logo

koordinata. toʻri

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

625.3369140625 KB
KOORDINATA.     TOʻRI.     	   	   	   	   	   	   	   	   	   	   	 RE	JA	:	
    	   	   	   	   	   	   	   	 1	.G	EO	G	R	A	F	IK	 K	O	O	R	DI	N	A	TA	 T	O	ʻR	I.	
    	   	   	   	   	   	 2.G	R	A	D	U	S	 O	'L	C	HA	S	H	 I	SH	L	A	R	I	.	
    	   	   	   	   	   	3.Y	E	R	   	YU	Z	A	S	ID	A	G	I N	U	Q	T	AL	A	R	.    	   	  •
GRADUS TOʻRI (YERNING GRADUS TOʻRI) — GEOGRAFIK HARITA VA 
GLOBUSLARDA MERIDIANLAR VA PARALLELLARNING KESISHISHIDAN HOSIL 
BOʻLGAN TOʻR. YER YUZASIDAGI GEOGRAFIK KOORDINATALAR — UZUNLIKLAR 
VA KENGLIKLARNI ANIQLASHGA YOKI HARITAGA KOORDINATALAR BOʻYICHA 
OBʼYEKTLARNI TUSHIRISHGA XIZMAT QILADI. MUAYYAN MERIDIANNING 
BARCHA NUQTALARI BIR UZUNLIKKA, PARALLELNING HAMMA NUQTALARI ESA 
BIR XIL KENGLIKKA EGA BOʻLADI.GRADUS OʻLCHASHLAR – YERNING SHAKLI VA 
OʻLCHAMLARINI ANIQLASH UCHUN YER SIRTIDA JUDA ANIQ BAJARILADIGAN 
GEODEZIK VA ASTRONOMIK ISHLAR. MERIDIANLAR VA PARALLELLAR 
YOYLARINING UZUNLIGI GEODEZIK USULLARDA, YOYLARNING OXIRGI 
PUNKTLARI GEOGRAFIK KOORDINATALARI ASTRONOMIK KUZATUVLAR ASOSIDA 
TOPILADI. YERNING SHAR SHAKLIDALIGI HAQIDAGI TAʼLIMOT PAYDO 
BOʻLGANDAN SOʻNG (MILODDAN AVVALGI 5-ASR) UNING RADIUSINI ANIQLASH 
ZARURATI TUGʻILDI VA G.Oʻ.NING DASTLABKI GEOMETRIK ASOSLARI ISHLAB 
CHIQILDI. OʻSHA PAYTLARDA G.Oʻ. BIR MERIDIANDA YOTGAN IKKI NUQTA A VA V 
ORASIDAGI MERIDIAN YOYINING CHIZIQLI UZUNLIGI S NI VA SHU 
NUQTALARDA BIROR OSMON YORITQICHI NING ZENIT UZOKLIGI Z NI 
OʻLCHASHDAN IBORAT BOʻLGAN. MERIDIAN YOYINING CHIZIK,LI UZUNLIGI S 
BILAN YER MARKAZIDAGI UNGA MOS BURCHAK (MERIDIAN YOYI OXIRGI 
NUQTALARI KENGLIGI FARQIGA TENG BURCHAK.
•
QADIMGI MISR VA YUNONISTON OLIMLARI YERNING KATTALIGINI ANIQLASH 
USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. ALEKSANDRIYALIK OLIM ERATOSFEN (MIL.AV. 
