logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

17879.357421875 KB
Скачать
Mavzu: Ilmiy tadqiqotda modellashtirish Reja 1. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. 2. Model tushunchasi, modellashtirish va uning turlari 3. Matematik va kompyuterli modellashtirish 1. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. Tadqiqotning muhim usullaridan biri modellashtirish usulidir. Bu usul ham empirik, ham nazariy izlanish darajalarida, tabiiy, texnik va ijtimoiy- gumanitar fanlarda qo’llaniladigan umumilmiy usuldir. Modellashtirish usuli har qanday, atomdan tortib, to inson, jamiyat va kosmik tizimlargacha bo’lgan obyektlarni samarali tadqiq qilish imkoniyatini beradi. Modellashtirishda obyekt, uning qiziqishini uyg’otgan xossasini nusxasi, o’xshash timsoli ishlab chiqiladi. Obyektning o’rindoshi bo’lgan bu model o’rganiladi, olingan ma’lumot obyekt haqida bilim beradi yoki mavjud bilimga yangi faktlar, tasavvurlar va g’oyalar qo’shadi. Demak, modellashtirish usulidan foydalanishni asosida modelni qurish va uni tadqiq qilish yotadi 2. Model tushunchasi, modellashtirish va uning turlari Model moddiy yoki ideal (namoddiy) unsurlardan qurilgan bo’lishi mumkin. Shahar transport yo’nalishlarini namoyish qiladigan maket moddiy model turiga kiradi. Xayoliy eksperiment o’tkazish uchun tasavvurda hosil qilingan obyekt obrazi ideal modelni bildiradi. Bulardan tashqari simvolik belgilardan, topologik shakllardan tuzilgan modellardan ham foydalanadilar. Matematik tenglamalar tizimi, kompyuter dasturi shunday modellar qatoriga kiradi. Biz ko’rib chiqayotgan tushunchaga quyidagi ta’rifni berish mumkin: model – bu o’rindosh – obyekt bo’lib, asl, real obyektning qiziqish o’yg’otadigan xossa yoki funksiyalarini nusxa sifatida qaytaradi, shu bois uni almashtiradi va tadqiqot predmetiga aylanadi. Asl obyekt xususiyatlarini modelda qayta tiklash predmetli (maket, tuzilma), obrazli (tasvir, kompyuterli anmasiya, golografik qurilma) va belgi (grafik jadval, sxema, tenglamalar tizimi) ko’rinishida bajarilishi mumkin. Model va asl obyekt o’rtasidagi munosabat gomomorfizm (shakliy o’xshashlik) va izomorfizm tushunchalari orqali izohlanadi. Gomomorfik munosabat deganda model va obyekt o’rtasida to’liq bo’lmagan shakliy o’xshashlik qayd qilinadi. Geografik xarita biron-bir o’lkaning gomomorfik modeli hisoblanadi. Izomorfik munosabatda obyekt va model, ularning parametrlari o’rtasida katta aniqlikdagi o’xshashlik, aynanlik mavjud. Mars planetasidan o’zi yurar robot orqali yuborilgan foto suratlar planeta sathini izomorfik modeli sifatida tadqiq qilinadi. Tadqiqot olib borish maqsadida model ikki yo’nalishda tuziladi va o’rganiladi: 1) Oldin obyektni nusxa-modeli quriladi, keyin uni o’rganish boshlanadi. Asosiy vazifa obyektni mumkin qadar aniq modelini ishlab chiqish. Kompyuter grafikasi yordamida yaratilgan dinozavrlar hayoti haqidagi filmlar shu birinchi yo’nalishga misol bo’ladi. 2 ) Ikkinchisida bilish jarayoni modeldan obyektga qarab yo’naltirilgan bo’ladi. Bunda avvalambor model ishlab chiqiladi, uni tadqiq qilish samarali natija bergan taqdirda asl obyektning ma’lum bo’lmagan xislatlarini tahlil qilish amalga oshiriladi. O’tgan asrda EHM dasturlarini ishlab chiqish jarayonida sun’iy intellekt deb atalgan artefakt (inson yaratgan predmet) vujudga keldi.Sun’iy intellektni aqliy faoliyat modeli sifatida o’rganish inson intellekti haqidagi bilimlarimizni boyitishga olib keldi. XX asr fanlarida ro’y bergan inqilobiy yangilanishlar ko’plab fan – texnik kashfiyot va ixtirolar qilishga olib keldi. Ularni ishlab chiqarishga tatbiq qilinishi natijasida murakkab va o’ta murakkab texnologik tizimlar yaratildi. Bu tizimlarni shu vaqtgacha ishlatilayotgan bilish usullari vositasida o’rganishni iloji bo’lmay qoldi. Bunday vaziyatda modellashtirish usulidan foydalanish tadqiqot samaradorligini bir necha barobar oshirib yuboradi. Oldin bo’lajak texnologik tizimni model yaratiladi, u turli sharoitlarga qo’yib o’rganiladi. Shunday keyin