O'ZBEKISTONDA GIDRALOGIYANI SHAKILLANISHI VA RIVOJLANISHI

Загружено в:

16.11.2024

Скачано:

0

Размер:

468.8388671875 KB

Скачать

Reja:
■ Gidrologiya fani, uning vazifalari, bo‘limlari
va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Gidrologiya
fanining rivojlanishi to‘g‘risida qisqacha
tarixiy ma’lumotlar tahlili.
■ Gidrologiyada kosmik usullarni qullash
istiqbollari. Er kurrasida suvga bo‘lgan
talabning o‘sishi. Gidrologik tadqiqot usullari.
Tabiatda suvning aylanishi. O'ZBEKISTONDA GIDRALOGIYANI
SHAKILLANISHI VA RIVOJLANISHI

"Gidrologiya" faniga kirish
Gidrologiya Yer to'g'risidagi fanlar
turkumiga kiradi.
"Gidrologiya" yunoncha so'z bo'lib,
"gidro" suv va "logos" bilim yoki fan
degan ma'noni beradi.
Umumiy qilib aytganda gidrologiya
suv haqidagi fandir Conceptual Water Budget
Veut tali
I Aquifer

Gidrosfera
"Umumiy Yer kursidan ma'lumki, Yer
kurrasining suv qobigi -gidrosfera
Ыmecha qismlardan tashkM topgan va
undagi har bir suv ob'ekti faqat о'ziga xos
xususiyatlarga ega bо'ladi. 5
Ледники в
0Д а в
атмосфере
3
Воды суши Воды суши
2 2
^ —~ 1
Мировой океан
Подземные веды
^ МуБЬагес!

Gidrologiya
Gi drologiy a-gidrosferadagi:
• suv l arni, y a'ni ok eanl ar v a
dengizlarni,
• dary ol ar v a k o'llarni,
• doi miy qorli k lar v a muzlik larni,
•Bot qoqli k larni,
• er ost i suv l ari ni
Ularning joy l ashishini,
xususiy at larini hamda ularda
sodir bo'l adigan hodi sa v a
jaray onlarni ng at mosfera,
lit osfera v a biosferadagi boshqa
hodisal ar bilan o'zaro aloqasini
o'rganuv chi fandir.

Gidrologiya
Gidrologiya fani o’rganiladigan
suv ob'ektlarining tipiga ko’ra ikki
qismga:
•
okeanologiya(okeanlar,dengizlar
gidrologiyasi)
• quruqlik gidrologiyasiga
bo’linadi.

Ok eanologiy a
Okeanologiya okeanlar va
dengizlarning umumiy
xususiyatlarini hamda ularda
sodir bo’ladigan hodisa va
jarayonlarni atrof-muxit bilan
aloqador holda o’rganadi.

Quruqlik gidrologiyasi esa o'z navbatida:
• daryolar gidrologiyasi(potamologiya);
• ko'llar va suv omborlari gidrologiyasi
(ko'lshunoslik limnologiya);
• muzliklar gidrologiyasi(glyasiologiya);
• botqoqliklar gidrologiyasi(talmatologiya)ga
bo'linadi.

Ko'p hollarda gidrologiya deganda
quruqlik gidrologiyasi nazarda tutiladi
Gi drol ogi yanii g bosh v azifalari dan biri suv
ob'ek t larining gi drologik rej imi ni
o'rganishdan iborat di r.
O'rganil adigan muammol ari v a t adqi qot
usull ariga qarab hamda suv resurslaridan
foydalanish bo'y i cha t arqalgan v ujudga
k elgan masal alarni xal et i sh bilan bog'lik
hol da gi drol ogiy adan uning bir necha
bo'limlari :
• gidrometriya,
• gidrografiya,
• gidrologik hisoblashlar,
• gidrologik bashorat(progpoz)lar k abi lar
must aqil fan sifat ida ajralib chiqgan.
Oxirgi i k k i fan, ba'zan, umumiy
nom bi lan muxapdislik gidrologiyasi deb
ham at al adi. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Gidrometriya
Gidrometriya gidrologiyaniig
o’lchov qismi bo’lib, suv ob'ektlarining
gidrologik rejimi elementlari (suv sathi,
suv sarfi, suvning tezligi, suv yuzasi
nishabligi)ni o’lchash, kuzatish
uslublarini ishlab chiqish va ularni
bevosita amalga oshirish ishlari bilan
shug‘ullanadi.

Gidrografiya
Gidrografiya esa ma'lum
hududdagi suv ob'ektlarining o’ziga
xos xususiyatlariii joyning tabiiy
geografik sharoiti bilan bog‘liq holda
o’rganib, ularga gidrologik va xalq
xo’jaligidagi ahamiyati nuqtai
nazaridan ijodiy yondashgan holda
yozma tavsif beradi.

Gidrologik hisoblashlar va gidrologik
bashoratlar(muxandislik
gidrologiyasi)
Gidrologik hisoblashlar va gidrologik
bashoratlar(m uxandislik
gidrologiyasi) suv ob'ektlarining turli
gidrologik ko’rsatkichlarini
hisoblash va bashorat qilish
usullarini ishlab chiqish bilan
shug'ullanadi.
Bu usullar suv havzalari
tabiiy holatini o’zgartirish, ulardan
foydalanish, gidrotexnik
inshootlarni loyihalash, qurish
ishlari bilan bog'lik bo’lgan
muammolarni hal etishda
qo’llaniladi.

