logo

HIBAT UL-HAQOYIQ”DAGI ONOMASTIKA

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1139.94921875 KB
“ HIBAT UL-HAQOY IQ”DAG I 
O NOMASTIKA”                                           Reja:
1.”Haqiqatlar tufhasi” turkiy pandnoma 
adabiyotining noyob durdonasi
2.Asarning órganilish tarixiga  bir nazar. 
3.”Hibat ul-haqoyiq” asarining tili, leksikasi
4.Asarda keltirilgan onomastik birliklar  Ax loq  m u a lli m i n om i  b ila n  
m a sh h u r  b ólga n  b u y u k sòz 
sa n ’a tkor i Ad i b  Ah m a d  
Y u gn a kiy n in g Qu r ’on i  ka r im  va  
Ha d isi sh a r if  m a ’n ola r i 
si n gd ir ili b  , islom  d in i  a x loq in i 
ta r ģib  q il ish   va  kom il in son n i 
ta r b i y a la b  y eti sh tir ish  m a q sa d i 
b il a n  y ozil ga n  “Hib a t u l-u l 
h a q oy iq ”( “Ha q iq a tla r  tu h f a si ”)  
a sa r i tu r kiy  pa n d n om a  
a d a b iy otin in g n oy ob  
d u r d on a sid i r. Ah m a d  Y u gn a kiy n in g q a ch on  
y a sh a ga n li gi h a m  u zoq  va q t 
tor tish u vla r ga  sa b a b  b òlga n . Ay r im  
y a d q iq otch ila r  Ad i b  Ah m a d  VIII 
a sr d a  y a sh a ga n , d ega n  d a ’vola r n i  
ilga r i su r a d ila r.
( Ma sa la n , M. Im om n a za r ov. ”Ad ib  
Ah m a d  q a ch on  y a sh a ga n ?) . As a r n in g tili u s lu b i,va zn i u n in g X II –X III 
a s r la r d a  y ozilga n ligin i ta s d iq la y d i. X X  a s r  
b osh la r id a  A. Fitr a t “Ay b a t u l –
a q oy iq ”n om li m a q ola s id a  a sa r n in g 
tili,u s lu b iga  a s osla n ib , u n i “Qu ta d ģu  
b ilig”d a n  b ir  –ikki a sr   són gr a  
y ozilga n ligin i ta ’kid la ga n  ed i.Sh u  f a ktla r ga  
a sos la n ib  a d ib n i X II-X III a sr la r d a  
y a s h a ga n  d ega n  x u los a ga  kelis h  m u m kin . Qor a x on iy la r  d a vr id a  ijtim oiy -
siy osiy  h a y otd a  b ir  q a d a r  
b a r q a r or lik va  iq tisod iy -m a d a n iy  
r ivojla n ish  kòzga  
ta sh la n d i. ”Qu ta d ģu  b ilig”,”Devon i 
lu ģa tit-tu r k”a sa r la r i y u za ga  
keld i. Ah m a d  Y u gn a kiy n in g “Hib a t 
u l-h a q oy iq ”a sa r i h a m  q or a x on iy la r  
d a vr id a gi m a d a n iy  y u ksa lish la r  
m eva la r id a n  b ir id ir.  «HIBAT UL-HAQOYIQ»NING O’RGANALISH
TARIXIGA BIR NAZAR
Amira Shukurova Sharq mumtoz pandnoma adabiyotinig vakili 
Ahmad Yugnakiy X-XII asrlarda ijod etgan 
iste’dodli shoiridir. Adib Ahmad hayoti va 
ijodini tadqiq etish uzoq asrlardan buyon 
davom etib kelmoqda. Bu borada Alisher 
Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asari 
alohida ahamiyatga ega. Qolaversa, usmonli 
turk adabiyotshunosligida ham 
yugnakiyshunoslik, “Hibat ul-haqoyiq”ni tahlil 
va talqin etilgan tadqiqotlar ancha. O’zbek adabiyotshunosligida Ahmad 
Yugnakiy va uning dostoniga doir ilmiy 
izlanishlar N. Mallaev, Q. Mahmudov, G. 
Xo’janova, R. Vohidov tadqiqotlarida, 
shuningdek, o’tgan asrning 90-yillar 
matbuotida e’lon qilingan M. 
Imomnazarov, E. Umarov, I. Haqqul, H. 
Boltaev, N. Rajabov, Q. Tohirov kabi 
olimlarning maqolalarida kuzatiladi. Usmonli turk adabiyotshunosligining vakili 
Banarli Nihad Samining “Resimli Turk 
Edebiyati Tarihi. Destanlar devrinden 
zamonamiza kadar”nomli asarida Adib Ahmad 
hayoti va ijodi masalasi yoritilgan maqola ham 
o’rin olgan. M.Imomnazarov dostonning 14 bobdan iborat ekanligini 
e’tirof etadi.6«O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari» 
majmuasini to’plovchilarning fikriga ko’ra asar 16 
bobdan iborat: «Pand-nasihat ruhidagi doston nomi bilan 
adabiyot tarixiga kirgan ushbu asar XVI bobdan iborat».  
Biroq ikkala o’rinda ham fikr izohlanmaydi.
Bu masala S. Tohirovning “Adib Ahmad Yugnakiyning 
“Hibat ul-Haqoyiq” dostoni matn, tadqiq va tahlil” nomli 
riolasida ham tadqiq etilgan. Bunda tadkikotchi asar 
matniga tayanib, dostonni 14 bob deb e’tirof etadi  Ma’lumki, asarning topilishi va dastlabki nashri turk 
olimi Najib Osimbiy nomi bilan bog’liq. 
O’zbekistondak bu ishni birinchi marta Abdurauf 
Fitrat boshlab bergan. Fitrat o’sha davrning eng 
ommabop jurnali « Maorif va o’qitg’uvchi»da «Aybatul 
aqoyiq» nomli maqolasini e’lon qildi. Ushbu maqolada 
Fitrat o’zbek kitobxoni Ahmad Yugnakiy haqida yaxshi 
ma’lumotga ega bo’lmaganligi uchun eng avvalo, 
adibning tarjimai holiga katta e’tibor qaratadi. Bir muncha muddat O’zbekistonda yashab, ilmiy tadqiqot 
olib borgan rus sharqshunosi E.E.Bertelsning «Ahmad 
Yugnakiy va «Hibat ul-haqoyiq» nomli maqolasida 
asarning leksik, fonetik, grammatik jihatlari yoritib 
berilgan edi.
