logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. Muhabbatnoma’ matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi

Muhabbatnoma’ matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1047.5693359375 KB
Скачать
Mavzu:,,Muhabbatnoma’’matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi. • Reja: 1. ,,Muhabbatnoma’’ asari haqida. 2. ,,Muhabbatnoma ‘’asarining til xususiyatlari. 3. Asarda so’zlarning o’zaro bog’lanishi. “ ”14-asrga kelib,o’zbek tilining mavqeyi ancha oshdi va bu tilda ko’plab asarlar yaratildi.Bu asarlar,asosan,xalq tilida yaratildi.Bu narsa noma va qissalarda o’z aksini topdi.Xorazmiyning ‘’Muhabbatnoma’’si shunday asarlar sirasiga kiradi.Xorazmiy — shoirning taxallusi hisoblanadi,u haqida tarixiy ma’lumotlar yo’q.Faqatgina asarning muqaddima Va xotimasida uning hayotiga doir ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Bizgacha ‘’Muhabbatnoma’’ning arab va uyg’ur yozuvidagi nusxalari saqlangan,ular til jihatidan bir-biridan farq qiladi.Asarning uyg’ur yozuvidagi nusxasi 1959-yilda A.M.Shcherbak tomonidan,arab yozuvidagi nusxasi esa E.Najip tomomidan nashr qilingan. ,,Muhabbatnoma,,asari 11 nomadan iborat bo’lib,8 tasi o’zbek tilida 3 tasi forsiy tilda yozilgan.Forscha nomalarning sarlavhalari o zbekcha,shuningdek,forscha nomalarni xotimalavchi baytlat ham o’zbekcha hisoblanadi. Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo’lishi uchun o’sha davr tilidan ustalik bilan foydalandi.Shoir xalq tiliga xos o’xshatishni metafora va jonlantirish bilan bog’lab bera oldi: Shakkarmu eriningiz yā qand, yā jān, Uyalur la’lingizdin ābi hayvān. O’zbek tili boyliklaridan yaxshi foydalangan shoir,omonim so’zlar bilan so’z o’yinlari yaratdi: Ashar yeldin sening yelganda ating, Quyash yang’liq jahanni tutti ating,(at-ot, at- nom). Bo’yung sarvu sanubartek belimg qil Vafa qilg’an kishilarg’a vafa qil.(qil-soch tolasi,qil- qilmoq). Til xususiyatlari jihatdan, ,,Muhabbatnoma,,da aralash unsurlarni,ya’ni g’arbiy va janubiy tillarga xos xususiyatlar uchraydi.Masalan jo’nalish kelishigi uchun g’a, gə ,qa, kə affiksi formalaridan tashqari a,ə ham ancha keng qo’llangan. Masalan: elingə (qo’liga), goharina (gavhariga) mukina (mulkiga), dilistona (dilistonga), tana (tanga) kabi. Tushum kelishigi uchun ni/nï affiksli forma bilan bir qatorda i/ï formasi ham keng qo’llangan:(konglumi – ko’nglimni,ozumi – o’zimni)kabi. Asarda buyruq – istak maylining 1 shaxs ko’plik formasi uchun ali/əli affiksli formasi ham qo’llangan:( barali, keləli). Ravishdoshning iban/ibən shakli qo’llangan:(bariban,kelibən). Hozirgi-kelasi zamon fe’lining man/men affiksi( barman-bormayman,kelmen- kelayman). Sifatning li/lï/lu/lu formalari (tatlu –shirin,korklu-go’zal,shirin sozlu –shirin so’zli)formasi asar tili uchun xususiyatlidir. Asarda ravishdoshning g’ach /gəch formasi (barg’ach,kelgəch), isar/iser affiksli(bolusar)kelasi zamon fe’li,taqsim sonning ər affiksi yordamida hosil bo’luvchi formasi (birər- bittadan)ham ishlatilgan. Asarda tekin,bikin, yanglig’/yangliq, ashunu kabi ko’makchilar ham qo’llanganki,bular asar tilinining o’ziga xos xususiyatini tashkil etadi. • Asarda qaratqich keliahigining –ning –ing shakllari uchraydi,ular belgili yoki belgisiz qo’llangan.Masalan:Belgili o’rimda: • eshikning tuprog’I,latofatning buqoyi,Yusufning jamoli kabi. • Belgisiz o’rinda:Bayram oyi,Husayiy pardasi,ko’ngul bahri,muhabbat nardi kabi. • Belgili o’rinda –ing shaklida: • Bizing til,bizing bek. • Hozirda bu shakl ozarbayjon,turk,turkman,gagaus kabi o’g’uz guruhidagi turkiy tillarda uchraydi. Chiqish kelishigi qo’shimchasi –dan –din tarzida uchraydi,ba’zan –din shakli oldidan bitta n harfi orttiriladi: Ulus tuttung qamuq aqling kuchindin, Cherikta qon tomar qamching uchindin. Bunda n undoshi qadimiy 3 shaxs birlik egalik qo’shimchasinimg hozirda tushib qolgan undoshi sifatida qaraladi. • Asarda egalik shakllarining –im –ing shakllari bilan birga –um-ung shakli ham keng qo’llangan: yuzungizni yorutti,xusnung sipohi,ko’zumning yoshi. -dek shakli –tek shaklida uchraydi: Qamartek,aningtek,quyoshtek,falaktek kabi. • ,,Muhabbatnoma,,da fikrlar,asosan, sodda gaplarda ifodalandi.shuningdek,bog’langan qo’shma gap,ergashgan qo’shma gap,ixcham ko’chirma gaolar ham uchraydi: Tabassum qildi,aydi:,,Ey faloni, Kelturgil bizga loyiq armug’oni. • ,,Muhabbatnoma,, tilini xarakterlashda asosiy rolni o’ynovchi narsa uning leksik tarkibidir.Uning leksik tarkibida quyidagi so’zlar uchraydi: Shunqar (burgut) ,qatra (tomchi) ,boyla (shunday qilib) yuban (ikkilanmoq), okush (ko’p), Ush (u,bu ,shu), chimgen (o’tloq) ,tiklik (o’tkazilgan) ,asru(juda),qat (tomon) ,yaqtu(yorug’), korkkebay(go’zal),yavut (yaqinlashmoq),uram (ko’cha),qamuq (hamma),uzre (ustida),el sun (qo’l uzatmoq) ,iyman (uyalmoq) ,yula (ma’shal),neluk (nima uchun), qapuq (eshik) ,ashnu (dastavval) ,degul (inkor yuklamasi) ,telim(ko’p),ug’an (xudo) ,dudaq (lab) kabilar. • Bulardan ko’rinib turibdiki, ,,Muhabbatnoma,,asarida 13-asr oxiri va 14-asrning boshlarida Xorazm va Movoraunnahrda hukm surgan kitobiy-poetik til traditsiyasi davom ettirilgan.Shuning uchun ham unda qipchoq-o’g’uz til elementlari va qisman uyg’ur tili xususiyatlari mavjud. • ‘’ Muhabbatnoma’’fonetik va morfologik jihatdan o’ziga xos bo’lsa-da unda 14- asr yodnomalariga yaqinlashtiruvchi xususiyatlar ham bor.Shuning uchun ham bu asar 14-asr adabiy tilining muhim yodnomalaridan biri hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Tursunov U., O’rinboyev B.O’zbek adabiy tili tarixi,T:O’qituvchi,1982. 2. Abdurahmonov G’.,Shukurov Sh.,Mahmudov Q.O’zbek tilimimg tarixiy grammatikasi,T,2008. 3. Fozilov E,O’zbek tilining tarixiy morfologiyasi,T,1965. 4. Muxtorov A., Sanaqulov U,O’zbek adabiy tili tarixi,T,1995. 1. Xorazmiy.Muhabbatnoma.w.w.w.ziyouz.k utubxonasi 2. Mahmatmurodov Sh,Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar til xususiyatlari tahlili haqida.Monografiya,— Samarqand,2010. 3. Najip E.N.,,Muhabbatnoma”ning Toshkent shahri nashri haqida.O’TA,1963,N-6.

