Amir Temur va temuriylar davrida markaziy Osiyoda ilm – fanning gullab yashnashi


• RE J A: • 1. Temur v a t emuriy lar dav lat ining ijt imoiy -iqt isodiy , madaniy -maishiy t araqqiy ot i. • 2. Me'morchilik , t asv iriy san'at v a amaliy san'at . • 3. Ilm-fan v a adabiy ot . • 4. San'at , falsafa v a din.MAVZU: Amir Temur va temuriylar davrida markaziy Osiyoda ilm – fanning gullab yashnashi
Tem ur v a t emuriylar dav ri O‘rt a Osiy o madaniy at ida alohida dav rni t ashk il qiladi. Madaniy at t arix ida k lassik dav r hisoblangan bu dav r x ususan, o‘zbek madaniyat ining but ungi huquqiy joy lashuv ida asos bo‘lib x izmat qildi. Av v alo, bu dav r madaniy at i Temur asos solgan k uchli dav lat chilik t amoyillari asosida shak llangan ijt im oiy-iqt isodiy t araqqiy ot bilan bog‘liqdir. Amir Temur dav rida O‘rt a Osiy oning must aqil bir dav lat qilib birlasht irilishi m am lak at ning iqt isodiy-madaniy t araqqiy ot iga ijobiy t a'sir k o‘rsat adi. Ilm-fan, adabiyot v a san'at , hunarm andchilik v a me'm orchilik rav naq t opdi. Mam lak at v a poyt ax t Samarqandning obodonchiligi y o‘lida m ahalliy v a chet mamlak at lardan k o‘plab fan v a san'at ahllarini, hunarmand me'morlarni v a m usav v irlarni t o‘pladi. Tem ur m ark azlashgan dav lat t uzish jarayonida ishlab chiqarishga, x ususan qishloq xo‘jaligiga alohida e't ibor berdi. O‘rt a Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun'iy sug‘orishga bog‘liqligini y ax shi t ushungan Temur Angor k analini qazdirdi v a Murg‘ob v odiysida sug‘orish ishlarini y o‘lga qo‘y di. Samarqand v a Shahrisabz shaharlari oqar suv bilan t a'minlav chi- Lalmik or yerlarda arik lar qazildi. Dehqonchiliqda donli ek inlar, pax ga, zig‘ir ek ilgan. Bo‘yoq uchun ro‘y an o‘sim ligi, shuningdek pillachilik da t ut lar k o‘p ek ilgan. Uzum, limon yet ishgirshgan. Ulug‘bek dav rida Bog‘i maydonda t urli o‘simlik lar ek ilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo et yt gan. Tem ur Samarqand at rofi da Bag‘dod, Sult oniy a v a Sheroz nomli qishloqlar qurdiradi. Tem ur v a Ulug‘bek dav rida qo‘y chilik v a yilqichilik k a alohida e't ibor berilgan.
Tog‘-k on ishlari y o‘lga qo‘y ilib, t urli ma'danlar qazib olinishi t ufay li hunarm andchili k riv ojl angan. Obodonchilik , sug‘orm a dehqonchilik ning riv ojlanishi iqt isodiy hay ot da muhim soha-hunarmandchilik , sav do v a t ov ar pul m unosabat larining t araqqiy ot iga ijobiy t a'sir k o‘rsat di hunarm andchilik t armoqlarining k o‘pay ishi t ufay li shaharlarda hunarmandchilik mahallalari ning soni ort ib, y angi bozor rast alari, t im v a t oqlar qurildi. To‘qi machilik , k ulolchilik , chilangarlik , t em irchili k v a binok orl ik sohalari asosiy o‘rin t uggan. Sam arqand, Buxoro, Toshk ent , Shohruhiy a, Term iz, Shahrisabz, Karshi shaharlarida y angi hunarm andchilik m ahalalari qurilib, sav do mark aziga ay landi. I p, jun, k anop t olasidan gazmollar t o‘qilgan. I pak dan shoy i gazlamalar at las, k im xob. banoras, duhoba, horo, debo k abi gazm ollar t o‘qilgan. X V asrda m et all buy umlar, uy -ro‘zg‘or buy um lari, asbob usk unal ar, qurol-y arog‘lar k o‘plab ishl ab chiqarilgan. Samark and qurolsozlik m ark aziga ay lanib, sov ut sozlar mahallasi qurigan. Shaharlarda mi s v a jezdan buy umlar v a mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Ust a I zzoddin I sfahoniy y asagan jez qozon v a shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar v a chilangarlar met allni t obl ash, quy ish, sirt iga naqsh solish, olt in v a k umush suv i y urit ish k abi m urak k ab ishlarni bajarganlar. Masalan, Bibixonim masjidi eshik lari y et t i xil m adan qot ishm adan t ay y orlangan. Zargarlar olt in , k um ush v a jez qot ishmalaridan nafi s zeb-ziy nat buy um lari y asaganlar. Olt in v a k um ush gardi shli, qim mat baho t oshlar qadalgan idishl ar sirt iga naqsh v a y ozuv lar ishlangan.
O‘rt a Osiy o zaminida t emuriy lar dav ri ilm-fan, adabiyot , san'at sohalarida k amolot bosqichiga k ut arildi. Temuriy lar dav lat ining qudrat i ayniqsa me'morchilik da namoy on bo‘ldi. Oqsaroy pesht oqida bit ilgan « Qudrat imizni k o‘rmoq ist asang - binolarimizga boq!» degan yozuv Temur dav lat ining siyosiy v azifasini ham anglat ar edi. Temur dav rida Mov arounnahr shaharlari qurilishida ist ehk omlar, shoh k o‘chalar, me'moriy majmualar k eng k o‘lam k asb et adi. Ilk o‘rt a asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘ lgan « Shahrist on» dan k o‘lam va mazmuni bilan farq qiluv chi « hisor» qurilishini Samarqand Shaxrisabzda k uzat ish mumk in. Qadamjolar me'morchiligi ham o‘ziga xos t uzilishga ega. Temur Buxoroda Chashmai A yub (1380y.) y odgorligini qurdiradi. Shunigdek , Temur Shahrisabzda ziy orat v a dafn marosimlari uchun « hazira» - « Dor us-Siy ozat » (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O‘g‘li Jahongir v afot et gach Shahrisabzda maqbara (hazrat i Imom) qurdirgan. Unda X orazm me'morchiligi ananalarini k o‘rish mumk in. Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me'moriy san'at ining noy ob y odgorligidir. Rasadxona diamet ri 48 met rli ay lana shak lda bo‘lib, uch qav at lidir. Temuriy lar dav rida qurilgan saroy lar ik k i xil bo‘lgan. Birinchisi-ma'muriy - siy osiy maqsadda bo‘lib, qal'a y ok i shahar ichida qurilgan. Ik k inchisi-shahar t ashqarisidagi bog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar o‘t k azilgan v a xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diamet ri 22 met r bo‘lib, t oq v a rav oqlari beqiyos bo‘lgan. Temur v a Ulug‘bek ning asosiy, qarorgohi Samarqanddagi Ko‘k saroy va Bo‘st onsaroy dey iladi. Shuningdek , shahar t ashqarisida Temur o‘n ik k it a bog‘ v a saroy lar bunyod et girgan.