Daraja formasi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

179.837890625 KB

Скачать

Mavzu:Daraja formasi
Bajardi:
Tekshirdi:

REJA

Kirish

1.Sifat darajalari

2.Fe’l darajalari

3.Ravish darajalari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Eski o‘zbek tilida ham sifat darajalari uch xil
ko‘rinishga ega: odd i y da raj a, qiyosiy daraja,
o r ttirma daraja Sifatning oddiy darajasi maxsus
morfologik ko‘rsatkichga ega b o‘Imaydi va
bosh shakldagi har qanday sifat oddiy darajani
tashkil etadi. Qiyosiy va orttirma daraja shakllari
maxsus affikslar yordamida hosil b o‘ladi.


Qiyosiy daraja. Sifatlarda qiyosiy daraja m a’nosi quyidagi usullà r
bilan ifodalanadi:
Morfologik usul. Bu usul sifatga -raq -ràk affiksini orttirish yo‘i
bilan hosil b o ‘ladi. Qiyosiy darajaning bu shakli sifatda ifodalangan
belgining k am ligini, kuchsizligini ko‘rsatadi: Ul yaxshiraq turursizgà
(Tafsir). Abu Safyânm bir tarraq yerdü tutg‘il(N F). Ul ulug‘ràq kishi xud
S h a yx Kamal ermish (Navoiy, M N ), Yana bir budnadur, ... qizilraq
rangi bâr (BN). Bizlàrg'a xalifa Ahmadjân nâmlik bir kattarâq bâla erdi
(Furqat).- raq/-ràk affiksi ravishlarga, m iq d o r bildiruvchi so‘zlarga,
umuman, harakat yoki hoîat belgisini ko‘rsatuvchi so‘zlarga qo‘shilganda
harakat yoki holat belgisining kamligini ko'rsatib, ravishdarajasini hosil
qiladi


Sintaktik usul. Bu usul murakkab shakl y o ‘li
bilan ifodalanadi, ya’ni sifatning daraja belgisi
boshqa so‘z bilan qiyoslash orqali aniqlanadi.
Qivos u ch nn fh iq k h Irelishipi shaklida b
o‘ladi: Vale husn ichrà javhardin â n-sen ( M N
/ Ichind a ki suv sutdm âq, asaldin siichïtg
turur (N F ). Jâ n d m ariuq

mehribâmmg‘a salâm (Lutfiy). Mundin yaxshi ât
bolmas(Sh.tar.).

$Murakkab usul. Bu usul morfologik va sintaktik usullarning birikuvidan hosil b o’ ladi, ya’ni qiyos uchun keltirilgan so‘z chiqish kelishigi shaklida bo‘ladi, sifatga esa -ra q /-rà k affiksi qo‘shiladi: Amt) kezi kektü n kokrak erdi ( 0 ‘N). Andin qattiqraqhâl bardur (Navoiy, M Q ). Yâsh bilà da g \ kichikràk bandín / baxî ilà ban biyikràk bandín (SHN). Mundin yaxshirâq guvah bolmas(Sh.tar.) Orttirma daraja. Eski o ‘zbek tilida sifatlardagi orttirma daraja m a’nosi et), kop, a sm , behad, bisyar, g ‘ayat, bag'ayat, heyli kabi so ‘zlar yordamida ifodalangan. Masalan: Kep issig* bir yer turur ( 0 ‘N). Et) sot)g‘i etlàr ulub (QR). Ishq behad yirâq durur andin (Navoiy, SS). Tala oîi bisyâryaxshi bolur(BN). Nazm ishinit) rutbasi bag‘ayai biyik rutbadur (Navoiy, MA). Garche sei)à asru ytraqdur bu dam (H aydar). Xeyli xushnamâ daraxti bar(BN).$

Eski o‘zbek tilida ham fe’l darajalarining quyidagi
turlari mavjud bo'lgan: bosh daraja, o'zlik daraja,
majhul daraja, birgalik daraja, orttirma daraja.
Fe’l darajalarining yasalishi va ularning m a’nosiga
ko‘ra ayrim o‘zgachaliklardan tashqari, eski o‘zbek
tili bilan hozirgi o ‘zb e k tili o‘rtasida deyarli farq
yo‘q.Fe’lning bosh darajasi morfologik ko ‘rsatkichga
ega emas.
Boshqa daraja shakllari bosh darajadagi fe’llarga
maxsus affikslar
orttirilishi bilan hosil bo l adi.