asl obyekt bo’lgan texnologik tuzilma yaratiladi. Modellashtirish – bu nusxa – modelni o’rganish orqali obyektni bilish va xossalarini bashorat qilish usulidir. Bunda obyektga o’xshash namuna (model) quriladi, u tadqiq qilinadi, natijada asl obyekt o’rganilgan hisoblanadi. Modellashtirish umumilmiy, universal bilish usullari qatoriga kiradi. Modellashtirish usuli ayniqsa matematik va eksperimental tadqiqotlarga yaqin turadi, ularni tarkibiga kiradi, samarali natijalar berish manbaiga aylanadi . Modellashtirish strukturaviy tarkibi va tatbiq qilish samaradoriga qarab bir qancha turlarga bo’linadi . 1. Predmetli modellashtirish. Ko’p hollarda obyekt qanday jismlardan iborat bo’lsa, uning xislatlarini takrorlaydigan model ham o’sha materialdan yasaladi. Predmetli modellashtirishning soda ko’rinishi obyektning kichik hajmdagi maketi bo’lib, u tadqiqot, ta’lim va madaniy – ma’naviy muassasalarda ilmiy va uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. 2 . Fizik modellashtirish. Fan va texnikada keng qo’llanilib, fizik jarayonlar, turli mexanizm va mashinalar, ularning struktura, xossa va funksiyalari modellarda o’rganiladi, olingan natijalar yangi eksperimental namunalarni loyihalashtirishda tatbiq qilinadi 3. Mantiqiy modellashtirish. Tafakkurdagi mantiqiy amallarni bajarishga moslashtirilgan mantiqiy modellarni ishlab chiqish tarixi uzoq vaqtga borib taqaladi. R.Lulliy, Leybnis, U.Djevons va boshqalar tafakkur jarayonini modellashtiradigan qurilmalar loyihasi va mexanizmlarini ishlab chiqishgan. Hozir bu turdagi modellashtirish sun’iy intellekt muammolarini o’rganish doirasida davom ettirilmoqda. 4. Belgili (semiotik) modellashtirish. Bu yerda model simvollar, harflar, chizma, sxema, formula kabi vositalardan tuziladi. Geometrik shakl, algebraik tenglamalar tizimi, matn, mantiqiy sillogizm figuralari tadqiqotda model funksiyasini bajaradi. 5. Matematik modellashtirish. Bir- biridan sifat jihatidan farq qiladigan obyektlarda o’xshash xossalar va funksiyalar mavjud. Masalan, to’lqin hodisasi, to’lqinli tarqalish va tebranish tabiat va jamiyatda ko’p uchraydigan xossalardan biridir. Xususan to’lqin ko’rinishiga ega bo’lgan harakat mexanik, elektrik, suyuqlik xolatlarda, atmosfera va biosferada, iqtisodiy jarayonlarida munatazam namoyon bo’ladi. Bularni barchasini differensial tenglamalar tizimi yordamida tavsiflash mumkin. Shuningdek, turli obyektlarga xos bo’lgan tebranish hodisasini ham alebraik tenglamalar asosida modellashtirish mumkin. 6. Kibernetika va kompyuter texnologiyasi fanlari doirasida axborotli modellashtirish usuli ishlab chiqildi. Tadqiqotda obyekt nusxasi axborotli model («qora yashik») sifatida olib qaraladi. Bunday modelga kirayotgan va undan chiqayotgan axborot nisbati, undagi axborot sig’imi, axborotni qayta ishlash va uzatish tezligi kabi miqdoriy va funksional xislatlarni tadqiq qilish jarayonida hosil bo’lgan axborotli natija konkret biologik va ijtimoiy tizimlarni o’rganishda tatbiq qilinadi. Xususan, makro va mikro iqtisodiyotdagi tovar va axborot harakati qonuniyatlarini axborotli modellashtirish usuli yordamida o’rganish iqtisodiy faoliyatni optimallashtirish yo’llarini ishlab chiqish imkoniyatini berdi. 7. Xayoliy (virtual) modellashtirish. Tafakkur kuchi bilan xayoliy eksperiment o’tkazilganda, tasavvur qilingan obraz-nusxa (atom yoki molekula strukturasi, termodinamikada Karno sikli, jamiyatda ijtimoiy islohotlarni o’tkazish loyihasi va boshqalar) model rolini o’ynaydi. Obraz – nusxa tahlil qilinadi, tasavvurda turli sharoitga qo’yiladi, ta’sirlar, oqibatlar ko’rib chiqiladi. 8. Kompyuterli modellashtirish. Bunda model funksiyasini dastur bajaradi. Shu bilan birga har qanday dastur model bo’la olmaydi. Dastur ko’rinishiga ega bo’lgan algoritm bo’yruq yoki yo’l-yo’riq beruvchi simvollardan iborat tizimidir. Faqat o’zida obyekt haqida ma’lumotni saqlagan freym va slotdan iborat dastur model bo’lishi mumkin . • Matematik va kompyuterli modellashtirish Matematik modellashtirish usulini ishlab chiqilishi va tatbiq qilinishi tadqiqot samaradorligini oshirishga olib keldi. Bir-biridan kelib chiqishi va sifat ko’rsatkichlari bo’yicha farq qiladigan obyektlarni bir turdagi differensial tenglamalardan tuzilgan matematik model vositasi bilan o’rganish mumkin bo’lib qoldi. Tadqiqot matematik modelni ishlab chiqishdan boshlanadi. Obyektlar birbiridan qanchalik farq qilishmasin, ularda mos, o’xshash xislatlar mavjud. Bu xislatlar parametrlar, qiymatlar va raqamlarda ifodalanadi. O’z vaqtida Quyosh sistemasi planetalari haarkatining mexanik – matematik modeli yaratilgan edi. Keyinchalik bu model kosmik apparatlari harakatini o’rganishga tatbiq qilindi. Natijada takomillashtirilgan kosmik ballistika modeli ishlab chiqildi. Hozir shu model asosida Yer orbitasiga uchirilgan barcha sun’iy yo’ldoshlar trayektoriyasi aniqlanadi, raketalarni planeta atrofida uchish muddati bashorat qilinadi. Matematik modelni o’rganish orqali obyektni tadqiq qilish bir qancha evristik qulayliklarga ega. Asosiy vosita matematik apparat, undagi tenglamalar tizimi. Obyektning qiziqish o’yg’otgan xossasi tafakkur kuchi bilan ajratib olinadi, tadqiqot vazifasi va unga mos keladigan matematik masala belgilanadi. Matematik model va obyekt o’rtasidagi gomomorfik yoki izomorfik darajadagi moslik asosiy matematik masala hisoblanadi. Tuzilgan matematik model to’lalik, ayniylik, aniqlik va tejamkorlik talablariga javob berishi lozim. Yana bir samarali usul kompyuterli modellashtirishdir. Bu turdagi modellashtirishda matematik modellashtirishga xos bo’lgan ayrim cheklanish (J.Adamor qoidalari) deyarli yo’q. Gap shundaki, ko’p prosessorli kompyuterlarda dasturlar paketi asosida har qanday tizim va undagi jarayonni modellashtirsa bo’ladi. Bu borada ixtisoslashgan dasturlar tuzish amaliyoti kompyuterli modellashtirishning ijodiy potensialini yanada kengaytirdi. Shaxmat o’yini, tasviriy san’at, musiqa va hatto poeziya sohalarida dasturiy modellashtirish usulida asarlar yaratildi. Kornegi-Mellan Universiteti aspirantlari «Teran tafakkur» deb nomlangan komptyuterli shaxmat dasturini yaratdilar. Bu dastur shaxmat reytingida oliy kategoriya malakasiga muvofiq keladigan yuqori o’rinni egalladi. Jahon chempioni Garri Kasparov bilan o’tkazilgan ikkita matchda «Teran tafakkur» shaxmat dasturi mag’lub bo’ldi. Dastur mualliflari Kasparov kompyuterni adashtirishga, xato yo’l yurishga majbur qilgan holatlarni vujudga keltirdi deb ta’kidladilar. Shunday bo’lsada shaxmat o’yini modelini mujassamlantirgan dasturni ishlab chiqishni o’zi diqqatga sazovvordir. Mutaxassislarning ta’kidlashlariga hozir zamon ilmiy tadqiqot natijalarini ko’p holda matn shaklida modellashtirib bo’lmaydi. DNKdagi kodonlarning ketmaketligi, molekula modeli, tomografda ishlangan tasvirlar, inson miyasi xaritasi, samolyotni yasama (imtitasion modelda) uchishini amalga oshirish, suyuqliklar oqimi modeli – bularni hammasini maxsus dastur asosida kompyuterli modellashtirish usuli yordamida tashkil qilish mumkin. X ulosa Shunday qilib hozirgi zamon fanda o’zining universalligi, samaradorligi va oqilonaligi tufayli tabiiy, texnik va ijtimoiy-gumanitar izlanishlar sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarda modellashtirish usuli yetakchi umumilmiy usullardan biriga aylandi . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston , 2017.-‖ 491 b. 3. Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi pq-3151-son qarori 4.Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Raxmatullayev Sh. Ilmiy tadqiqot asoslari. - Toshkent, 2002. 6.. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b. 7. Shermuhamedova N.A Ilmiy tadqiqot metodologiyasi. Darslik. - T .: «Fan va texnologiya», 2014 ,4 6 4 bet 8 . Shermuhamedova N.A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi.Т:Innovatsiya ziyo, 2020 y., 454 b. 9 . Shermuhamedova N.A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi.Т: Innovatsiya ziyo, 2021 y.453 b.Foy dalanilgan adabiy ot lar E’ t i b o r i n g i z u c h u n r a h m a t