Mavzu:,,Muhabbatnoma’’matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi. • Reja: 1. ,,Muhabbatnoma’’ asari haqida. 2. ,,Muhabbatnoma ‘’asarining til xususiyatlari. 3. Asarda so’zlarning o’zaro bog’lanishi.

“ ”14-asrga kelib,o’zbek tilining mavqeyi ancha oshdi va bu tilda ko’plab asarlar yaratildi.Bu asarlar,asosan,xalq tilida yaratildi.Bu narsa noma va qissalarda o’z aksini topdi.Xorazmiyning ‘’Muhabbatnoma’’si shunday asarlar sirasiga kiradi.Xorazmiy — shoirning taxallusi hisoblanadi,u haqida tarixiy ma’lumotlar yo’q.Faqatgina asarning muqaddima Va xotimasida uning hayotiga doir ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Bizgacha ‘’Muhabbatnoma’’ning arab va uyg’ur yozuvidagi nusxalari saqlangan,ular til jihatidan bir-biridan farq qiladi.Asarning uyg’ur yozuvidagi nusxasi 1959-yilda A.M.Shcherbak tomonidan,arab yozuvidagi nusxasi esa E.Najip tomomidan nashr qilingan.

,,Muhabbatnoma,,asari 11 nomadan iborat bo’lib,8 tasi o’zbek tilida 3 tasi forsiy tilda yozilgan.Forscha nomalarning sarlavhalari o zbekcha,shuningdek,forscha nomalarni xotimalavchi baytlat ham o’zbekcha hisoblanadi. Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo’lishi uchun o’sha davr tilidan ustalik bilan foydalandi.Shoir xalq tiliga xos o’xshatishni metafora va jonlantirish bilan bog’lab bera oldi: Shakkarmu eriningiz yā qand, yā jān, Uyalur la’lingizdin ābi hayvān.

O’zbek tili boyliklaridan yaxshi foydalangan shoir,omonim so’zlar bilan so’z o’yinlari yaratdi: Ashar yeldin sening yelganda ating, Quyash yang’liq jahanni tutti ating,(at-ot, at- nom). Bo’yung sarvu sanubartek belimg qil Vafa qilg’an kishilarg’a vafa qil.(qil-soch tolasi,qil- qilmoq).

Til xususiyatlari jihatdan, ,,Muhabbatnoma,,da aralash unsurlarni,ya’ni g’arbiy va janubiy tillarga xos xususiyatlar uchraydi.Masalan jo’nalish kelishigi uchun g’a, gə ,qa, kə affiksi formalaridan tashqari a,ə ham ancha keng qo’llangan. Masalan: elingə (qo’liga), goharina (gavhariga) mukina (mulkiga), dilistona (dilistonga), tana (tanga) kabi.

Похожие

Sintaksis.Sintaksis aloqa.So’z birikmasi
Sintaksis.Sintaksis aloqa.So’z birikmasi
O’zbekiston Respublikasining Yaponiya davlati bilan o’zaro aloqalari
Fazoda to’g’ri chiziqlarning o’zaro joylashuvi. Fazoda to’g’ri chiziq va tekisliklarning o’zaro joylashuvi. To’g’ri chiziqninng berilgan tekislikda yotish sharti.
Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqini