logo

HOZIRGI ZAMON FALSAFASI

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1627.1181640625 KB
•
HOZ IRG I Z AMON 
FALSAFASI • Reja:
•
1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy 
sharoit.
•
2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy 
muammolar.
•
3.XX-XXI asr G’arb falsafasi. •
Ma ’lu m ki,  h a m m a  z a m on la r d a  h a m  
f a lsa f a  o` z d a vr in in g d olza r b  
m u a m m ola r in i x a l etis h  y o` lla r in i 
topis h ga  h a r a ka t q ilga n .  Х Х  a s r ga  kelib  
in s on iy a t f a n  va  tex n ika  ta r a q q iy ot i 
s ox a s id a  o` lka n  y u tu q la r n i q u lga  kir it d i.  
Lekin  sh u  b ila n  b ir ga ,  a y n a n  u s h b u  a sr  
ijtim oiy  s ils ila la r,  ikkit a  j a h on  u r u s h i,  
ekologik in q ir oz,  og` ir  y o` q otis h la r  d a vr i 
h a m  b o` ld i.  Bu  esa  f a ls a fi y  fi kr n in g 
ta r a q q iy otid a  o` z a ksin i topd i,  u n in g 
tu r li y o` n a lis h  va  oq im la r i 
s h u g` u lla n ga n  m u a m m ola r n in g 
s a lm og` i,  m a q s a d -m u d d a os in i a n iq  
b elgila d i.  Bu n in g n a tija s i s if a tid a ,  
h oz ir gi d a v r  f a ls a f a s id a  n ix oy a td a  
x ilm a  — x il oq im  va  y o` n a lis h la r  m a vju d .   •
An’anaviy falsafada aql — inson 
mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin 
et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga 
qarshi insonning mavjudligi 
(ekzist ensializm)  muammolari, hamda 
uning norat sional mohiyat i ilgari surila 
boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik 
G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda 
ko` proqinson huquqlariga e’t ibor 
kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, 
mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, 
umumiy emas, aniq-ravshan 
masalalarni x al qilish boshlandi.
•
An’anaviy falsafada hodisalar mex anika 
qonunlari asosida t ushuntirishga 
harakat  qilingan bo` lsa, endi bunday 
t ahlil doirasidan chetda qolgan 
muammolar o` rganila boshlandi. •
Yangicha falsafi y t afakkur ga asos 
solgan olimlar  orasida ko` pchilik 
nemis olimi A r t ur  Shopengauer  ( 1788 
— 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. 
Shopengauer  olamdagi bar cha mavjud 
nar salar ni ir odaning namoyon 
bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona 
int ilish t ar zida t ushunadi. 
Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i-
haraqat lar i — ir odaning namoyon 
bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan 
begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. 
Shuning uchun inson mohiyat i 
ir r ot sional asosga ega. Aql esa 
tasodifi ydir. Inson hayot i doimo 
aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga 
bog` liqdir. •
Shopengauer  t a’limot ini davom 
et t irgan nemis faylasufi  Fr idr ix  
Nit sshe ( 1844-1900)  fi k r icha, 
«bor liqning eng chuqur mohiyat i 
hok imiyat ga erishish uchun bo` lgan 
irodadir.» Nit sshe inson bor liqida 
max lo` g` lik  va holiklik ni bir lashib 
ket ganini asoslab ber ishga harak at  
qildi. Uning diyor imizda bundan ikk i 
yarim ming yil muk addam shakllangan 
zar dusht iylik  t a’limot ini o` r ganib 
yarat gan «Z ar dusht  tavallosi» asar ida 
kuchli shax slarni t ar biyalash G ` oyasi 
ilgar i sur ilgan. U o` z or t idan ir odasiz 
kishilar  ommasini yet aqlashga kodir 
bo` lgan irodasi kuchli shax slar ni 
tar biyalash t arafdor i bo` lgan.  •
Neot omizm —  Х Х   asr dagi eng yir ik  diniy-falsafi y oqim bo` lib, u 
o` r t a asr lar dagi ( Х III asr )  Foma Akvinskiyning t a’limot ini 
qayt adan t ik ladi. U ( neo — yangi, t omizm — «foma», 
t ransk r ipsiyada «t oma» bo` lib o` zgar gan)  Foma Akvinskiyning 
yangi, zamonaviy t a’limot i demakdir. Bu t a’limot ga ko` ra, ilm va 
e` t iqod o` r t asida t ula muvofi glik , uyg` unlik bor. Ular  bir -bir ini 
t uldir ib t uradi, har  ikk isi ham x udo t omonidan ber ilgan 
haqiqat .