Taniqli adabiyotshunos olim Natan Mallayevning «O’zbek 
adabiyoti tarixi» kitobida «Hibat ul-haqoyiq»ning 
g’oyaviy-badiiy xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Filologiya fanlari doktori Q. Mahmudovning «Ahmad 
Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida» deb 
nomlangan monografiyasida asarning yozilish davri, asosiy 
g’oyasi va muallifi haqida fikr yuritilgan.
Mustaqillik yillarida bu asarni keng va chuqur o’rganish, 
tahlil qilishga katta e’tibor berila boshlandi. Tadqiqotchi 
Gulchehra Xo’janovaning olib borgan ilmiy izlanishlari 
ayniqsa, diqqatga sazovordir. Tadqiqotchi «Hibat ul-
haqoyiq»ning nusxa va nashrlariga, islomiy g’oyalariga, 
tasavvufiy asoslari hamda badiiy xususiyatlariga e’tibor 
qaratadi. Ad ib  Ah m a d  “Hib a t u l-h a q oy iq ” a sa r i 
b ila n  ôzb ek a d a b iy  tili va  a d a b iy oti 
r ivojiga  ka tta  h issa  q òsh d i. Ma sh h u r  
sh a r q sh u n os olim  Y. E. Ber tels b u  a sa r  
q a d im gi ózb ek a d a b iy  tikid a n  
m u m toz òzb ek a d a b iy  tiliga  òtish d a  
b ir  kòpr ik b ólga n in i a y ta d i.
Ta n iq li tilsh u n os Qozoq b oy  
Ma h m u d ovn in g a n iq la sh ich a , “ Hib a t u l –h a q oy iq ” d a  a toq li otla r  
va  a r a b  tilid a  y ozilga n  
sa r la vh a la r d a n  ta sh q a r i 300 ga  
y a q in  a r a b  va  f or s sòzla r i m a vju d  
b ólib , u la r  a sa r d a gi ja m i sózla r n in g 
20 f oizin i ta sh kil eta d i. XII-XIV asrlar yodnomalarida uchraydigan 
antroponimlarning leksik-semantik va 
uslubiy xususiyatlari
dots. O’.A.Oripov, M.Temirov-Navoiy DPI
Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-
haqoyiq”asari XII-XIII asirlarda 
yaratilgan bo`lib, doston o`n bir bob, 258 
baytdan tashkil topgan. Ahmad Yugnakiy hayoti va faoliyati haqidagi 
ma`lumotlar juda cheklangan va kam.Asarning 248 
baytida shoir “Atasi ati Mahmud Yugnakiy, Adib 
Ahmad o`g`li yo`q ul hech shaki ”deb yozishiga 
qaraganda otasining oti Mahmud Yugnakiy, adib 
Ahmad uning o`g`li ekanligiga hech shubha yo`q. Dostonning birinchi bobi ollohga bag`ishlangan bo`lib u “O`g`on”, 
“Habib”, “Holiq” ismlari bilan tilga olinadi.
Ikkinchi bob payg`ambar (Habib, Nabi) va 4 halifaga 
bag`ishlangan:
Sodiq birla Foruk uchun Zayn nurayn.
Ali to`rtilanch ul eriksik to`nga (17 bayt).
Ahmad Yugnakiy ushbu baytida 3 halifaning arab tilidagi 
laqablarini qo`llagan. Abu Bakrning laqabi – “Sodiq” (Siddiq), 
Umarning laqabi – “Foruq”, Usmonning laqabi – “Zayn Nurayn”. Uchinchi bob Dod Sipohsolor bekka bag`ishlangan: Dod 
Ispoxsolor bek uchun bu kitob chiqartim ochunda oti qolsum teb. 
Dod Ispoxsolor ismi forsiy tilga mansub bo`lib “lashkarboshi” 
degan ma`noni anglatadi.
Shoir Ispohsolarning quvvait va sahovatda xalifalar Umar va 
Usmonga qiyoslaydi:
Salovat ichinda Umar tek juvon,
Saxovat samokat tutar Usmonni.
Adolatda esa u Anushirvonlar ustun: “Dod insof tutar chin 
Anushirvoni” (28 bayt). •
Umuman “Hibbat ul-haqoyiq” dagi 20 qismni quyidagicha tasnif qilish 
mumkin.
Sof turkiy ism : Arslonxo`ja tarxon, O`g`on.
Arabcha :	
 Habib, Holiq,Sodiq,Foruk, Ali, Zayn nurayn, Umar, Usmon, 
Ahmad, Mahmud, Amir Sayfiddin .
Forscha :	
 Dod Ispohsolor, Xo`ja Arnob, Anushirvon .
Qadimiy yahudiycha :	
 Odam Ato,Havvo. “ Hib a t u l-h a q oy iq ”leksika si óziga  x os 
x il m a -x i l m a vzu iy  gu r u h la r n i  ta sh kil 
etib , b i r  n ech ta  sem a n tik gu r u h  va  
gu r u h ch a la r d a n  ib or a td i r.
Ma kon  tu sh u n ch a si n i b il d ir u vch i 
sem a n ti k m a y d on :
Topon im :  Ka sh ģa r,Y u gn a k
Ta m a m i er u r  Ka sh ģa r iy  ti li  b ila .
Z oon i m la r : a r slon ,y a ģa n ,y il a n , fi l , a lik Fil-leksem a si  Na voiy  a sa r la r id a  
fi l, pil ta r zd a  u ch r a y d i.
Alik- u sh b u  leksem a  En a soy  
y od gor likla r id a ,Y u su f  X os 
Hojib n in g “Qu ta d ģu  b ilig” 
d oston id a  “u r ģoch i kiy ik”, ”y ovvoy i 
ech ki” m a ’n ola r id a  q òlla n ilga n . •
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Ahmad Yugnakiy. «Hibat ul- haqoyiq». Toshkent 1971-yil. Nashrga 
tayyorlovchi va so’z boshi muallifi Q. Mahmudov.
2. Ahmad Yugnakiy. «Hibat ul- haqoyiq». / Qadimgi hikmatlar. 
Toshkent, 1987-yil.Tuzuvchi Nasimxon Rahmono v.
3.   «HIBAT UL-HAQOYIQ»NING O’RGANALISH
TARIXIGA BIR NAZARAmira Shukurova
4.XII-XIV asrlar yodnomalarida uchraydigan 
antroponimlarning leksik-semantik va uslubiy 
xususiyatlari.A.Oripov,M.Temirov
5.”Hibat ul – haqoyiq”dostonidagi sózlarning mavzuiy 
guruhlari va ularning leksik-semantik tabiati.Lutfulla 
Sindorov.journal.jspi.uz

