,  Tabriz,  Hirot , 
Samarqand,  Dehli  k abi  mark azlarida  bir  necha  miniat y ura  mak t ablari 
v ujudga k eldi.  Samaqanddagi  saroy   musav v irlari  A bul  X ay y a  v a  uning  shogirdlari  Shay x  Mahmud  Taliliy,  Pir 
A hmad  Bog‘i  Shamoliy,  Muhammad  bin  Mahmudshoh  Darv esh  Mansurlar ishlagan  rasmlar 
nozik ,  bo‘y oqlar  ust alik   bilan  qo‘llangan.  Ularning  miniat y uralari  t emuriy lar  dazriga  xos  ov -
shik or  mav zuida  y arat ilgan.  1420  y ildan  k ey in  Boy sunqur  Mirzo  Hirot da  xat t ot lik   v a 
naqqoshlik  ust axonasi t ashk il qilgach bu rassomlarning ay rimlari Hirot ga k o‘chib o‘t adi. A bul 
hay y a  t arixiy   asarlariga  ishlangan  miniat y uralarda  A mir  Temur  v a  t emuriy larning  qiy ofalari 
ak s  et sa,  badiiy   asarlarga  ishlagan  rasmlarida  ham  ular  t urli  holat larda  t asv irlanadi.  X alil 
Sult on dav rida ishlangan ay rim miniat y uralar grafi k  t arzda, badiiy  jihat dan o‘ziga xos « siy ohi 
qalam»   uslubida  ishlangan.  Temur  hay ot lik   dav rida  uning  saroy   dev orlarida  shox  v a 
shahzodalar  bor  bo‘y ida  t asv irlanib,  haqiqiy   port ret   janrini  Kamoliddin  Behzod  shak llat irdi. 
Umuman,  Temur  v a  t emuriy larning  qiy ofalari  t asv irlangan  k o‘plab  miniat y uralar  duny oning 
t urli  k ut ubxonalarida  saqlanmoqda.  Ularning  ak sariy at ida  rasm  chizilgan  dav r  y ok i  rassom, 
joy,  mak t ab  k o‘rsat ilmagan.  Biroq,  bu  miniat y uralarda  nur  sochib  t urgan  quy oshsimon 
sherning  boshi  t asv irlangan  t ug‘  Temurning  gerbi-uning saroy i  pesht oqida ,  X alil  Sult on  v a 
Ulug‘bek  zarb qilgan t angalarda uchray di.
Samarqand  mak t abi  miniat y urachilari  v ak illari  k ompozit siy a  y arat ish  v a  manzara  t asv irida 
mahorat lidirlar.  Temuriy lar  dav rida  madaniy at ning  y uk salishi  badiiy   hunarmandchilik ning 
t urli  shak llarida  namoy on  bo‘ldi.  Badiiy   hunarmandchilik   asosan  me'morchilik   bilan  bog‘liq 
bo‘lmay,  k oshink orlik   k ulolchiligi,  y og‘och  v a  t osh  o‘y mak orligi  bilan  ham  bog‘liq  edi.  Qabr 
t oshlariga  qisman  o‘simlik simon,  asosan  geomet rik   nazmlarda  xat t ot lik   namunalari  bilan 
so‘zlar bigilgan. Bu y ozuv lar chuqur, qusha o‘y iqlarida bit ilgan. Qabrt oshlar sag‘ana y ok i suna 
shak lida bo‘lib, bo‘z rangli marmardan, ay rim xollarda o‘t a noy ob t oshlardan t ant ana idishlar 
ishlangan.  Yog‘och  uy mak arligida  Go‘ri  A mirda, Shohi  Zinda,  Yassav iy   maqbaralari,  eshik lari, 
shuningdek  X V asrga oid uy  ust unlari naqshlar bilan ishlangan. Temur v a Ulug‘bek  dav rlarida 
met all  o‘y mak orligi  t araqqiy   et adi.  Buy um  v a  idishlar  olt insimon  bronza,  lat un,  qizil  misdan 
ishlangan. N aqshlar o‘y ib, bo‘rt ma usulda, qimmat baho t oshlar qadalib t ay y orlangan.  Amaliy  san'at ning  k ulolchilik   t uri  uchun  yashil,  zangori  t usdagi  yorqin  sir 
ust iga  sodda  o‘simlik noma  naqshlarni  qora  bo‘yoqlar  bilan  t ushurishga  yok i 
uyurma gullar ishlanishi, bu dav rda paydo bo‘lgan oppoq idishlarga sir ust idan 
k obalt   yordam ida  naqsh  berilishi  y angilik   edi.  Sopol  buyumlardagi  naqshlar 
mo‘y qalamda  chizilgan.  Oldingi  asrlarda  sopol  buy umlariga  chiziq  naqshlar 
chizishgan,  t emuriy lar  dav riga  mansub  chik k isimon  sopol  buyumlarda  k ulol-
rassom t urli uslubda och hav orangdan t o lojuv ardga qadar ranglarni qo‘llay di. 
Temur  v a  t emuriylar  dav rining  amaliy   san'at   t urlaridan  t o‘qimachilik , 
gilamdo‘zlik , k asht achilik  yuk sak  san'at  darajasiga k o‘t arildi.
Amir  Temur  ilm-fan  riv oji  uchun  g‘amxo‘rlik   qilishi  t ufayli  Samarqand 
dunyoning  ma'rifi y  mark aziga  aylandi.  Mashhur  olimlar  Samarqandga  k eldi. 
Masalan,  Qozizoda  Rumiy,  t abib  X usomiddin  Kermoniy, falaqiy ot shunos 
Mav lono  Ahmad,  Ulug‘bek   dav rida  t urli  mamlak at lardan  k elgan  100  dan  ort iq 
olimlar ilmiy v a ijodiy faoliyat  k o‘rsat gan. Temur v a t emuriy lar zamonida t abiiy  
v a  gumanit ar  fanlar  sohasida  buyuk   olimlar  yet ishib  chiqdi  hamda  jahon 
faniga  munosib  hissa  qo‘shdi.  Falok iy ot shunoslik   fanida  Ulugbek ,  Qozizoda 
Rumiy,  G‘iy osiddin  J amshid  v a  Ali  Qushchilar  yangi  k ashfi yot lar  qildi.  Tarix 
ilmida  Sharofi ddin  Ali  Yazdiy,  Hofi zi  Abro‘,  Abdurazzoq  Samarqanday,  Mirxond, 
X ondamir,  Zay niddin  Vosifi y  v a   boshqalar  qimmat li  asarlar  y arat di.  Badiiy   ijod 
v a  t ilshunoslik da  J omiy,  Nav oiy,  Dav lat shoh  Samarqandiy,  At oullo   Husay niy , 
Koshifi y singari ijodk orlar y uk sak  san'at  asarlari bilan mashhur bo‘ldi.  Temur  v a  Temuriy lar  dav rida gi  m adaniy   y uk salishni ng  umum iy   omil larini  ani qlash  shuni 
k o‘rsa t a dik i, ul ar o‘za ro  uzv iy   bog‘langa n v a y ax li t   bir but un holda gina  qisqa  v a qt  i chi dagi ma dani y -
ma'nav iy  y uk sa k ligi ni y uzaga  k elt i ra olga n.