0‘zlik darajaning asosiy ko‘rsatkichini -n (-in /-in //- u n /- iin )
affiksi tashkil etadi: Yusuf ul boldkka seviindi (QR). Yolda qattig‘
saqlang'il ( N F / Kuydi, etandi g ‘am otinda ichim tashim menu/
(Atoiy). Hargiz andaq dilpazir keriinmas kim, ... (Navoiy, Msh).
On alti qatla chumundum(BN). Og‘uzxang‘a baqinmadi(Sh.tar.).
0 ‘zlik daraja m a ’nosida majhul daraja k o ‘rsatkichi -/ ( - il/- il/
/ - u!/-l) ham qo‘llanadi: Kishilaryig‘ildilar(Tafsir). Tamlan qamug‘
yemriildi( Q R / Keyiilda ishq chaqmaqi chaqildi (XSH). Bu vasila
bile hayal qihldi kim t ... (Navoiy, MN).
0 ‘zlik darajadagi fe’l odatda bosh kelishikdagi so‘z bilan
munosabatga kirishadi. Lekin o ‘zlik daraja shaklidagi o ‘timli fe’llar
b a’zan tushum kelishigini boshqarib kelishi ham uchraydi. Masalan:
Meniyj g ‘animim qorg'anda edi, ham qorg’a ni m al in di, ... (BN).
Am u ch qism qi li ndi(Navoiy, MQ).

Birgalik daraja shakli -sh (-ish /-ish //- u s h /- u s h ) affiksi bilan hosil bo‘ladi. Bu
daraja asosan quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:a) birgalik m a ’nosi. Bunda ish -h
arak atn i bajaruvchilar barobar ishtirok etadilar, birgalikda har a k a t qiladilar:
Fatima Ali
birla oturdi, yig'lashdilar (Tafsir). Ik ki qashi bash bir qihb, bilman, ne sez
sozlashtilar (L u tfiy ). Barchasi qol tutushub chiqdilar(S H N ). Qishlaq juvam
yighhshib issig‘da oynashg ‘ay pishib (M uqim iy);
b) ish-harakatni bajarishda yordamlashish, bahslashish kabi ma’nolarni
ifodalaydi: A nin birla sanchishur erdi (QR). Bir-ikki qatla u f taraf bu tarafdin
qihch ahshtilar (BN ). Va taqi biri-biri birlan yag'i bolub chapishurlar
erdi(Sh.tar.)

Orttirma daraja ko‘p shaklli b o ‘lishi bilan fe’lning
boshqa darajalaridan ajralib turadi.
Orttirma darajaning ko‘p shaklli bo l ishi m a ’lum
sharoitlar bilan bog'liq. Birinchidan, orttirma daraja
shaklini yasovchi affikslaming ko‘pchiligi bir affiksning
fonetik ko‘rinishlari sifatida vujudga kelgan. Ikkinchidan ,
orttirma daraja affikslarining ishlatilishi ayrim hollarda f e ’l
negizining xususiyatiga ham bog‘liq bo'ladi. Uchinchidan ,
orttirma darajani yasovchi affikslaming bir guruhi keng
qo‘llansa, boshqalari ayrim fe’Ilargag in a qo'shiladi.

E ski o ‘zbek tilida quyidagi affikslar ishtirokida hosil bo‘lgan
orttirma daraja shakllari amalda b o ‘lgan:t ( - it/- it / /- u t/- u t)
afiiksi asosan ikki b o ‘g ‘inli fe’IIarga qo ‘shi!adi: Bizni n
otlag‘imiz ni quritur (Q R). Ibrahim ni zindanda berklatti(T afsir/
Quyash ya nli g‘ y u zu n izn iyarutti (M N ). Oxshatti qamati n g‘a
sanavbarm bag'ban (N avoiy, M N ). Chiqarib elni
yiiruttiler(SHN ). Kep Lutjiym qorqutma (Lutfiy).- a r /- e r //- u
r /'ttr asosan b ir b o ‘g‘in!i fe’IIarga q o ‘shiladi: Tomn i
chiqarsun(Tafsir). Evin eshikin ketàrgil(QR). Bezàb am ez omina
yaturdi(XSH). Ichmedi, kiichün ichürdilàr(NF). Shaydâhqqa bash
chiqarur(N avoiy, MQ).

tu r /- tü r //- d u r /- d ü r asosan undosh bilan tugagan
fe’llarga qo'shiladi.

Jarangsiz undosh bilan tugagan fe’llarga -tur/-tiir shakllari
qo'shiladi: Kiivâch asturur(QR). Azaqin bichtiirdi(Tafsir). Gulâb
sachtur(XSH). Altun uym tiktiirdi(Sh.tar.).
Jarangli u n dosh bilan tugagan fe’llarga ham da ye-, dà-singari unli
bilan tu g ag an b ir b o ‘g ‘inli fe’llarga -dur/-diir shakllari
qo‘shiladi: Hakimlarm yig ‘durdi (QR). Og'uz qag‘ang‘a bildurdi
( 0 ‘N). Koziygà tupraq toldurdi (N F). Xiradm azdurur g ‘amzay
xumân ( M N / Hajr oti bu kiin ichimni küydiiriir (Sakkokiy).
Tanghmm yediirdi(Tafsir). Mutja Jurjiî dedüriirlàr àrdi(O eN).

FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR

1. 0‘ZBEK TILINING TARIXIY GRAMMATIKASI .-T: T o s h k e n t,2008

Mavzu:Daraja formasi Bajardi: Tekshirdi:

REJA  Kirish  1.Sifat darajalari  2.Fe’l darajalari  3.Ravish darajalari  Xulosa  Foydalanilgan adabiyotlar

Eski o‘zbek tilida ham sifat darajalari uch xil ko‘rinishga ega: odd i y da raj a, qiyosiy daraja, o r ttirma daraja Sifatning oddiy darajasi maxsus morfologik ko‘rsatkichga ega b o‘Imaydi va bosh shakldagi har qanday sifat oddiy darajani tashkil etadi. Qiyosiy va orttirma daraja shakllari maxsus affikslar yordamida hosil b o‘ladi.

 Qiyosiy daraja. Sifatlarda qiyosiy daraja m a’nosi quyidagi usullà r bilan ifodalanadi: Morfologik usul. Bu usul sifatga -raq -ràk affiksini orttirish yo‘i bilan hosil b o ‘ladi. Qiyosiy darajaning bu shakli sifatda ifodalangan belgining k am ligini, kuchsizligini ko‘rsatadi: Ul yaxshiraq turursizgà (Tafsir). Abu Safyânm bir tarraq yerdü tutg‘il(N F). Ul ulug‘ràq kishi xud S h a yx Kamal ermish (Navoiy, M N ), Yana bir budnadur, ... qizilraq rangi bâr (BN). Bizlàrg'a xalifa Ahmadjân nâmlik bir kattarâq bâla erdi (Furqat).- raq/-ràk affiksi ravishlarga, m iq d o r bildiruvchi so‘zlarga, umuman, harakat yoki hoîat belgisini ko‘rsatuvchi so‘zlarga qo‘shilganda harakat yoki holat belgisining kamligini ko'rsatib, ravishdarajasini hosil qiladi

 Sintaktik usul. Bu usul murakkab shakl y o ‘li bilan ifodalanadi, ya’ni sifatning daraja belgisi boshqa so‘z bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Qivos u ch nn fh iq k h Irelishipi shaklida b o‘ladi: Vale husn ichrà javhardin â n-sen ( M N / Ichind a ki suv sutdm âq, asaldin siichïtg turur (N F ). Jâ n d m ariuq  mehribâmmg‘a salâm (Lutfiy). Mundin yaxshi ât bolmas(Sh.tar.).

Daraja formasi

15.08.2023

0

179.837890625 KB

Похожие