logo

ЛЕКСИКОЛОГИЯ ҲАМЧУН ЯК ҚИСМИ ФАННИ ЗАБОНШИНОСӢ

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

72.8076171875 KB
ЛЕКСИКОЛОГИЯ ҲАМЧУН ЯК ҚИСМИ ФАННИ ЗАБОНШИНОС Ӣ
Лексикология  яке  аз  қисмҳои  асосии 
фанни  забоншинос   ба  шумор  меравад.  Ҳар ӣ
як  забон  лексикологияи  ба  худ  хос  дорад,  ки 
он та ркиби луғавии  ҳ амон забонро меом ӯ зад.
Лексикология  (луғатом ӯ з ӣ ),  ки  аз 
калимаҳои  юнонии  lexis -  луғат  ва  log о s   – 
таълимот  гирифта  шудааст,  таркиби  луғавии 
ин ё он забонро меом ӯ зад.  Лексикология ба се қисм  ҷ удо мешавад:
1.  Лексика,  ки  таркиби  лу ғ авии  забон  ва 
боигарии кали ма ҳ ои онро меом ӯ зад.
2.  Семасиология  (семанти к а),  ки  ҷ и ҳ ат ҳ ои 
маъноии калима ҳ оро меом ӯ зад.
3.  Этимология,  ки  таърихи  п айдоиши  калима 
ва  сабаб ҳ ои  б а  ву ҷ уд  омадани  онро 
меом ӯ зад .  
Ин  се  қисми  лексикология,  а лбатта,  дар 
ало қ аманд  	
ӣ ва вобастаг ӣ  ба ҳамдигар ом ӯ хта 
мешавад. Лексикология асосан се хел мешавад:
1 .  Лексикологияи  умум ӣ ,   к и  қонуният ҳ ои  калима  ва 
таркиби лу ғ авии ҳамаи забон ҳ оро меом задӯ
2.  Лексикологияи  муқоисав ӣ ,  ки  таркиби  лу ғ авии 
забон ҳ ои ба ҳам наздик (хеш) ё якчанд забонро меом зад.	
ӯ
3. Лексикологияи ин ё он забони ало ҳ ида , ки дар навбати 
худ ба ду  удо мешавад:	
ҷ
а)  лексикологияи  таърих ӣ ,   ки  таърихи  инкишофёбии 
т аркиби   луғавии  ягон  забон  ва  п айдоиши  калимаҳои 
онро  меом ӯ з а д.
  б ) Лексикологияи  тасвир ӣ ,   ки  калимаҳо  ва  боигарии  ҳ ози	
 
раи таркиби луғавии ин  ё  он забони алоҳидар о  меом зад.	
ӯ Лексикологияи  тасвир ӣ   калимаҳои 
гуногуни  таркиби  луғавии  забони  ҳозира, 
мавқеъ,  маъно,  хусусиятҳои  истеъмол и 
муносибатҳои  байни  ҳамдигарии  калимаҳо, 
инчунин  қонуниятхои  характерноки 
таркиби луғавиро муайян менамояд. 
Лексикологияи  тасвир   бо  тамоми ӣ
хелҳои  лексикология,  хусусан  бо 
лексикологияи  таърих   ва  муқоисав , 	
ӣ ӣ
алоқаи мустаҳкам дорад. Ғайр  аз  ин,  лексикология,  ҳамчун  як  қисми 
фанни  забоншинос ,  бо  қисмҳои  дигари  он  – ӣ
фонетика,  грамматика  (морфология,  синтаксис), 
орфография,  стилистика  ва  ғайра  алоқаи  зич  дорад. 
Дар  ҳар  кадоми  ин  бобҳо  ягон  иҳати  калима  ом хта 	
ҷ ӯ
мешавад.  Масалан,  дар  фонетика  иҳати  овозии 	
ҷ
калима,  дар  морфология  –  калима,  усулҳои 
калимасоз ,  тағирёбии  калима  ва  монанди  инҳо,  дар 	
ӣ
синтаксис  –  умла,  роҳҳои  асосии  иборасоз   ва 	
ҷ ӣ
умласоз ,  хелҳои  онҳо,  вазифаҳои  синтаксисии 	
ҷ ӣ
калимаю  ибораҳо  ва  ғайра  дар  орфография  –имлои 
калима,  тарзҳои  дурустнависии  он,  дар  стилистика 
(услубшинос ) – хусусиятҳои услубии калима ом хта 	
ӣ ӯ
мешавад.  Маълум мешавад, ки дар ҳамаи бобҳои 
забоншинос   яке  аз  асоситарин  предметҳои ӣ
ом зиш калима ба шумор меравад. Аз ҳамин 	
ӯ
сабаб ҳам ин қисмҳои забоншиносиро аз ҳам 
удо  кардан  (ё  удо  ом хтан)  номумкин  аст. 	
ҷ ҷ ӯ
Аз  умла  лексикология  ҳам,  ки  иҳати 	
ҷ ҷ
луғавии  калима,  маъно ҳ ои  лексикии  онро 
меом зад,  бо  он  боб
ӯ ҳ ои  забоншинос  	ӣ
муносибати  наздик  дошта,  дар  алоқаманд  
ӣ
бо онҳо ом хта мешавад.	
ӯ Калима, ҳамчун воҳиди луғав ӣ  ва 
грамматикии нут қ
Мафҳум  ва  калима.   Мафҳум  яке  аз  категорияҳои 
мантиқ ва яке аз шаклҳои асосии тафаккур ҳисоб шуда, 
тамоми соҳаҳои ҳаёти объективиро акс менамояд.
Мафҳум  бо  иҳати  зоҳирии    худ  –  овозҳои  нутқ  зич ҷ
алоқаманд аст.
Калима  бошад,  мафҳумро  ифода  мекунад.  Калима  дар 
баробари  номҳои  предмет  ва  ҳодисаҳоро  нишон  додан, 
маъноҳо,  ҳатто  баъзан  системаи  маъноҳоро  низ  ифода 
мекунад .
  Масалан: гандум,  ҷ ав, пода, зан,  қ о ғ аз, мо ҳ , сафед, соф 
ва м о нанди ин ҳ о. Пас,  барои  равшан  фаҳмидани  калима  ба  иҳатҳои ҷ
фонетик ӣ ,  мантиқ ӣ ,  семанти к	
ӣ   ва  грамматикии  он 
эътибор додан зарур аст.
Маънои  калима,  аз  як  тараф,  ба  проблемаи  худи 
калима,  аз  тарафи  дигар,  ба  масъалаи  муносибати 
ба й ни забон ва тафаккур воба с таг ӣ  дорад.
Ҳамин  тавр,  дар  тафаккури  инсон  равшан  акс 
ёфтани предмет, во қ еаю ҳодисаҳо ва ё муносибат ҳ ои 
ба й ни онҳо маънои калима ном дорад .
Ка л има  воҳиди  нутқи  инсонии  ба  шакли  грамматик ӣ  
овардашуда  буда,  барои  коллективи  муайяни  одамоне, 
ки  бо  умумияти  забон ӣ   муттаҳид  шудаанд,  баробар 
фаҳмо мебошад. Калима,  ҳамчун  воҳиди  нутқи  инсон ,  ма м и  овозии ӣ ҷ ӯ
мафҳуми  предмет,  ҳодиса,  хислату  хусусият,  амалу  ҳаракат 
ва  ғайра   мебошад.  Ин  ма м и  овоз	
ҷ ӯ ӣ   хусусиятҳои  махсуси 
ҳодисоти  ҳақиқатро  инъикос  накарда,  балки  фақат  ифодаи 
онҳо мебошад.
Ҳамин  тавр,  калима,  яъне  ма м и  муайяни  овозҳо,  ки  ин  ё 	
ҷ ӯ
он  маъноро  ифода  мекунад,  бо  предмети  номбар 
мекардагиаш  табиатан  алоқаманд  нест .  Мо  инро  аз  он  ҳам 
фаҳмида  метавонем,  ки  ин  ё  он  предмет  ва  ё  ҳодиса  дар 
забонҳои гуногун (ҳатто дар шеваҳои маҳаллии гуногуни як 
забон  ҳам)  бо  ма м и  гуногуни  овозҳо  ифода  мешавад. 	
ҷ ӯ
Масалан, калимаи  оташдон  дар забони адабии то ик айнан 	
ҷ
дар  ҳамин  шакл,  аммо  дар  бисёр  шеваҳои  маҳаллии  забони 
то ик	
ҷ ӣ   дигар  хел  ифода  мешавад.  Чунончи ,   дар  Бо ғ истон  – 
дегсанга,  дар Нанай –  сайрак  ва монанди инҳо. Калимаҳо  аз  р ӯ и  х арактери  морфологиашон  якхела 
н естанд.  Калимаҳое,  ки  предметро  ифода  мекунанд  
исм,   калимаҳое,  ки  аломати  предметро  н и шон 
медиҳанд   –  сифат,  калимаҳое,  ки  а д ад  ё  тар т и би 
предмет ҳ оро  нишон  медиҳанд  шу мора,   калимаҳое,  ки 
ба  ҷ ои  исм,  сифат ,   шумора  кор  фармуда  мешаванд   – 
онишин,  калимаҳое,  ки  амалу  ҳолати  предметро ҷ
нишон  медиҳанд,  –  феъл,   калимаҳое,  ки  ч и   тарз  ва  дар 
кадом вазъияту ҳолат ҳ о воқеъ гардидани амалро нишон 
медиҳанд  –  зарф,   калимаҳое,  ки  барои  ифодаи  алоқаю 
муносибатҳои   байни   калимаҳо  хизмат  мекунанд   – 
калимаҳо и  ёридиҳанда   (пешояндҳо,  пайвандакҳо, 
ҳиссачаҳо),  калимаҳое ,   ки  ҳиссиёту  ҳая ҷ они  гуногунро 
ифода мекунанд  –  нидо  ном доранд. Ҳамин  тавр,  ҳ ар  забон  вобаста  ба  маъною 
мафҳум ҳ ои  ифода  мекардагиашон  калимаҳо  ба 
ҳиссаҳои  гуногуни  нутқ,  удо  мешавандҷ .  Ҳар  як 
ҳиссаи нутқ тарзи калимасоз ӣ , аҳамияту маъноҳои 
грамматик  	
ӣ ва  вазифаҳои  синтаксис ию  
грамматикии ба худ хос дорад.
Хусусиятҳои  грамматикии  калима  –  таркиби 
морфологии  вай,  шакл,  сохт,  тағйирёб   ва 	
ӣ
вазифаҳои  гуногуни  онро  дар  нутқ  грамматика 
меом зад.	
ӯ
Дар қисми лексикология (луғатомуз ) пеш аз ҳама 	
ӣ
моҳияти  луғавии  калима,  хусусияти  услуб , 	
ӣ
пайдоиш ва тариқи истеъмоли он ом хта мешавад.	
ӯ  Маъноҳои лексик  ва грамматикии ӣ
калима
Дар  зери  истилоҳи  маънои  лексикии 
калима  алоқаю  муносибатҳои  байни 
ма м и  овозҳо  ва  предмету  ҳодисаҳое,  ки 	
ҷ ӯ
ба  воситаи  овозҳо  ифода  мегардад, 
фаҳмида  мешавад.  Агар  шахсе,  масалан,  аз 
касе  анор  пурсаду  аммо  вай  ба    ба  ои 	
ӯ ҷ
анор  ангур  диҳад,  маълум  мешавад,  ки  он 
кас  маънои  ка	
 лимаи  анорро 
намефаҳмидааст.  Он  алоқаю  муносибатҳои  байни  ма м и  овозҳо  ва ҷ ӯ
мафҳуми  предметҳо,  хислату  хусусиятҳо,  вазъияту 
ҳолатҳо  ва  ғайра,   ки  одамон  муайян  кардаанд,  маънои 
луғавии  калима  ҳисоб  меёбад.  Масалан,   китоб   яке   аз  
ашёҳои   хониш;   г сфанд	
ӯ   –  яке   аз  ҳайвоноти  хонаг ;	ӣ  
зимистон   –  яке  аз  фаслҳои  сол;   рафтан   –  номи  амал;  
сафед  – ран	
 ги ягон  предмет;  чил  – адад ва ғайра ҳамаи 
инҳо  маъноҳои  лексикии  ин  калимаҳо  ба  шумор 
мераванд.
Ин  гуна  маънои  лексикии  калима,  ки  дар  ҳангоми 
номбар  шудани  предмет,  ҳодиса,  хусусият  ва  монанди 
инҳо зоҳир мегардад, маънои аслии калима низ номида 
мешавад,  ма м и  овозҳо  дар  ин  маврид  бевосита 	
ҷ ӯ
мафҳуми  предмет  ва  ҳодисаҳои  ҳақиқати  воқеиро 
ифода мекунад, ки дарк мешаванд.  Вале  хосияти  морфолог   ва  синтаксисии ӣ
калимаҳо  маънои  грамматикии  онҳо  ҳисоб 
мешавад Чунончи;  г сфанд	
ӯ  –  ис м, исми  инс, 	ҷ
ондор,  конкрет,  шаклан  –  танҳо,  аз  иҳати 	
ҷ ҷ
сохт  исми  содда  аст.  Дар  умла  мубтадо  ё 	
ҷ
дигар аъзои  умла шуда метавонад. Ҳамаи ин 	
ҷ
хусусияту  аломатҳои  калимаи  «г сфанд» 	
ӯ
маъноҳои  грамматикии  он  ҳисоб  меёбад. 
Мисоли  дигар:  Калимаи   сафед   –  сифат, 
сифати  асл ,  сохташ  –  содда;  дар  умла 	
ӣ ҷ
муайянкунанда,  хабар  ё  дигар  аъзои  умла 	
ҷ
шуда меояд ва монанди инҳо.

ЛЕКСИКОЛОГИЯ ҲАМЧУН ЯК ҚИСМИ ФАННИ ЗАБОНШИНОС Ӣ Лексикология яке аз қисмҳои асосии фанни забоншинос ба шумор меравад. Ҳар ӣ як забон лексикологияи ба худ хос дорад, ки он та ркиби луғавии ҳ амон забонро меом ӯ зад. Лексикология (луғатом ӯ з ӣ ), ки аз калимаҳои юнонии lexis - луғат ва log о s – таълимот гирифта шудааст, таркиби луғавии ин ё он забонро меом ӯ зад.

Лексикология ба се қисм ҷ удо мешавад: 1. Лексика, ки таркиби лу ғ авии забон ва боигарии кали ма ҳ ои онро меом ӯ зад. 2. Семасиология (семанти к а), ки ҷ и ҳ ат ҳ ои маъноии калима ҳ оро меом ӯ зад. 3. Этимология, ки таърихи п айдоиши калима ва сабаб ҳ ои б а ву ҷ уд омадани онро меом ӯ зад . Ин се қисми лексикология, а лбатта, дар ало қ аманд ӣ ва вобастаг ӣ ба ҳамдигар ом ӯ хта мешавад.

Лексикология асосан се хел мешавад: 1 . Лексикологияи умум ӣ , к и қонуният ҳ ои калима ва таркиби лу ғ авии ҳамаи забон ҳ оро меом задӯ 2. Лексикологияи муқоисав ӣ , ки таркиби лу ғ авии забон ҳ ои ба ҳам наздик (хеш) ё якчанд забонро меом зад. ӯ 3. Лексикологияи ин ё он забони ало ҳ ида , ки дар навбати худ ба ду удо мешавад: ҷ а) лексикологияи таърих ӣ , ки таърихи инкишофёбии т аркиби луғавии ягон забон ва п айдоиши калимаҳои онро меом ӯ з а д. б ) Лексикологияи тасвир ӣ , ки калимаҳо ва боигарии ҳ ози раи таркиби луғавии ин ё он забони алоҳидар о меом зад. ӯ

Лексикологияи тасвир ӣ калимаҳои гуногуни таркиби луғавии забони ҳозира, мавқеъ, маъно, хусусиятҳои истеъмол и муносибатҳои байни ҳамдигарии калимаҳо, инчунин қонуниятхои характерноки таркиби луғавиро муайян менамояд. Лексикологияи тасвир бо тамоми ӣ хелҳои лексикология, хусусан бо лексикологияи таърих ва муқоисав , ӣ ӣ алоқаи мустаҳкам дорад.

Ғайр аз ин, лексикология, ҳамчун як қисми фанни забоншинос , бо қисмҳои дигари он – ӣ фонетика, грамматика (морфология, синтаксис), орфография, стилистика ва ғайра алоқаи зич дорад. Дар ҳар кадоми ин бобҳо ягон иҳати калима ом хта ҷ ӯ мешавад. Масалан, дар фонетика иҳати овозии ҷ калима, дар морфология – калима, усулҳои калимасоз , тағирёбии калима ва монанди инҳо, дар ӣ синтаксис – умла, роҳҳои асосии иборасоз ва ҷ ӣ умласоз , хелҳои онҳо, вазифаҳои синтаксисии ҷ ӣ калимаю ибораҳо ва ғайра дар орфография –имлои калима, тарзҳои дурустнависии он, дар стилистика (услубшинос ) – хусусиятҳои услубии калима ом хта ӣ ӯ мешавад.