•
Neot omizm vakillar i fi kr icha, ilm yet magan joyda e` t iqod 
qo` llanishi kerak . Lekin bu e’t igod kur -k ur ona, shunchaki 
ishonch bo` lmay, balk i mant iqan t eran anglangan e’t igod 
bo` lishi kerak.  Х udoning mavjudligini falsafa t ur li mant iqiy 
usullar or qali isbot  qilishi lozim. Shunday qilib, falsafaning 
vazifasi dinga x izmat  qilishdan iborat dir.
•
Neot omist lar  dunyoni, jamiyat ni x udo yarat gan, jamiyat  
t araqqiyot i x udoning r ejasi asosida boradi, deydilar. Diniy 
t eologiya oqimi bo` lganligidan neot omizm albat t a, ilox iy 
qadr iyat lar ni ust uvor  k uyadi.  •
Neokant chilik X IX  asr  o` r talar ida shakllangan va  Х Х   asr  boshlar ida r ivojlangan 
edi. Uning vakillar i I. Kant  o` z davr ida kuygan ilmiy bilishning umumiyligi va 
zar ur iyat i haqidagi hamda t ajr ibaviy aql haqidagi muammolar ni t ahlil et adilar. 
Bu t a’limotga ko` ra, inson dunyoga bir  mar t a keladi, shuning uchun har  bir  
insonning hayot i o` zi uchun eng oliy maqsaddir. Shunday ekan, inson hayot idan 
kimdir  o` z maqsadlar ini amalga oshir ish uchun vosit a sifat ida foydalanishi 
mumkin emas. Er kin mavjudot  deganda, Kant  izdoshlar i o` zi x ox lagan ishlar ni 
qiluvchi kishini emas, balki jamot chilik manfaat iga qar shi yur maydigan, unga 
zid ish qilmaydigan, ammo o` z x aq-huquqlar ini yax shi biladigan insonni 
nazar da t ut adilar.
•
Х Х   asr ga kelib, fan va t ex nika t araqqiyot i bilan ilmiy t afakkur  va t il 
muammolar ini falsafi y t ahlil qilishga kizikish nix oyat da or t di. Bu yo` nalishda 
ishlayot gan eng yir ik oqimlar ga neopozit ivizm, st r ukt uralizm va ger menevt ika 
kabi falsafi y qarash namoyondalar i misol bo` ladi.
•
Neopozit ivizm oqimining yir ik namoyandalar i Kar nap, Ayer, R assel, 
Vit gensht eyn va boshqalar dir. Neo — yangi; pozit iv — ijobiy degan ma’noni 
anglat adi •
Str ukt uralizm ( asosiy vakillari Levi — St ross 
va Fuko) bilishda st rukt uraviy usulning 
ahamiyat ini mut loqlashtiradi. Bu oqim 
t arafdor lar i nar sa va hodisaning str ukt urasini 
bilish uning ob’ekt iv mohiyat ini bilish 
demakdir, deb x isoblaydilar. Masalan Levi-
Str oss mifologik  t afakko` rni t ahlil etib, turli 
joylarda yashagan qadimgi gabilalar va x alqlar  
yaratgan afsonalar ning umumiy st r ukt uraga 
ega ek anligini isbot  qildi. Uning fi k richa, bu 
afsonalar ning asosiy mazmuni bir -biriga tula 
muvofi q keladi. Insoniyatning ilmiy t afakk ur i 
ham bu ta’limot ga ko` ra shunday pr insipga, 
umumiy mant iqga ega.
•
G ermenevtik a — qadimgi yunon afsonalaridagi 
x udolar ning x ox ish va ir odasini insoniyatga 
t ushuntir ib ber ish uchun yerga yubor ilgan 
elchisi — G er mes nomi bilan at aladi.  •
Х Х   asrning 30 — yillariga kelib «ek zist ensial 
falsafa» rivojlandi. Ek zist ensiya — t om ma’noda 
mavjud bo` lmoq demakdir. Ek zest ensializm 
nix oyat da x ilma-x il yo` nalishdagi t a’limot larni 
insonning ma’naviy dunyosi, inson t akdiri, 
erk inligi G ` oyalari asosida umumlasht irdi.
• Bu muammolarning t alqini, ayniqsa, ijodkor 
ziyolilar o` rt asida ommaviy t us oldi. Shuning 
uchun ek zist ensial falsafa bu davrda eng keng 
t arqalgan oqim bo` lib qoldi.
• Ek zist ensializm vak illari asosan ik k i 
yo` nalishga bo` linadilar. Biri — dunyoviy 
( Х aydeger, Sart r, Kamyu)  va ik k inchisi diniy 
( Yaspers, Marsel)  bo` lib bunday bo` linish 
nisbiydir.
•
Х aydeger, Sart r, Kamyo` larning t a’limot iga 
ko` ra, inson o` zining yarat ish jarayonini o` zi 
erk in amalga oshiradi •
Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmat izm A Ј Shda keng t arqalgan. Umuman 
olganda, «pragmat izm» foydali faoliyat ga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo` llar i va 
usullar i haqida mulox aza yurit uvchi t a’limot dir. Bunda «foyda» t ushunchasi «t ajriba», 
«haqiqat » t ushunchalari bilan aynanlasht iriladi.
•
Pragmat izm t a’limot ining yirik  namoyandalari C h. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. 
Ularning t a’limot ida olamning o` zgaruvchanligi o` z ifodasini t opgan. Ular t ajribani turli t asodif 
va k ut ilmagan vaziyat larni o` zida mujassamlashtirgan, ongimizdan t ezkor qarorlarni k abo` l 
qilishni t alab et uvchi hodisalar majmui sifatida ta’rifl aydilar.
•
Insonning x at osiz faoliyat  ko` rsat ishi uchun uning x att i-haraqatlarini boshqar ib t ur uvchi 
vosit a — int ellekt dir. J. Dyui fi kricha, int ellekt  insonni o` rab t o` rgan olamdan nusx a oladi, 
hamda unga mux itga moslashishga yordam beradi. Pragmat izm falsafasining maqsadi insonga 
olamda o` z o` rnini t opishga yor dam berishdan iborat . Dyui t ajriba nat ijasining «foydali» 
tomoniga e’tibor ini qarat adi. Djems fi kricha, haqiqat  foydali bo` lgan narsa yok i hodisadir.
•
Pragmat izm A Ј Sh ijt imoiy-madaniy hayot ining qadriyat larini ifoda et ib, u yer dagi 
ishbilarmonlar, menedjerlar, siyosat chilar va davlat  arboblari o` rt asida keng t arqalgan. 
Amerik aliklar bu t a’limot ning nazar iyotchilarini x alqning dunyoqarashi o` zgarishida, hozirgi 
amer ikacha hayot  t amoyillar ini keng ommaga singdirishda kat ta x izmat  qilgan faylasufl ar 
sifat ida qadr laydilar. Masalan, J. Dyuini «Amerik aning Arastusi» deya hur mat bilan t ilga 
oladilar. •
Jamiyat  t araqqiyotiga oid G ` oyalar 
t ahlili falsafada ant ik davrlar dan, 
Sugrot va Afl otun zamonlar idan 
boshlab shakllana boshlagan. Bu 
G ` oyalar ning r ivojida X VII-X VIII 
asrlar da yashagan it aliyalik faylasuf 
Dj. Viko, X VIII asr da yashagan 
I.G . G erder  va ayniqsa, nemis 
falsafasining yirik namoyondasi Х egel 
katt a x issa qo` shganlar. Jamiyat 
t araqqiyot i t o` g` r isidagi ta’limotlar  
orasida tadr ijiy t araqqiyot va inqilobiy 
sakrashlar yo` lidan borishni ilgar i 
suradigan ta’limot lar t alaygina. 