276—195 YILLAR) ALEKSANDRIYA VA SIYENA (HOZ. ASVON)SH.LARI BIR 
MERIDIANDA YOTADI DEB HISOBLAB, YOZGI QUYOSH TURISHI KUNI 
QUYOSHNING MERIDIANDAN BALANDLIGINI OʻLCHAB, BU SHAHARLARNING 
KENGLIKLARI FARQI 7° 12’ EKANLIGINI ANIQLAGAN. ALEKSANDRIYA BILAN 
SIYENA SH.LARI ORASIDAGI MASOFA TAXMINAN 5 MING MISR STADIYASIGA 
TENGLIGINI BILGAN ERATOSFEN YER SHARINING RADIUSI 39790 STADIYAGA 
(6311 KM GA) TENG EKANLIGINI HISOBLAB CHIQARGAN. QADIMGI MISR VA YUNONISTON OLIMLARI YERNING KATTALIGINI ANIQLASH 
USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. ALEKSANDRIYALIK OLIM ERATOSFEN (MIL.AV. 276—
195 YILLAR) ALEKSANDRIYA VA SIYENA (HOZ. ASVON)SH.LARI BIR MERIDIANDA 
YOTADI DEB HISOBLAB, YOZGI QUYOSH TURISHI KUNI QUYOSHNING 
MERIDIANDAN BALANDLIGINI OʻLCHAB, BU SHAHARLARNING KENGLIKLARI FARQI 
7° 12’ EKANLIGINI ANIQLAGAN. ALEKSANDRIYA BILAN SIYENA SH.LARI ORASIDAGI 
MASOFA TAXMINAN 5 MING MISR STADIYASIGA TENGLIGINI BILGAN ERATOSFEN 
YER SHARINING RADIUSI 39790 STADIYAGA (6311 KM GA) TENG EKANLIGINI 
HISOBLAB CHIQARGAN.
•
OʻRTA ASRDA SHARQ OLIMLARI HAM YERNING KATTALIGINI ANIQLASH USTIDA 
ISH OLIB BORGANLAR. 827 YIL ARAB XALIFASI MAʼMUN TOPSHIRIGʻI BILAN 
SINJAR (MESOPOTAMIYA) TEKISLIGIDA YER SHARINING KATTALIGINI ANIQLASH 
UCHUN G. Oʻ. OLIB BORILGAN. •
OʻRTA ASRDA SHARQ OLIMLARI HAM YERNING KATTALIGINI 
ANIQLASH USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. 827 YIL ARAB XALIFASI 
MAʼMUN TOPSHIRIGʻI BILAN SINJAR (MESOPOTAMIYA) 
TEKISLIGIDA YER SHARINING KATTALIGINI ANIQLASH UCHUN G. 
Oʻ. OLIB BORILGAN. BAGʻDOD SHAHRI RASADXONASIDA 
ISHLAGAN MUHAMMAD IBN MUSO XORAZMIY BU ISHLARDA 
BEVOSITA ISHTIROK ETGAN. BUNDA BIR NUQTADAN BOSHLAB 
SHIM. VA JAN.GA TOMON MERIDIAN YOYINING UZUNLIGI MAXSUS 
OʻLCHOV ARQONI B-N, GRADUS QIYMATI ESA YULDUZLARNI 
ASTRONOMIK KUZATISH YOʻLI BILAN ANIQLANGAN. BU G. Oʻ. 
NATIJASIDA YER MERIDIANI YOYINING BIR GRADUSI 56,23 ARAB 
MILIGA (YOKI 111,8 KM GA) TENGLIGI ANIQLANGAN . 
•
BU G. Oʻ. NATIJASIDA YER MERIDIANI YOYINING BIR GRADUSI 56,23 
ARAB MILIGA (YOKI 111,8 KM GA) TENGLIGI ANIQLANGAN. BU G. Oʻ. 
OʻZ DAVRI UCHUN ANCHA ANIQ BAJARILGAN. IKKI NUQTA ORASIDAGI 
UZOK, MASOFANI OʻLCHAMAY TURIB YER KATTALIGINI ANIQLASH 
USULLARIDAN BIRINI ABU RAYHON BERUNIY TAKLIF ETGAN VA 
AMALDA QOʻLLAGAN. BERUNIY TEKIS JOY USTIDA QAD KOʻTARGAN 
TOGʻ TEPASIDA TURIB, MAXSUS ASBOB BILAN UFQNING PASAYISH 
BURCHAGINI OʻLCHAYDI VA TOGʻ BALANDLIGINI ANIQLAYDI. SOʻNGRA 
YER RADIUSINI HISOBLAB CHIQARADI. BERUNIY 1 GRADUS MERIDIAN 
YOYINING UZ. 56,6 ARAB MILIGA (112,6 KM GA) TENGLIGINI 
ANIQLAGAN. BU QIYMAT 17-ASR OXIRIGA QADAR ENG ANIQ, G. Oʻ. 
HISOBLANGAN. •
GOLLANDIYALIK OLIM V. SNELLIUS (1580—1626) TRIANGULYATSIYA 
METODINI KASHF QILGANDAN SOʻNG (1615—17) G. Oʻ. KENG 
RIVOJLANDI, CHUNKI MERIDIAN VA PARALLELLARNING ISTALGAN 
QISMI UZUNLIGINI ANIQLASHGA IMKON TUGʻILDI. OLIMLAR G. Oʻ.DA 
TRIANGULYATSIYA METODINI QOʻLLADILAR. I. NYUTON BUTUN OLAM 
TORTISHISH QONUNIGA ASOSLANIB, YER SHAR SHAKLIDA EMAS, 
ELLIPSOID SHAKLIDA, DEGAN GʻOYANI ILGARI SURDI (1680). FRANSUZ 
OLIMI J. DELAMBR 1800-YILDA YER ELLIPSOIDI ELEMENTLARINI 
HISOBLAB CHIQDI. DELAMBR TAKLIFIGA KOʻRA, YER MERIDIANI 
AYLANASI CHORAGINING 4-YU7 DAN BIR ULUSHI 1 M DEB QABUL 
QILINDI. 19-ASR BOSHLARIDA TURLI MAMLAKATLARDA BAJARILGAN 
ASTRONOMIK-GEODEZIK ISHLAR YERNING SHAKLI ELLIPSOIDDAN 
BIR OZ FARQ QILISHINI KOʻRSATDI. MAC, FRANSUZ OLIMI P. S. LAPLAS 
(1749— 1827) FRANSIYA VA B. DAVLATLARDA OʻTKAZILGAN G. Oʻ. 
NATIJALARINI TAHLIL QILIB, MERIDIAN YOYINING QIYMATI 
EKVATORDAN QUTBGA TOMON BIR XILDA KAMAYMASLIGINI 
ANIQLADI VA YER NOANIQ VA MURAKKAB SHAKLDA, DEGAN 
XULOSAGA KELDI.
•
1873-YILDA NEMIS FIZIGI I. V. LISTING (1808—82) YERNING BUNDAY 
SHAKLINI GEOID DEB ATASHNI TAKLIF ETDI. GEOID SHAKLI 
YERNING TORTISH KUCHIGA BOGʻLIQ BOʻLGANLIGIDAN G. Oʻ.DAN 
TASHQARI GRAVIMETRIK ISHLAR OLIB BORISHGA TOʻGʻRI KELDI. •
RUS GEODEZISTI K. I. TENNER (1783— 1860), ASTRONOMI V. YA. STRUVE 
(1793— 1864) G. Oʻ. OLIB BORISHGAN. NATIJADA DUNAY DARYOSINING 
QUYILISH JOYIDAN SKANDINAVIYA YARIM OROLINING SHIM. 
QIRGʻOGʻIGACHA BOʻLGAN 25°20’ MERIDIAN YOYINING UZUNLIGI 
HISOBLAB CHIQILDI. BU YOYGA “STRUVE YOYI” DEB NOM BERILDI. 
UNDAN YERNING KATTALIGINI ANIQLASHDA FOYDALANILGAN. RUS 
OLIMLARI K. I. TENNER (1844), F. F. SHUBERT (1861), A. M. JDANOV (1893) 
VA B. YER ELLIPSOIDI ELEMENTLARINI HISOBLAB CHIQISHGAN. 1899—
1902-YILLARDA PETERBURG FANLAR AKADEMIYASI TASHABBUSI BILAN 
SHVESIYA FANLAR AKADEMIYASI ISHTIROKIDA YER SHARINING ENG 
SHIM. SHPITSBERGEN OROLIDA G. Oʻ. OLIB BORILDI. RUS GEODEZISTI F. 
N. KRASOVSKIY SOBIQ ITTIFOKDA GEODEZIK SHOXOBCHALAR BARPO 
ETISH VA TOPOGRAFIK PLAN OLISH DASTURINI ISHLAB CHIKDI GEODEZIYA, AEROFOTOSʼYOMKA VA KARTOGRAFIYA MARKAZIY ILMIY TEKSHIRISH 
INSTITUTIDA YERNING SHAKLI VA KATTALIGINI ANIQLASH YUZASIDAN MUHIM 
ISHLAR QILINDI. YER ELLIPSOIDINING KATTALIGI HISOBLAB CHIQILDI. ANA SHU 
YER ELLIPSODI KRASOVSKIY ELLIPSOIDI DEB ATALADI.
•
G. Oʻ.GA DOIR I.T. ISHLARI OʻZBEKISTAN FANLAR AKADEMIYASI ASTRONOMIYA 
INSTITUTIDA HAM OLIB BORILADI. YER SHAKLINING HARAKTERISTIKALARINI, 
SHUNINGDEK, UNING GRAVITATSION MAYDONINI ANIQLASH UCHUN ESA 
OGʻIRLIK KUCHINI OʻLCHASH USULLARIDAN (QARANG GRAVIMETRIYA) VA 
YERNING SUNʼIY YOʻLDOSHLARIDAN FOYDALANILMOQDA, YERNING 
OʻLCHAMLARI, SHAKLI VA GRAVITATSION MAYDONI HAQIDA OLINGAN 
MAʼLUMOTLAR ASTRONOMIYA, GEODEZIYA, HARITAGRAFIYA VA B. FAN 
SOHALARINI RIVOJLANTIRISHDA, YERNING SUNʼIY YOʻLDOSHLARI MAVJUD.

KOORDINATA. TOʻRI. RE JA : 1 .G EO G R A F IK K O O R DI N A TA T O ʻR I. 2.G R A D U S O 'L C HA S H I SH L A R I . 3.Y E R YU Z A S ID A G I N U Q T AL A R .

• GRADUS TOʻRI (YERNING GRADUS TOʻRI) — GEOGRAFIK HARITA VA GLOBUSLARDA MERIDIANLAR VA PARALLELLARNING KESISHISHIDAN HOSIL BOʻLGAN TOʻR. YER YUZASIDAGI GEOGRAFIK KOORDINATALAR — UZUNLIKLAR VA KENGLIKLARNI ANIQLASHGA YOKI HARITAGA KOORDINATALAR BOʻYICHA OBʼYEKTLARNI TUSHIRISHGA XIZMAT QILADI. MUAYYAN MERIDIANNING BARCHA NUQTALARI BIR UZUNLIKKA, PARALLELNING HAMMA NUQTALARI ESA BIR XIL KENGLIKKA EGA BOʻLADI.GRADUS OʻLCHASHLAR – YERNING SHAKLI VA OʻLCHAMLARINI ANIQLASH UCHUN YER SIRTIDA JUDA ANIQ BAJARILADIGAN GEODEZIK VA ASTRONOMIK ISHLAR. MERIDIANLAR VA PARALLELLAR YOYLARINING UZUNLIGI GEODEZIK USULLARDA, YOYLARNING OXIRGI PUNKTLARI GEOGRAFIK KOORDINATALARI ASTRONOMIK KUZATUVLAR ASOSIDA TOPILADI. YERNING SHAR SHAKLIDALIGI HAQIDAGI TAʼLIMOT PAYDO BOʻLGANDAN SOʻNG (MILODDAN AVVALGI 5-ASR) UNING RADIUSINI ANIQLASH ZARURATI TUGʻILDI VA G.Oʻ.NING DASTLABKI GEOMETRIK ASOSLARI ISHLAB CHIQILDI.

OʻSHA PAYTLARDA G.Oʻ. BIR MERIDIANDA YOTGAN IKKI NUQTA A VA V ORASIDAGI MERIDIAN YOYINING CHIZIQLI UZUNLIGI S NI VA SHU NUQTALARDA BIROR OSMON YORITQICHI NING ZENIT UZOKLIGI Z NI OʻLCHASHDAN IBORAT BOʻLGAN. MERIDIAN YOYINING CHIZIK,LI UZUNLIGI S BILAN YER MARKAZIDAGI UNGA MOS BURCHAK (MERIDIAN YOYI OXIRGI NUQTALARI KENGLIGI FARQIGA TENG BURCHAK. • QADIMGI MISR VA YUNONISTON OLIMLARI YERNING KATTALIGINI ANIQLASH USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. ALEKSANDRIYALIK OLIM ERATOSFEN (MIL.AV. 276—195 YILLAR) ALEKSANDRIYA VA SIYENA (HOZ. ASVON)SH.LARI BIR MERIDIANDA YOTADI DEB HISOBLAB, YOZGI QUYOSH TURISHI KUNI QUYOSHNING MERIDIANDAN BALANDLIGINI OʻLCHAB, BU SHAHARLARNING KENGLIKLARI FARQI 7° 12’ EKANLIGINI ANIQLAGAN. ALEKSANDRIYA BILAN SIYENA SH.LARI ORASIDAGI MASOFA TAXMINAN 5 MING MISR STADIYASIGA TENGLIGINI BILGAN ERATOSFEN YER SHARINING RADIUSI 39790 STADIYAGA (6311 KM GA) TENG EKANLIGINI HISOBLAB CHIQARGAN.

QADIMGI MISR VA YUNONISTON OLIMLARI YERNING KATTALIGINI ANIQLASH USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. ALEKSANDRIYALIK OLIM ERATOSFEN (MIL.AV. 276— 195 YILLAR) ALEKSANDRIYA VA SIYENA (HOZ. ASVON)SH.LARI BIR MERIDIANDA YOTADI DEB HISOBLAB, YOZGI QUYOSH TURISHI KUNI QUYOSHNING MERIDIANDAN BALANDLIGINI OʻLCHAB, BU SHAHARLARNING KENGLIKLARI FARQI 7° 12’ EKANLIGINI ANIQLAGAN. ALEKSANDRIYA BILAN SIYENA SH.LARI ORASIDAGI MASOFA TAXMINAN 5 MING MISR STADIYASIGA TENGLIGINI BILGAN ERATOSFEN YER SHARINING RADIUSI 39790 STADIYAGA (6311 KM GA) TENG EKANLIGINI HISOBLAB CHIQARGAN. • OʻRTA ASRDA SHARQ OLIMLARI HAM YERNING KATTALIGINI ANIQLASH USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. 827 YIL ARAB XALIFASI MAʼMUN TOPSHIRIGʻI BILAN SINJAR (MESOPOTAMIYA) TEKISLIGIDA YER SHARINING KATTALIGINI ANIQLASH UCHUN G. Oʻ. OLIB BORILGAN.

• OʻRTA ASRDA SHARQ OLIMLARI HAM YERNING KATTALIGINI ANIQLASH USTIDA ISH OLIB BORGANLAR. 827 YIL ARAB XALIFASI MAʼMUN TOPSHIRIGʻI BILAN SINJAR (MESOPOTAMIYA) TEKISLIGIDA YER SHARINING KATTALIGINI ANIQLASH UCHUN G. Oʻ. OLIB BORILGAN. BAGʻDOD SHAHRI RASADXONASIDA ISHLAGAN MUHAMMAD IBN MUSO XORAZMIY BU ISHLARDA BEVOSITA ISHTIROK ETGAN. BUNDA BIR NUQTADAN BOSHLAB SHIM. VA JAN.GA TOMON MERIDIAN YOYINING UZUNLIGI MAXSUS OʻLCHOV ARQONI B-N, GRADUS QIYMATI ESA YULDUZLARNI ASTRONOMIK KUZATISH YOʻLI BILAN ANIQLANGAN. BU G. Oʻ. NATIJASIDA YER MERIDIANI YOYINING BIR GRADUSI 56,23 ARAB MILIGA (YOKI 111,8 KM GA) TENGLIGI ANIQLANGAN .