Bularda n  biri nchi  nav bat da  siy osiy -  ijt imoiy   omilni   k o‘rsat ish  mumk in.  Mov arounnahr v a  X urosonda 
t a rqoq,  o‘za ro  nizo  v a  urushla r  na t i jasi da  t urli   v iloy at ,  am irlik larga   bo‘lini b  k et gan  v a  k elgindi 
huk mronla r  -  mo‘g‘il lar  t omonidan  ay ov siz  ezilgan  x alqning  must a mlak achil iqdan  qut ulishi, 
mamla k a t da   y a gona  birl ashgan  da v la t ning  ba rpo  et il ishi ,  y agona   dav la t chili k   asosi da  boshqarish 
qoi da larining  joriy   et ili shi,  zo‘rav onlik l ar,  o‘zboshi mcha lik lar  k abi  il lat la rning  t uga t i lishi  ij t imoiy  
y uk salishni  t a'minl adi.
I k k inchi  - iqt isodiy  omil - Mov arounna hr v a  X urosonda y agona i dora t izi mining joriy  et i lishi iqt isodiy  
osoy i sht al ik ,  ishlab  chiqa rishni  ja dal  riv ojlanishga  ol ib  k eldi .  Da v la t   t omonida n  dehqonchili k , 
hunarma ndchil ik ,  sav do-sot i qning ri v ojiga  e't ibor beri lishi v a  bu sohada k a t or t adbi rlarning amal ga 
oshiril ishi   ma mlak at ning  ma'nav iy -m adaniy   t araqqi y ot i  uchun  nihoy at da   muhim  a ha mi y a t   k a sb 
et di .
Uchinchi   -  ma'nav iy   omi l  -  av v a lgi  ma daniy   meros,  ma'nav iy  qadriy a t lar,  boy lik lardan  k eng 
foy da lanish,  ul ar  asosida   ri v ojlanishini   a malga  oshirishdan  ibora t   bo‘ldi .  Mark a t i y   Osiy oda  a v v al gi 
asrlarda,  x ususan  IX -X I I I   a srla rda   y a ra t ilgan  ma dani y   –  m a'nav iy   boy lik la rda n,  X orazmiy,  Fa robiy, 
I bn Sino, Beruniy, Chag‘mini y la r merosidan; arab, fors v a t urk iy  t illa rda  y a ra t ilgan Firdav siy, Nizomiy  
Ga nj av iy,  Rumii,  Tusiy,  At t or  k a bi  alloma lar  merosida n:  Musulmon  Sharqi  ma'nav iy   merosida  k eng 
ahamiy at  k asb et gan qadi mgi y unon ilmi y -ma'na v iy, boy li k la rida n k eng foy da lanildi.
To‘rt i nchi -g‘oy av iy  omil bu om il ma'nav iy  omil ning uzv iy  dav omi bo‘lsa-da, uning muhi m a ham iy a t ga  
ega  bo‘lganligi  v a  o‘z dav ri  ma'nav iy  hay ot ida  k at t a rol o‘y na ganl igi  uchun  alohida a jrat ib  k o‘rsat ish 
maqsa dga  muv ofi qdir.  Bu  X V  asrga   k elib  Mov a rounna hr  v a   X urosonda   k eng  t arqa lgan  t asa v v uf  - 
x ususan  N aqshbandiy a   t a'limot idir.  Mark azi y  Osiy oda   Yusuf  Hamadoni y,  Abdu  X oliq  G‘ijduv oniy  
t a'lim ot larini   riv ojla nt i rish  a sosida  sha k l langan  Na qshba ndiy a  t a'li mot i  v a   uning  y iri k   v ak ill ari   X I V-
X V  asrl ardaga   siy osi y -ijt imoiy   hamda   m adaniy   hay ot da   nihoy a t da  muhim  rol   o‘y nadi,  ma'na v iy  
o‘zgari shla r  ma'lum  erk inlik   uchun  g‘oy a v iy   a sos,  omil  bo‘lib  x izmat   qildi.  Tem ur  v a  t emuriy  
sha hzodala r,  k o‘p  olim-  fozilla r,  huna rmandlar  naqshba ndi y a   t a'l imot ida n  ozuk a  oldila r ,  o‘z 
faol iy a t lari , ijodla ri bil an uni har t omonla ma boy i t dil ar.  Temuriy lar  ma'nav iy   madaniy at i  t o'g'risida  gap  borganda,  dast aw al,  ona  y urt imizda 
Uy g'onish  dav rining  ik k inchi  bosqichi  bo'lgan  bu  olt in  asrda  ilm-fanning  nechog'lik   rav naq 
t opganligi hamda uning jahon ilmu urfoni t araqqiy ot iga qo'shgan bebaho hissasi haqida har 
qancha  g'ururlansak   arziy di.  Bu  dav rning  y ana  bir  muhim  y ut ug'i—bu ijt imoiy   fanlar, 
xususan, t arixshunoslik  sohasida k at t a t adqiqot larning yarat ilganligidir.