Ko` pchilik t adrijiy yo` lni ma’qul ko` radi 
va biz yuqorida t ilga olgan 
faylasufl arning aksariyat i ana 
shunday qarash tarafdori. •
Af su ski,  b osh q a ch a  q a r a y d iga n  ta ’li m otl a r  
ha m  b or. Ya n gi d a vr  f a lsa f a sid a  ta r q a lga n  
a n a  shu n d a y  oq i m l a r d a n  
b ir i m a r ksi zm  b o`li b ,  u n in g a sosch isi n em is 
iq tisod ch isi va  f a y la su fi  K.  Ma r ksd ir  ( 1818 — 
1883) .  Un i n g i jtim oiy  f a l sa f a si ka pita lizm d a  
si n fi y  ko` r a sh n i n g m u tloq  a n togon izm  
d a r a ja siga  kota r il ishi ,  ox ir -oq ib a t pr oleta r i a t 
d ikta tu r a sin in g o` r n a til ishi  va  sh u  y o` l b ila n  
si n f siz ja m iy a tga  o`tish n i ta r g` ib  q ila d iga n  va  
r ea l  h a y otn i  a ks ettir m a yd iga n  n a za r iy a d ir.
•
Key in ch a l ik sob ik ittif okd a  x u km r on  
m a f ko`r a ga  a y la n ga n  b u  ta ’li m ot d a stla b  
K.  Ma r ks va  F.  En gels yozga n  «Kom m u n istik 
pa r tiy a  m a n if esti»d a  b a y on  q ili n ga n .  Un in g 
n a za r iy  a sosla r i  K. Ma r ksn i n g «Ka pita l»,  
F.  En gelsn in g «An ti-Dy o` r in g» va  «Ta b ia t 
d ia l ektika si » a sa r la r i d a  ta ’r ifl a b  b er ilga n  
b o`li b , ijtim oiy  h a y otd a  sa lb iy  oq ib a tla r ga  
olib  keld i.   • Х Х   asrga kelib jamiyat tarix iy 
taraqqiyotiga oid ta’limotlarni 
umumlashtirish natijasida ijtimoiy 
taraqqiyotning plyuralistik modeli, 
«lok al madaniyatlar» hamda 
«sivilizatsiyalarning x ilma-x illigi» 
konsepsiyalari shak llandi. Ularga 
ko` ra, jamiyat tarix i — o` ziga x os 
madaniyatlarning bir ligi emas, 
x ilma-x illigidan iborat. Shu 
ma’noda u organiq tabiatdagi hayot 
shakllarining rang-barangligiga 
kiyoslanadi. Demak, tabiat qanday 
x ilma-x illikning birligi bo` lsa, 
jamiyat ham ana shunday rang-
baranglik ning uyg` unligidir.. •
Bu G ` oyalar nemis faylasufi  va sotsiologi O. Shpengler (1880-1936)  va ingliz 
t ar ix chisi A. Toynbi (1889-1975)  t a’limot lar ida har  t omonlama asoslab 
ber ishga harak at  qilindi. O. Shpengler  o` zining «Yevropaning sunishi» nomli 
asar ida t arix ni bir  — bir idan must asno bo` lgan madaniyat lar  majmuidan 
iborat , deb x isoblaydi hamda mukammal rivojlangan 8 x il madaniyat ni 
ko` r sat adi. Bo` lar : arab, x ind, vavilon, x itoy, yunon-r im, vizant iya-arab 
madaniyat lari, mayya va r uss-sibir  madaniyat lar idir. Madaniyat lar  o` ziga x os 
diniy asosga ega bo` lib, ular ning har biri gat ’iy biologik  mar omga ( r it mga)  
buysunadi. Va quyidagi asosiy davr larni bosib ut adi: t ug` ilish va bolalik, 
yoshlik va k amolot , kar ilik va sunish. Buning asosida madaniyat lar r ivojining 
ik ki bosqichi mavjud, deb ko` r sat iladi. Birinchi bosqich — madaniyat  ravnaki 
( sof madaniyat)  va ikk inchisi — uning t anazzuli ( «sivilizat siya») .
• O. Shpengler  yevropot sent r izmga, ya’ni barcha madaniyatlar ni 
yevr opalasht ir ish G ` oyasiga qar shi chiqdi. Har bir madaniyat ning o` ziga 
x osligi, bir -bir idan must asno holda r ivojlanish G ` oyasini mut loqlasht irdi. Ular 
o` r t asidagi o` zar o aloqador lik  ham mavjudligiga k am e’t ibor qarat di. •
Yana bir  olim A. Toynbi esa o` zining 12 
jildlik «Tar ix ni o` r ganish» asar ida 
madaniyat lar ning lokal r ivojlanish 
G ` oyasini davom et t ir di. Bir oq uning 
t a’limot i Shpengler  konsepsiyasidan 
o` zining ik ki jix at i bilan far qlanadi. 
Bir inchidan, insonda o` z hayot ini er kin 
belgilash imkoniyat i mavjudligini, 
t ar ix iy t araqqiyot  zar ur iyat  va 
er k inlikning o` zar o bir ligidan iborat  
ekanligini nazar da t ut sa, ik kinchidan, 
t ar ix iy t araqqiyot ning davr iy modeli 
dunyoviy dinlar  ( buddizm, x r ist ianlik, 
islom)  ning bar cha x alqlar ni 
yaqinlasht ir uvchi va jipslasht ir uvchi 
bosh omil G ` oyasi bilan boyit ilgan. •
Bajar di:Ishmurat ova 
Mox chehra
•
Tekshir di: Allayor ova 
Mar habo •
E’t ibor inggiz uchun rahmat !

• HOZ IRG I Z AMON FALSAFASI

• Reja: • 1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit. • 2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar. • 3.XX-XXI asr G’arb falsafasi.

• Ma ’lu m ki, h a m m a z a m on la r d a h a m f a lsa f a o` z d a vr in in g d olza r b m u a m m ola r in i x a l etis h y o` lla r in i topis h ga h a r a ka t q ilga n . Х Х a s r ga kelib in s on iy a t f a n va tex n ika ta r a q q iy ot i s ox a s id a o` lka n y u tu q la r n i q u lga kir it d i. Lekin sh u b ila n b ir ga , a y n a n u s h b u a sr ijtim oiy s ils ila la r, ikkit a j a h on u r u s h i, ekologik in q ir oz, og` ir y o` q otis h la r d a vr i h a m b o` ld i. Bu esa f a ls a fi y fi kr n in g ta r a q q iy otid a o` z a ksin i topd i, u n in g tu r li y o` n a lis h va oq im la r i s h u g` u lla n ga n m u a m m ola r n in g s a lm og` i, m a q s a d -m u d d a os in i a n iq b elgila d i. Bu n in g n a tija s i s if a tid a , h oz ir gi d a v r f a ls a f a s id a n ix oy a td a x ilm a — x il oq im va y o` n a lis h la r m a vju d .

• An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzist ensializm) muammolari, hamda uning norat sional mohiyat i ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda ko` proqinson huquqlariga e’t ibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni x al qilish boshlandi. • An’anaviy falsafada hodisalar mex anika qonunlari asosida t ushuntirishga harakat qilingan bo` lsa, endi bunday t ahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o` rganila boshlandi.

• Yangicha falsafi y t afakkur ga asos solgan olimlar orasida ko` pchilik nemis olimi A r t ur Shopengauer  ( 1788 — 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. Shopengauer olamdagi bar cha mavjud nar salar ni ir odaning namoyon bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona int ilish t ar zida t ushunadi. Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i- haraqat lar i — ir odaning namoyon bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. Shuning uchun inson mohiyat i ir r ot sional asosga ega. Aql esa tasodifi ydir. Inson hayot i doimo aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga bog` liqdir.