“ HIBAT UL-HAQOY IQ”DAG I O NOMASTIKA”

Reja: 1.”Haqiqatlar tufhasi” turkiy pandnoma adabiyotining noyob durdonasi 2.Asarning órganilish tarixiga bir nazar. 3.”Hibat ul-haqoyiq” asarining tili, leksikasi 4.Asarda keltirilgan onomastik birliklar

Ax loq m u a lli m i n om i b ila n m a sh h u r b ólga n b u y u k sòz sa n ’a tkor i Ad i b Ah m a d Y u gn a kiy n in g Qu r ’on i ka r im va Ha d isi sh a r if m a ’n ola r i si n gd ir ili b , islom d in i a x loq in i ta r ģib q il ish va kom il in son n i ta r b i y a la b y eti sh tir ish m a q sa d i b il a n y ozil ga n “Hib a t u l-u l h a q oy iq ”( “Ha q iq a tla r tu h f a si ”) a sa r i tu r kiy pa n d n om a a d a b iy otin in g n oy ob d u r d on a sid i r.

Ah m a d Y u gn a kiy n in g q a ch on y a sh a ga n li gi h a m u zoq va q t tor tish u vla r ga sa b a b b òlga n . Ay r im y a d q iq otch ila r Ad i b Ah m a d VIII a sr d a y a sh a ga n , d ega n d a ’vola r n i ilga r i su r a d ila r. ( Ma sa la n , M. Im om n a za r ov. ”Ad ib Ah m a d q a ch on y a sh a ga n ?) .