Bu  xay rli  ishlarning  y uzaga  chiqishida  ham  t emuriy   huk mdorlar  t ashabbusi  v a  rahnamoligi 
beqiy os  bo'lgan.  J umladan,  Amir  Temurning  « Tuzuk lari» ,  Mirzo  Ulug'bek ning  « To'rt   ulus 
t arixi» ,  Bobur  Mirzoning  « Boburnoma» si  ijt imoiy   fanlar  riv ojiga  ay richa  t a'sir  k o'rsat ganligi 
shubhasizdir. Temuriy lar dav rida salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan N izomiddin Shomiy 
v a  Sharafi ddin  Yazdiyning  « Zafarnoma» ,  X ofi z  A bruning  « Zubdat   at -t av orix» ,  A bdurazzoq 
Samarqandiy ning  « Mat la  ul-sa'day n»   v a  « Majma'  ul-bahrayn»   (« Ik k i  saodat li  y ulduzning 
chiqish  o'rni  v a  ik k i  azim  daryoning  quy ilish  joy i» ),  Ibn  A rabshohning  « A mir  Temur  t arixi» , 
Mirxondning  y et t i  jildli  « Ravzat   ul-safo»   (« Pok lik   bog'i» ),  X ondamirning  « Mak orimul  axloq»  
(« Yaxshi  fazilat lar» ),  « X abibus  siy ar  fi   axboru  afodul  bashar»   (« X abarlar  v a  bashariy at  
odamlaridan  dilga  y aqin  siy rat lari» )  asarlari  o'sha  zamon  t arixshunoslik   ilmining  y uk sak lik  
darajasini  o'zida  ifoda  et adi.  Ularning  har  birida  nafaqat   u  yok i  bu  huk mdorlarning  dav lat  
siy osat i  y ohud  harbiy   y urishlari  y ohud  shaxsiyat lariga  oid  ma'lumot lar  ak s  et ib  qolmay, 
balk i shu bilan birga o'sha dav rning barcha murak k ab, ziddiy at li jaray onlari, t arixiy  voqealar, 
hodisalar silsilasi ham ishonarli t arzda yorit ilganligi ay on bo'ladi.
Badiiy adabiy ot . A mir Temur v a t emuriylar dav ri madaniy  muhit ining y orqin sahifasini t urk iy 
(esk i o'zbek ) adabiy ot ining rav naqisiz t asaw ur et ib bo'lmaydi. N egak i, sarchashmalari ancha 
olis  dav rlardan  boshlangan  bu  adabiy ot   bu  v aqt ga  k elib  y anada  sayqal  t opib,  uning  badiiy 
imk oniy at lari  y angi  ufqlar  k ashf  et ib,  y uk sak   riv ojlanishga  erishdi.  Buning  nat ijasida  y angi-
y angi nomdor shoiru adiblar ijod may doniga k irib k elib, o'z bet ak ror, umrboqiy  asarlari bilan 
badiiy  t afak k ur xazinasiga salmoqli hissa qo'shdilar.  Sak k ok iy   singari  zabardast   t urk igo'y   shoirlar  ijodining  rav naqi  t ufay li  mumt oz 
adabiy ot imi z  y angi  marralarga  k o't arildi  v a  uning  xilma-x il  janrlarida  bir-biridan 
go'zal  v a  nafi s  badiiy   asarlar  y arat ildi.  Lut fi iy ning  t urk iy   dev oni,  X orazmiy ning 
« Mahzanul  asror»   (Sirl ar  xazinasi),  Durbek ning  « Yusuf  v a  Zulay xo»   asarlari  y ohud 
Gadoiy   v a  A t oiy larning  ishq-muhabbat ,  hay ot   nash'u  namosini,  inson  shax si  v a  uning 
y uk sak   orzu-armonlari,  int ilishlari ni  k uy lagan  ot ashnafas  she'r-g'azallari,  qasidalari  - 
bular  mumt oz  o'zbek   adabi-y ot i  riv ojining  muhim  y ut ug'idir.  Mazk ur  a sarlarda  o'zbek  
t i lini ng  jarangdorligi,  uning  badiiy   imk oniy at larining  benihoy aligi,  qolav ersa,  uning 
halqchilligi,  y uk sak   est et ik   qudrat i  v a  t a'sirchanligi  t o'la  k uch  bilan  ifodalanganligi 
k o'zga t ashlanib t uradi.
O'zbek   adabiy ot ning  y anada  y uk sak   darajaga  k o't arilib,  k eng  e't irof  t opishida  ulug' 
o'zbek   shoiri  v a  mut afak k iri  A lisher  Nav oiy   (1441-1501)  ijodi   alohida  o'rin  t ut adi. 
Negak i she'riy at  mulk ining sult oni Nav oiy  o'ziga qadar bo'lgan t urk igo'y  shoi rlar ijodi 
erishgan  y ut uqlarni  o'zida  mujassamlasht iribgina  qolmay ,  balk i  ay ni  zamonda 
o'zining  serqi rra  ij odi  bilan  bu  adabiy ot ning  y uk sak   k amol  t opishi  v a  dov rug'ini 
k o't arilishiga mislsiz ulush qo'shdi.
Nav oiy   « X amsa» siga  k irgan  « Hay rat ul-abror» , « Farhod v a Shirin» ,  « Lay li  v a Majnun» , 
« Sabbay i  say y or» ,  « Saddi  Isk andariy »   dost on-larining  har  biri  o'zining  bebaho 
ma'nav iy   qudrat i, badiiy   y uk sak ligi,  t il  boy ligining  muk ammalligi  bilan  ajrafi b  t uradi. 
Eng  muhimi,  o'zbek   t ilida  ilk   bor  « X amsa»   bit ishdek   g'oy at da  mashaqqa t li  v azifani 
sharaf  bilan  ado  et gan  N av oiy   dahosi  har  qancha  t ahsinga  sazov ordi r.  Ulug' 
mut afak k ir  asarlarini  mut ol aa  qilar  ek anmiz,  ularda  ak s  et gan,  ilgari  surilgan  chin 
insonparv arlik ,  v at anparv arlik ,  mehnat -sev arlik ,  hay ot ga  oshuft alik ,  k eng  ma'nodagi 
ishq-rnuhabbat   g'oy alari  v ujudimizni  qamrab  oladi ,  o'ziga  ma ft un  et adi.  Bit   ham 
Nav oiy   ijo  dining  umrboqiy ligidan,  umumbashariy   qadriy at lar  ruhi  bilan  chuqur 
sug'orilganligidan y aqqol dalolat dir.  Shu bilan  birga,  bu  dav rda  fors-t ojik   a dabiy ot i  ha m  an'anav iy   t arzda  riv ojlanishda 
da v om   et di.  Bu  a da biy ot   dov rug'ini  ba land  k o't argan,  y uk sak   ba diiy   ijod 
nam unala rini  y ara t gan  Kam ol  X o'jandiy,  X ofi z  Sheroziy,  Abdurahm on  J om iy,  Binoiy, 
Hiloliy   v a  Vosifi y   singa ri  daho  so'z  san'at k orlari  nom ini  alohida  t ilga  olib  o't ish 
joizdir.  Ula rrim g  y uk sak   badiiy   t afa k k ur  ila  y arat ilgan  um rboqiy   asarlari,  mana, 
necha a srlardirk i, t arix v a  dav rla r sinov idan o't ib, qanchalab av lodla r ongi: shuurini 
y orqinla nt irib  k elm oqda.  Shunday   qilib,  Am ir  Tem ur  v a  Tem uriy lar  dav ri  Va t animiz 
xa lqlarining  hay ot iy   t aqdirida,  uiarning  ijt imoiy   t a raqqiy ot ning  y uk sak   ma rralariga 
k o't arilib  borishi  da v om ida  o'chm as  iz  qoldirga n  alohida  bir  t a rixiy   bosqich  bo'ldi. 
Eng  m uhim i,  bu  dav r  Am ir  Tem urdek   buy uk   siy m oni  t a rix  m ay doniga  chiqardi.  Bu 
zot i  sharif  v a   uning  av lodlarining  mislsiz  sa'y -ha rak at lari,  buny odk orlik   faoliy at i 
t ufay li  Mov a rounnahr  v a  X uroson  o'lk alari  ulk a n  o'zgarishlarga  y uz  t ut di. 
Mo'g'ullarning  bir  y arirn  a srlik   bosqini  v a   zulm -asorat idan  but unla y   xalos  bo'lga n 
ona  y urt imiz  qudrat li  salt anat   dara ja siga   k o't a rildi.  A y ni  chog'da ,  ijt imoiy -iqt isodiy, 
mada niy -ma'nav iy   jihat lardan  y uk salib,  jahonga  dov rug'  t arat di.  Ulug'  ajdodla rimiz 
t omonidan  y arat ilgan  m oddiy   v a  m a'na v iy   ma da niy at ning y uk sak   na munalari,  dur-
u  jav ohirlari  mana necha  asrla rdirk i ,  jahon  ahlini  ha y rat ga  solib,  m innat dor 
av lodla r ardog'ida e'zozlanib k elmoqda.
Must aqillik   t ufa y li  jahon  ma’na v iy at i  v a  ma’rifat i  sahnida  o’z  o’rinlariga  ega   bo’lga n 
k omil ajdodlarim izni v a ular qoldirgan boy  m a’na v iy -ma’rifi y  m erosni t era n anglash, 
o’rganish  v a   ulug’lash  im k oniy at i  y uzaga  k eldi.  Ot a-bobolarim iz,  xususan  buy uk  
da v lat   arbobi,  m a’rifat   homiy si,  y uk sak   m a’nav iy at   egasi  Amir  Temur  v a  uning 
av lodla ri qoldirgan merosi bugungi k unda xalqim iz uchun ruhiy -m a’na v iy  pok lanish 
v a milliy  o’zlik ni anglashning t uga mas chashmasidir.  O’zbek ist ondagi  t arixiy   shaharlar,  go’zal  mak onlarning  k o’pchiligi  A mir  Temur  v a 
t emuriy lar  dav rida  v ujudga  k eldi.  Temuriy lar  dav ri  har  sohada  chinak am  uy g’onish  dav ri 
bo’ldi.  150  y illik   must amlak achilik ,  qaramlik   y illarida  shunday   buy uk   zot  
duny oga mashhur dav lat  arbobi ,  ulug’  buny odk or  A mir  Temur  shaxsining  asl  mohiy at iga 
xolis  v a  haqqoniy   baho  berish  imk oni y at idan  mahrum  bo’lib  y ashadik .  Sho’ro  t uzumi 
sohibqiron  haqidagi  haqiqat ni  xalqdan  y ashirib  k eldi.  Bobok al onimiz  t o’g’risida  so’z 
ay t ilgan  barcha  manbalar  k o’zdan  y ashirildi,  t a’qiqlandi  v a  soxt alasht irildi.  Prezident imiz 
Islom  Karimov   ay t ganlaridek :  « A mir  Temur  nomi  t arixiy   sahifalaridan  bo’y oq  bilan 
o’chirildi,  unut ishga  mahk um  et ildi.  Maqsad  xalqimizning  oragi dan  mill iy   ong,  milliy  
g’urur  t uy g’usini  y o’qot ish,  uni  qaramlik k a,  t obe’lik k a  k o’ndirish  edi» .  Bu  ishlarni ng 
t agidagi  maqsad  bizning  o’zligimizni,  t arix imizni  unut t irish,  bizni  manqurt ga  ay l ant irish 
edi .  Shuning  uchun  ham  biz  A mir  Temurning  hurmat ini  joy iga  qo’y ar  ek anmiz,  birinchi 
galda  shu  sav obli  ish  orqali  xalqimizning,  millat i mizning  izzat -hurmat ini  joy iga  qo’y gan 
bo’lamiz.  Buni  hech  qachon  unut maslik   zarur.  O’zligimizni  anglashimiz,  milliy  
qadriy at larimizni t ik lashimiz ham qarz, ham farz» .
Amir  Т emur  ilm-fan  riv oji  uchun  g’amxo’rlik   qilishi  t ufay li  Samarqand  duny oning  ma’rifi y  
mark aziga  ay landi.  Mashhur  olimlar  Samarqandga  k eldi.  Masalan,  Qozizoda  Rumiy,  t abib 
Х usomiddin  K ermoniy,  falaqiy ot shunos  Mav lono  A hmad,  Ulug’bek   dav rida  t urli 
mamlak at lardan k elgan 100 dan ort iq olimlar ilmiy  v a ijodiy  faoliy at  k o’rsat gan.  Т emur v a 
t emuriy lar  zamonida  t abiiy   v a  gumanit ar  fanlar  sohasida  buy uk   olimlar  y et ishib  chiqdi 
hamda  jahon  faniga  munosib  hissa  qo’shdi.  Falok iy ot shunoslik   fanida  Ulug’bek ,  Qozizoda 
Rumiy,  G’iy osiddin  J amshid  v a  Ali  Qushchilar  y angi   k ashfi y ot lar  qildi.  Т arix  ilmida 
Sharofi ddin  A li  Yazdiy,  Hofi zi  A bro’,  A bdurazzoq  Samarqandiy,  Mirxond,  Х ondamir , 
Zay niddin  Vosifi y   v a  boshqalar  qimmat li  asarlar  y arat di.  Badiiy   ijod  v a  t i lshunosl ik da 
J omiy,  Nav oiy,  Dav lat shoh  Samarqandi y,  A t oullo  Husay niy,  Koshifi y   singari  ijodk orl ar 
y uk sak  san’at  asarlari bilan mashhur bo’ldi.  Mi rzo  Ulug’bek   dav ri da  Samarqandda  biri nchi  Ak ademiy aga  asos  sol indi,  Yer  k urrasini  
o’lchash  v a  fal aqqi y ot shunosl i k   j adv al l ari ni  t uzi sh  ishlari   amal ga  oshi ri l di .  Samarqand 
rasadxonasi ning  quril i shi   ul k an  madaniy   v oqea  bo’l ib,  ji hozi  v a  il mi y   y ut uql ari   j i hat idan 
unga  t eng  k eladigan  rasadxona  y o’q  edi .  Rasadxonada  Ul ug’bek   mat emat ik a,  geomet ri y a, 
falaqqiy ot shunosli k da chuqur bil i mlar sohi bi  edi. Al i Qushchi , Muhammad  Х av ofi y l ar uning 
sev i ml i shogirdl ari bo’lgan.
Mi rzo  Ulug’bek   « Zi j »   asarida  VI II -X I  asrl arda  boshlangan  falaqqi y ot   i lmi ga  oi d  an’anani  
dav om  et t i ri b,  y uqori   daraj aga  k o’t aradi.  Mat emat i k aga  doi r  « Bi r  daraj a  sinusni  ani qlash 
haqi da  ri sola» ,  Fal aqqi y ot shunosl ik k a  oid  « Ri sol ai  Ul ug’bek »   v a  musi qa  haqida  « Musiqa 
il mi   haqida  ri sola»   k abi  asarl ar  y ozdi.  Ulug’bek   Samarqand,  Buxoro  v a  G’i jduv onda 
madrasal ar qurdirib, t a’l i m i shl ariga rahbarl ik  qil di .
Т emur  v a  t emuriy lar  dav ri da  xalq  og’zak i   i jodi   namunal ari   y arat il di.  Adabi y ot   badi iy   usl ub 
ji hat i dan  t ak omi ll ashdi ,  adabi y ot shunosli k   v a  t i lshunosli k k a  oi d  i l miy   asarlar  y arat i l di . 
O’zbek  t arji ma adabi y ot i  v uj udga k eldi .
Bu  dav rda  y et uk   i j odk orl ar  Qut b,  Say fi   Saroy i ,  Hay dar  Х orazmiy,  Durbek ,  Ami riy,  At oi y, 
Sak k ok iy,  Lut fi y,  Bobur,  Muhammad  Sol ih  v a  boshqalar  y ashab  i jod  qi ldi.  Ay niqsa  o’zbek  
y ozma  adabiy ot ini ng  duny ov i y   k o’lami ni  Al isher  N av oi y ning  ij odi   k amolot   bosqi chiga 
k o’t ardi .
Mov arounnax r  v a  Х urosonda  o’zbek   t i l i,  adabi y ot i   v a  madani y at i ning  mav qei  ort a  bordi. 
Х urosondagi   t urk iy zabon  xalqlar  v a  ul arning  ziy ol il ari  Samarqand,  Buxoro,  Т urk i st on  v a 
boshqa  shaharl ardagi   ol i mlar  shoi ral ar  v a  san’at k orlar  bil an  o’zaro  juda  y aqi n 
munosabat da  bo’la  boshl adi lar.  Qay si  i j odk or  o’zi ga  qay si   mamlak at   y ok i  shaharni  qul ay  
deb bi lsa, y osha y erda y ashab i jod qi ldi .
Masalan,  xorazml ik   shoirl ar  Hay dar  v a  hofi z  Х orazmiy l ar  Sherozga,  Ismoil   Ot a  av l odlari dan 
bo’l gan  shoir  Shay x  At oiy   Т urbat dan  ( Т oshk ent   y aqini dan)  Balx ga,  Mav l ono  Lut fi y   ham  asl i  
Т oshk ent dan bo’li b Hirot  y aqi niga bori b y ashab qolganl ar.  Т emur  v a  uni ng  av lodl ari   adabiy ot   v a  san’at ga,  i l m-fanga  y aqi n  k i shil ar  edi .  Т emuri y l ardan  22 t a 
i jodk or  shoi r  bo’li b,  ul ar  o’zl ari   she’r  y ozi sh  bil an  bi rga  i j odk orl arga  xomi y l i k   ham  qil gan.  Х al il   Sul t on, 
Husay n Boy qaro k abi l ar o’z she’rl ari dan dev on t uzganl ar.
Х uroson  v a  Mov arounnaxrda  forsi y   v a  t urk i y da  ham  i k k al a  t i l da  ij od  qi l uv chi   shoirl ar  k o’p  bo’l i b, 
adabi y   hay ot   y uk sal adi .  Sharq  k l assi k   adabi y ot i   t arj i malariga  ham  e’t i bor  k uchay adi .  « Chaxor 
manol i »   k abi   adabi y ot   nazari y asiga  oi d  asarlar  y arat i l gan.  Badi i y   i jodni ng  g’azal ,  ruboi y,  t uy uq  k abi  
t url ari   ri v oj   t opgan.  A dabi y   jaray onda  shohl ar  ham,  oddi y   k osi b v a hunarmandlar ham ,  ol i m  v a 
fozi l l ar ham qat nashgan.
Х urosondagi adabi y  hay ot ni ng riv oj ida Boy sung’ur Mi rzo (Shohruhni ng o’g’l i ) ni ng o’rni  beqiy os bo’l ib, 
u  o’z  t ashabbusi   bil an  fanl arni ng  barcha  sohal ari ga  v a  san’at   ri v oj i ga  k at t a  hi ssa  qo’shgan.  Uni ng 
rahbarl i gi da  Fi rdav si y   « shohnomasi» ni ng  k o’p  qo’l y ozmal arni   qi y osl ash  asosi da  ishonchl i   il mi y   mat ni  
y arat i l di.  Boy sung’urni ng  o’zi   ham  forsi y   v a  t urk i y da  she’rl ar  y ozgan.  Х ul l as,  X V   asr  o’rt al ari da 
Х urosonda o’zbek  adabi y ot i ni ng y angi  mak t abi  y uzaga k el di .
Mov arounnax rda  Ul ug’bek   dav rida  k o’plab  forsiy   v a  t urk i y   i j odk orl ar  t o’plandi .  Adabi y   muhit ni  
bev osi t a  Ul ug’bek ning  o’zi  boshqarar,  Samarqandda  o’sha  dav rni ng  eng  y ax shi  shoi rlari  y ig’i l gan 
edil ar.  Shoi rl arning  sardori   (« Mal i k   ul -k al om» )  qil i b  Mav lono  Kamol   Barax shi y   t ay i nl angan  edi . 
Sak k ok iy   o’z  qasi dal ari dan  bi rida  Ul ug’bek ni ng  she’r  y ozi shi ni   v a  uni ng  she’r  haqi dagi   t ushunchasi  
y uqori   bo’l ganli gi   t a’k i dl ab  o’t gan.  Ul ug’bek   Х urosondagi  i j odk orl ar  bi lan  ham  do’st ona  munosabat da 
bo’l gan.  U  Lut fi y   she’rlarini   X V   asrni ng  mashhur  shoi ri   Salmon  Sov aji y   she’rl ari   bil an  t eng  k o’rgan. 
Mumt oz shoi r bi lan t engl asht i rish Lut fi y  uchun k at t a sharaf edi .
Ul ug’bek   saroy i dagi   eng  obro’l i  o’zbek   shoiri  Sak k ok i y ni ng  l iri k   she’rl ari   bil an  bi rga  o’zbek   t i li dagi  
qasi dal ari  ham bu she’ri y  j anrni ng sezil arl i  y ut ug’i bo’ldi .
Nav oi y   « Majol isun-nafoi s»   t azk i rasi da  k o’proq  x urosonli k   shoi rl ar  haqi da  ma’l umot l ar  bersa, 
Dav l ot shoh  Samarqandi y   « Т azk i rat   ush-shuaro»   asari da  o’t mi shda  o’t gan  i j odk orl arga  t o’x t al adi . 
Yaqi nda  ma’lum  bo’lgan  Shay x   A hmad  i bn  Х udoy dod  Т arozi y ning  « Fuk uk ul-balog’a»   (1437 y.)  asari  
t emuri y l ar dav ri  Mov arounnax rdagi  adabi y  hay ot ni  o’rganish imk onit l ari ni  ochdi .  Shay x  A xmad  Т aroziy   asarida  she’r  nazariy asiga  doir  il miy   masalalarni  y orit ish 
bilan  birga,  shu  pay t gacha  nom a’lum   bo’lgan  o’zbek   v a  forsiy zabon  shoirlarning 
she’rlaridan  mi sol lar  k elt i radi.  Shay x  Т aroziy   o’z  asarida  bizga  m a’lum  bo’lgan 
mashhur  shoirlardan  t ashqari,  bizga  nom a’lum  bo’lgan  Muham m ad  Т em ur 
Buzoning  t uy uqlarini,  Sham s  Qisoriy ning  « al-m aqlubul-ba’z»   she’riy   san’at i 
nam unalarini,  J aloliy   degan  shoirning  i shqiy   m azm undagi  bay t larini,  « mut asalsal»  
she’riy  m an’at iga o’zining g’azalidan nam unalar k elt iradi.
« Mut asalsal»   san’at i  qofi y a  bo’li b  k elgan  so’zlarning  y ok i  uning  bir  bo’lagining 
k ey i ngi  bay t   boshlanishida  t ak rorlanishi   bilan  bay t larni  bir-bi riga  bog’lashni 
anglat adi.  Т aroziy ning  « Fuk uk ul-balog’a»   asari  o’sha  dav r  o’zbek   adabiy ot i  t arixini 
y anada chuqurroq o’rgani shda qimm at lidir.
X V   asrni ng  ik k inchi   y armi  o’zbek   adabiy ot ining  eng  riv ojlangan  dav ri  bo’lib,  bu 
y uk salik   Т em uriy   Boy qaro  v a  o’zbek   adabiy ot ining  porloq  quy oshi  N av oiy   nom lari 
bilan bog’l iq. Boy qaro huk m ronligi dav rida adabiy ot , san’at  v a fanning k o’p sohalari 
riv ojiga k at t a aham iy at  bergan. « Husay niy »  t axal lusi bilan she’rlar y ozgan, bu ulug’ 
zot  o’z huk mronligi dav om ida N av oi y ga « m uqarrabi hazrat i sult oniy »  mansablarini 
berib  birgali k da  m adaniy at ning  riv ojlanishiga  hom iy li k   qilishgan.  N av oiy   ust ozi 
J om iy   bilan  ham k orlik da  ma’nav iy at   t araqqiy ot iga  rahnam olik   qildi.  Ular  t im solida 
badiiy  adabiy ot  eng buy uk  y ut uqlarga erishdi. N av oiy ning « Х amsa»  v a « Х azoy inul-
maoniy »   dev oni,  J om iy ning  « hasht   av rang»   v a  she’riy   dev onlari  shu  dav r 
adabiy ot ining eng buy uk  namunalari  bo’ldi. Husay n Boy qaro o’z « Risolasida»  uning 
huk mronligi  dav rida  shunday   asarlar  y arat i lganidan  chek siz  faxrlangani  bejiz 
em as.  Bu boy  adabiy  meros o’zbek  adabiy ot ining k ey ingi t araqqiy ot iga ham o’zining chuqur 
t a’sirini  k o’rsat di.  Boburning  « Boburnoma»   asari  shu  dav r  o’zbek   adabiy ot i  v a 
ilmining hay ot bax sh an’analari asosida y uzaga k elgan edi.
X V  asrda  o’zbek   adabiy ot i,  ay niqsa  N av oiy   ijodi  misolida  adabiy   janrlar  rang-
barangligi  nuqt ai  nazaridan  ham  eng  y uk sak   cho’qqiga  k o’t arildi.  O’zbek   adabiy   t ili 
shak llandi.  o’zbek   nazmi  v a  nasridagi  adabiy   uslubning  x ususiy at laridan  biri  adabiy  
v a  ilmiy   asarlarda  fi k r  ifodasida  forsiy   v a  arabiy   so’z  v a  iboralardan,  at amalardan, 
forsiy   t ilga  xos  jumla  t uzilish  qoidalaridan  k eng  foy dalandilar.  Т emuriy larning 
adabiy ot   v a  madaniy at   sohasidagi  an’analari  k ey inchalik   boburiy lar  t omonidan 
A fg’onist on  v a  Hindist onda,  X VIII-X IX   asrlarda  Х orazm  v a  Qo’qon  xonligida 
riv ojlant irildi.
Т emuriy lar  dav ri  adabiy ot i  o’zbek   adabiy ot i  riv ojida  o’ziga  xos  alohida  bir  bosqichni 
t ashk il  et adi.  Undagi  ulug’v or  insonparv arlik   v a  x alqchillik ,  adolat parv arlik   v a 
ma’rifat parv arlik   g’oy alari  hamon  o’z  t arov at ini  y o’qot gani  y o’q.  Bu  adabiy   meros 
O’zbek ist onda  hali  asrlar  dav omida  o’zining  boy   mazmuni  bilan,  g’oy av iy -mafk urav iy  
t eranligi v a ilohiy ligi bilan k omil insonni t arbiy alashda k at t a ahamiy at  k asb et adi.
Т emuriy lar  dav rida  y arat ilgan  adabiy ot   t asav v ufning  adabiy ot i  darajasini  belgiladi. 
