GEOSIYOSATNING ASOSIY TUSHUNCHALARI.

Reja: 1. Tellurokratiya va Talassokratiya. Dunyo xaritasi. 2. Rimland va “chegara hududlar”. Tarixning jug‘rofiy mag‘zi (Heartland). 3. “ Yirik maskan” (GroSSraum) va geosiyosat nuqtai nazarida davlat.

Tellurokratiya va Talassokratiya. Dunyo xaritasi.  Bu tushunchalarning kelib chiqishi tarixiy voqelikning o‘zgarishiga bog‘liq. Bir qator geosiyosiy tadqiqotlar bilan mashg‘ul olimlar sayyorani siyosiylashgan ikki unsurning o‘zaro ta’siri va aloqalari natijasida yuzaga keluvchi munosabatlar majmuasi deb tushunadilar. Bu xildagi idrok vositasi, ilmiy yo‘riqnoma sifatida tadqiqotchi uchun zarur aslaha bo‘lishi mumkin. Ayni paytda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, bunday ajratishni muvaqqat tanqid ostiga oluvchi olimlar ham mavjud. Ularning ta’kidlashicha, bunday ajratish tamomlangan tadqiqotni chegaralagan bo‘lardi. Xolbuki, bu fikrlarni to‘liq anglab olish uchun tellurokratiya va talassokratiya tushunchalari mazmuni, ma’nolariga e’tiborni qaratish maqsadga muvofiq. Bunday bo‘lishning asosi sayyoraning jug‘rofiy tuzilishi va sivilizatsiyalarning tarixiy tipologiyasida aks etgan fundamental dualizmni qaror toptirishdir.  Bu dualizm “tellurokratiya” (quruqlik qudrati) va “talassokratiya” (dengiz qudrati) kabi tushunchalar o‘zaro ziddiyati, qarama-qarshiligidan iborat. Bu sifatdagi qarama-qarshilik savdo sivilizatsiyasi (Karfagen, Afina) va harbiy-avtoritar sivilizatsiyalar (Rim, Sparta)ning mutanosibliklarida o‘z aksini topadi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, bu “demokratiya” va “ideokratiya” o‘rtasida vujudga kelgan dualizmdir.  Bu dualizm o‘zaro adovatli munosabatda bo‘lgan, uning ikki qutbi bir-biriga g‘animona va muqobil shakllangan. Demak, xulosa qilinadi, bundan kelib chiqadiki, barcha insoniyat jamiyatlari tarixi ikki – “suv” (“suyuq”, “qo‘nimsiz”) va “quruq” (“qattiq”, “doimiy”) unsurdan iborat, deb qaraladi .

Tellurokratiya va Talassokratiya.  “ Tellurokratiya”, “quruqlik qudrati” fazo mustahkamlanganligi hamda sifat yo‘nalishlari va xususiyatlarining barqarorligi bilan uzviy bog‘liqdir. Bunga sivilizatsiyalar nuqtai nazaridan qarasak, tellurlik – o‘troqlik, konservatizm, kishilarning yirik ittifoqlari, urug‘lar, qabilalar, xalqlar, davlatlar, imperiyalar bo‘ysunadigan qat’iy yuridik tartiblarda o‘z aksini topadi. Quruqlikning qattiqlik sifatida ekani xulqiy qoidalarning qat’iyligi va ijtimoiy an’analarning bir maromli va barqaror kechishi bilan belgilanadi.  “ Talassokratiya”, “Dengiz qudrati” esa, aksincha, bunga qarama-qarshi qurilmalarga asoslangan o‘ziga xos sivilizatsiyani tashkil qiladi. Bu xildagi sivilizatsiyalar texnik rivojlanishga moyil, dinamik va qo‘zg‘aluvchan. Uning ustivor yunalishlari ko‘chmachilik, savdo-sotiq va individual tadbirkorlik ruhi. Individuum kollektivning eng harakatchan bo‘lagi sifatida eng yuqori qadriyat darajasiga ko‘tariladi va bunda yuridik qonun-qoidalar nisbiy, ikkinchi darajali sifat kasb etadi. Bunday sivilizatsiya tez sur’atlar bilan rivojlanadi, faol ravishda takomillashadi, tashqi ko‘rinishini tez o‘zgartira biladi , muhitga tez moslasha oladi, ammo, voqean, uning umumiy ichki qurilmalari o‘zgarmasdan qoladi.  Inson tarixining katta qismi har ikki ustivor yunalishning cheklangan ko‘lamida va “tellurokratiya”ning global hukmronligi sharoitlarida kechgan. Zamin elementi barcha sivilizatsiyalarga bevosita ta’sir ko‘rsatsa, suv elementi o‘z ta’sirini uzuq- yuluq va tasodifiy tarzda o‘tkazadi. Bu voqeliklik muayyan sharoitlargacha jug‘rofiy jihatdan mahalliylashgan holatda – dengiz sohillari, daryo havzalari va basseynlari holatida bo‘ladi. Bu qarama-qarshilik Sayyoraning har bir burchagida har xil ko‘rinishda va har xil intensivlikda rivoj topgan.