Mavzu: Ilmiy tadqiqotda modellashtirish

Reja 1. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. 2. Model tushunchasi, modellashtirish va uning turlari 3. Matematik va kompyuterli modellashtirish

1. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. Tadqiqotning muhim usullaridan biri modellashtirish usulidir. Bu usul ham empirik, ham nazariy izlanish darajalarida, tabiiy, texnik va ijtimoiy- gumanitar fanlarda qo’llaniladigan umumilmiy usuldir. Modellashtirish usuli har qanday, atomdan tortib, to inson, jamiyat va kosmik tizimlargacha bo’lgan obyektlarni samarali tadqiq qilish imkoniyatini beradi.

Modellashtirishda obyekt, uning qiziqishini uyg’otgan xossasini nusxasi, o’xshash timsoli ishlab chiqiladi. Obyektning o’rindoshi bo’lgan bu model o’rganiladi, olingan ma’lumot obyekt haqida bilim beradi yoki mavjud bilimga yangi faktlar, tasavvurlar va g’oyalar qo’shadi. Demak, modellashtirish usulidan foydalanishni asosida modelni qurish va uni tadqiq qilish yotadi

2. Model tushunchasi, modellashtirish va uning turlari

Похожие

Ilmiy tadqiqotda argumentatsiyani ishlatish
Ilmiy tadqiqotda argumentatsiyani ishlatish
Ilmiy tadqiqotda axborot bilan ishlash
TADQIQOTDA ARGUMENTATSIYA USULIDAN FOYDALANISH
Murakkab tizimlarni modellashtirish