A dabiy ot   t asav v ufning  g’oy av iy   mazmunida  ilohiy   masalalarni  qamrab  olib 
umuinsoniy  t afak k urni ifodaladi.
Mov arounnax r  v a  Х urosonda  Х IV  asrning  ik k inchi  y armi  v a  X V  asrda  ro’y   bergan 
madaniy   y uk sak lik   but un  musulmon  Sharqigina  esas,  ov ropa  mamlak at larini 
hay rat ga  soldi.  Bu  y uk sak lik   Mark aziy   Osiy oning  so’nggi  madaniy -ma’nav iy  
riv ojinigina  belgilab  bermay,  qo’shni  mamlak at lardagi  madaniy   t araqqiy ot ga  ham 
k at t a t urt k i berdi.  Must aqillik  t ufay li jahon m a’nav iy at i v a ma’rifat i sahnida o’z o’rinlariga ega 
bo’lgan k om il ajdodlarim izni v a ular qoldirgan boy  m a’nav iy -ma’rifi y  m erosni 
t eran anglash, o’rganish v a ulug’lash im k oniy at i y uzaga k eldi. Ot a-bobolarim iz, 
xususan buy uk  dav lat  arbobi, m a’rifat  hom iy si, y uk sak  m a’nav iy at  egasi A m ir 
Temur v a uning av lodlari qoldirgan m erosi bugungi k unda x alqim iz uchun ruhiy -
m a’nav iy  pok lanish v a milliy  o’zlik ni anglashning t ugam as chashm asidir. 
O’zbek ist ondagi t arix iy  shaharlar, go’zal m ak onlarning k o’pchiligi A m ir Tem ur v a 
t em uriy lar dav rida v ujudga k eldi. Tem uriy lar dav ri har sohada chinak am  
uy g’onish dav ri bo’ldi. 150 y illik  m ust am lak achilik , qaram lik  y illarida shunday  
buy uk  zot  duny oga m ashhur dav lat  arbobi, ulug’ buny odk or A m ir Temur 
shaxsining asl m ohiy at iga xolis v a haqqoniy  baho berish im k oniy at idan m ahrum  
bo’lib y ashadik . Sho’ro t uzum i sohibqiron haqidagi haqiqat ni x alqdan y ashirib 
k eldi. Bobok alonim iz t o’g’risida so’z ay t ilgan barcha m anbalar k o’zdan y ashirildi, 
t a’qiqlandi v a sox t alasht irildi. Prezident im iz I slom  Karim ov  ay t ganlaridek : « A m ir 
Temur nom i t arix iy  sahifalaridan bo’y oq bilan o’chirildi, unut ishga m ahk um  
et ildi. Maqsad xalqimizning oragidan m illiy  ong, m illiy  g’urur t uy g’usini y o’qot ish, 
uni qaram lik k a, t obe’lik k a k o’ndirish edi» . Bu ishlarning t agidagi m aqsad bizning 
o’zligimizni, t arix im izni unut t irish, bizni m anqurt ga ay lant irish edi. Shuning 
uchun ham  biz Am ir Tem urning hurmat ini joy iga qo’y ar ek anm iz, birinchi galda 
shu sav obli ish orqali x alqim izning, millat imizning izzat -hurm at ini joy iga qo’y gan 
bo’lam iz. Buni hech qachon unut m aslik  zarur. O’zligim izni anglashim iz, m illiy  
qadriy at larim izni t ik lashim iz ham qarz, ham  farz» .  O’zbek ist on  must aqillik k a  erishishi  bilanoq  Prezident imiz  boy   ma’nav iy  
merosimiz,  dinu-iy monimiz,  qadriy at larimiz,  shu  jumladan  ulug’ 
bobomiz sohibqiron Amir Temur nomini, u haqidagi t arixiy  haqiqat ni t ik lashga 
shaxsan  rahnamolik   qilib  k elmoqda.  O’zbek ist on  must aqilligi  bizga  buy uk  
sohibqironni  ham  qay t arib  bergani  bilan  alohida  qadrga  egadir.  Amir 
Temurning  siy mosi  xorijda  y illar  dav omida  t eat r  sahnalaridan  t ushmay  
k elgan,  Ev ropa  t illarida  500  dan  ziy od,  Sharq  t illarida  900  ga  y aqin  k it oblar 
y ozilgan,  k o’p  suv rat lari  ishlangan.  Toshk ent ning  mark azidagi  xiy obonda 
sohibqironga  muht asham  hay k al  o’rnat ildi,  A mir  Temur  v a  t emuriy lar  dav ri 
muzey i  barpo  et ildi.  1994  y ilda  Mirzo  Ulug’bek   t av alludining  600  y illigi,  1996 
y ilda  sohibqiron  t av alludining  660  y illigi  munosabat i  bilan  duny o  miqy osida 
ulk an  t adbirlar  o’t k azildi.  Parijdagi  YuN ESKO  qarorgohida  o’t k azilgan  y ubiley  
t ant analari  jahon  miqy osida  nishonlandi.  O’zbek ist on  Respublik asi  Vazirlar 
Mahk amasining  qaroriga  k o’ra  « A mir  Temur»   xay riy a  x ay riy a  jamg’armasi 
t ashk il  et ildi.  Duny oning  t aniqli  siy osat   arboblari,  olimlari,  y ozuv chilari, 
t arixchilari  isht irok ida  ilmiy -amaliy   anjumanlar  o’t k azildi.  Prezident   farmoni 
bilan  y uk sak   muk ofot   –  « A mir  Temur»   ordeni  t a’sis  et ildi.  Bularning  barchasi 
Prezident imiz  boshchiligida  must aqillik   t ufay li  o’zbek   x alqining  ma’nav iy  
t ik lanishi  borasida  olib  borilay ot gan  k eng  jabhadagi  xay rli  ishlardan  bir 
nishona xolos.  Et iboringiz uchun 
Rahmat !!!

• RE J A: • 1. Temur v a t emuriy lar dav lat ining  ijt imoiy -iqt isodiy , madaniy -maishiy t araqqiy ot i. • 2. Me'morchilik , t asv iriy san'at v a amaliy san'at . • 3. Ilm-fan v a adabiy ot . • 4. San'at , falsafa v a din.MAVZU: Amir Temur va temuriylar davrida markaziy Osiyoda ilm – fanning gullab yashnashi

Tem ur v a t emuriylar dav ri O‘rt a Osiy o madaniy at ida alohida dav rni t ashk il qiladi. Madaniy at t arix ida k lassik dav r hisoblangan bu dav r x ususan, o‘zbek madaniyat ining but ungi huquqiy joy lashuv ida asos bo‘lib x izmat qildi. Av v alo, bu dav r madaniy at i Temur asos solgan k uchli dav lat chilik t amoyillari asosida shak llangan ijt im oiy-iqt isodiy t araqqiy ot bilan bog‘liqdir. Amir Temur dav rida O‘rt a Osiy oning must aqil bir dav lat qilib birlasht irilishi m am lak at ning iqt isodiy-madaniy t araqqiy ot iga ijobiy t a'sir k o‘rsat adi. Ilm-fan, adabiyot v a san'at , hunarm andchilik v a me'm orchilik rav naq t opdi. Mam lak at v a poyt ax t Samarqandning obodonchiligi y o‘lida m ahalliy v a chet mamlak at lardan k o‘plab fan v a san'at ahllarini, hunarmand me'morlarni v a m usav v irlarni t o‘pladi. Tem ur m ark azlashgan dav lat t uzish jarayonida ishlab chiqarishga, x ususan qishloq xo‘jaligiga alohida e't ibor berdi. O‘rt a Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun'iy sug‘orishga bog‘liqligini y ax shi t ushungan Temur Angor k analini qazdirdi v a Murg‘ob v odiysida sug‘orish ishlarini y o‘lga qo‘y di. Samarqand v a Shahrisabz shaharlari oqar suv bilan t a'minlav chi- Lalmik or yerlarda arik lar qazildi. Dehqonchiliqda donli ek inlar, pax ga, zig‘ir ek ilgan. Bo‘yoq uchun ro‘y an o‘sim ligi, shuningdek pillachilik da t ut lar k o‘p ek ilgan. Uzum, limon yet ishgirshgan. Ulug‘bek dav rida Bog‘i maydonda t urli o‘simlik lar ek ilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo et yt gan. Tem ur Samarqand at rofi da Bag‘dod, Sult oniy a v a Sheroz nomli qishloqlar qurdiradi. Tem ur v a Ulug‘bek dav rida qo‘y chilik v a yilqichilik k a alohida e't ibor berilgan.

Tog‘-k on ishlari y o‘lga qo‘y ilib, t urli ma'danlar qazib olinishi t ufay li hunarm andchili k riv ojl angan. Obodonchilik , sug‘orm a dehqonchilik ning riv ojlanishi iqt isodiy hay ot da muhim soha-hunarmandchilik , sav do v a t ov ar pul m unosabat larining t araqqiy ot iga ijobiy t a'sir k o‘rsat di hunarm andchilik t armoqlarining k o‘pay ishi t ufay li shaharlarda hunarmandchilik mahallalari ning soni ort ib, y angi bozor rast alari, t im v a t oqlar qurildi. To‘qi machilik , k ulolchilik , chilangarlik , t em irchili k v a binok orl ik sohalari asosiy o‘rin t uggan. Sam arqand, Buxoro, Toshk ent , Shohruhiy a, Term iz, Shahrisabz, Karshi shaharlarida y angi hunarm andchilik m ahalalari qurilib, sav do mark aziga ay landi. I p, jun, k anop t olasidan gazmollar t o‘qilgan. I pak dan shoy i gazlamalar at las, k im xob. banoras, duhoba, horo, debo k abi gazm ollar t o‘qilgan. X V asrda m et all buy umlar, uy -ro‘zg‘or buy um lari, asbob usk unal ar, qurol-y arog‘lar k o‘plab ishl ab chiqarilgan. Samark and qurolsozlik m ark aziga ay lanib, sov ut sozlar mahallasi qurigan. Shaharlarda mi s v a jezdan buy umlar v a mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Ust a I zzoddin I sfahoniy y asagan jez qozon v a shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar v a chilangarlar met allni t obl ash, quy ish, sirt iga naqsh solish, olt in v a k umush suv i y urit ish k abi m urak k ab ishlarni bajarganlar. Masalan, Bibixonim masjidi eshik lari y et t i xil m adan qot ishm adan t ay y orlangan.  Zargarlar olt in , k um ush v a jez qot ishmalaridan nafi s zeb-ziy nat buy um lari y asaganlar. Olt in v a k um ush gardi shli, qim mat baho t oshlar qadalgan idishl ar sirt iga naqsh v a y ozuv lar ishlangan.

O‘rt a Osiy o zaminida t emuriy lar dav ri ilm-fan, adabiyot , san'at sohalarida k amolot bosqichiga k ut arildi. Temuriy lar dav lat ining qudrat i ayniqsa me'morchilik da namoy on bo‘ldi. Oqsaroy pesht oqida bit ilgan « Qudrat imizni k o‘rmoq ist asang - binolarimizga boq!» degan yozuv Temur dav lat ining siyosiy v azifasini ham anglat ar edi. Temur dav rida Mov arounnahr shaharlari qurilishida ist ehk omlar, shoh k o‘chalar, me'moriy majmualar k eng k o‘lam k asb et adi. Ilk o‘rt a asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘ lgan « Shahrist on» dan k o‘lam va mazmuni bilan farq qiluv chi « hisor» qurilishini Samarqand Shaxrisabzda k uzat ish mumk in. Qadamjolar me'morchiligi ham o‘ziga xos t uzilishga ega. Temur Buxoroda Chashmai A yub (1380y.) y odgorligini qurdiradi. Shunigdek , Temur Shahrisabzda ziy orat v a dafn marosimlari uchun « hazira» - « Dor us-Siy ozat » (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O‘g‘li Jahongir v afot et gach Shahrisabzda maqbara (hazrat i Imom) qurdirgan. Unda X orazm me'morchiligi ananalarini k o‘rish mumk in. Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me'moriy san'at ining noy ob y odgorligidir. Rasadxona diamet ri 48 met rli ay lana shak lda bo‘lib, uch qav at lidir. Temuriy lar dav rida qurilgan saroy lar ik k i xil bo‘lgan. Birinchisi-ma'muriy - siy osiy maqsadda bo‘lib, qal'a y ok i shahar ichida qurilgan. Ik k inchisi-shahar t ashqarisidagi bog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar o‘t k azilgan v a xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diamet ri 22 met r bo‘lib, t oq v a rav oqlari beqiyos bo‘lgan. Temur v a Ulug‘bek ning asosiy, qarorgohi Samarqanddagi Ko‘k saroy va Bo‘st onsaroy dey iladi. Shuningdek , shahar t ashqarisida Temur o‘n ik k it a bog‘ v a saroy lar bunyod et girgan.

Загрузите документ, чтобы увидеть его полностью.