Suv resurslari
• Tabiiy suvlar (buloqlar, soylar,
daryolar, ko'llar, muzliklar, er osti suvlari)
geografik muhitning asosiy
komponentlaridan biridir.
• Ma'lum bir hududda mavjud bo'lgan
barcha turdagi suvlar shu hududning
suv resurslarini tashkil etadi.
• XXI ga kelib sayyoramizning ancha
qismida shu resurslardan qishloq
xo'jaligi, sanoat, iste'mol uchun
olinadigan va suv ob'ektlariga qayta
tashlanadigan oqava hamda chiqindi
suvlarning ko'lami shudarajaga etdiki,
ular hajmi va sifati bo'yicha tabiiy holda
tiklana olmayapti.

Mazkur muammo tufayli gidrologiya fani oldida suv
resurslari va atrof-munit muhofazasiga ta'luqli yangi
vazifalar:
■ suv resurslarini miqdoran tejash
va sifat jihatdan muxofaza qilish;

■ tabiiy va antropogen omillar
ta'sirida ularning o'zgarish
qonuniyatlarini o'rganish;

■ amalga oshirilayotgan suv
xo'jaligi tadbirlari (melioratsiya,
irrigatsiya, gidroenergetika, suv
resurslarini hududlar bo'yicha qayta
taqsimlash)ni iqtisodiy va ekologik
nuqtai nazardan asoslash uchun
kerakli gidrologik ma'lumotlar bilan
ta'minlash.

Suv ob'ektlarining hosil bo'lishi, rivojlanish va hududlar bo'yicha
joylashishi, shuningdek, ularning gidrologik rejimi zonal va azonal
omillar (joyningrel'efi, geologik tuzilishi)ga bog'lik.
Shu bog'ligqliklarni o'rganishda
gidrologiya boshqa tabiiy fanlar:
Iqlimshunoslik,■
■ Meteorologiya,
■ geologiya,
■ gidrogeologiya,
■ geomorfologiya va
■ tabiiy geografiya kabi fanlarning
ma'lumotlaridan foydalanadi.

Gidrologiya
Gidrologiya daryolar va boshqa
turdagi suv havzalarida kechadigan
ximiyaviy va biologik jarayonlarni
hamda ulardagi suv massalarining
tabiiy xususiyatlarini, sifatini va
biologik resurslarini :
■ gidrofizika,
■ gidroximiya(suv kimyosi),
Gidrobiologiya
■ fanlari bilan
hamkorlikda o'rganadi.

Gidrologiya
Suv havzalarida kuzatiladigan harakatlar
(suv oqimlari)
qonuniyatlarini o’rganishda:
■ gidrodinamika;

■ gidravlika qonunlari va usullaridan.
Gidrologik hisoblashlar va
bashoratlarda:

■ maxsus matematik usullardan;

■ zamonaviy hisoblash texnikasi;

■ kompyuter texnologiyasidan keng
foydalaniladi.

Fanning shakllanish tarixi va rivojlanish
bosqichlari
Gidrologiya haqidagi ilk ma’lumotlar
bundan 6000 yil avval qadimgi Misrda
paydo bo‘lgan. Misrliklar Nil daryosida
■ oddiy gidrologik kuzatishlarni amalga
oshirganlar.

■ Nilda qurilgan Baland Asvon to‘g‘onidan
400 km yuqoridagi tog‘ qoyalarida
daryodagi suv sathi o‘zgarishlarini belgilab
borganlar.
■ Nil daryosida bo‘ladigan har yilgi
toshqinni qaysi vaqtlarda kuzatilganligini
ham qayd etib borganlar.

P.Perro v a E.Mariot t amalga
oshirgan
t adqiqot lar
Gidrologiyaning rivojlanish
tarixida XVII asr oxirida fransuz
olimlari P.Perro va E.Mariott amalga
oshirgan tadqiqotlar katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Fransiyaning
Yuqori Sena daryosi havzasiga
yoqqan atmosfera yog‘inlari va
daryodagi suv miqdorini o‘lchadilar.
Natijada, tadqiqotchilar daryo
suv balansining asosiy tashkil
etuvchilari, ya’ni atmosfera yog‘inlari
va daryodagi oqim miqdori
orasidagi munosabatni aniqladilar.
Bu bilan ular ilmiy gidrologiyaga
asos soldilar.

Birinchi marta "gidrologiya" atamasi XVII asr oxirida,
1694 -yilda nemis olimi E.Milxiorning "Uch qismdan
iborat gidrologiya" nomli kitobida ishlatilgan.
Rossiyada birinchi marta
“Gidrologiya” kursi 1914 - yilda
Peterburg Politexnika institutida
professor S.P.Maksimov tomonidan
o‘qildi.
Gidrologiyaning XIX asr oxiri va XX
asr boshlaridagi yutuqlari
YU.M.Shokalskiy, A.I.Voyeykov,
E.M.Oldekop, A.Penk, V.M.Lelyavskiy,
V.G.Glushkov kabi olimlarning
asarlarida umumlashtirildi.

O'zbekistonda gidrologiyaning shakllanish tarixi
va rivojlanish bosqichlari
O'lkamizda sug'orma dehqonchilikning yangi
eradan 6000 yil ilgari mavjud
bo'lgan.Miloddan oldingi 4000 yillikning
ikkinchi yarmi va 3000 yillik boshlarida daryolar
to'silib sug'orish kanallariga suv olingan.
Yangi eradan oldingi 2000 yillikdan boshlab,
Surxondaryo vohasi, Farg'ona vodiysi, Quyi
Amudaryo va Zarafshon bo'ylarida yirik ekin
maydonlari sug'orilgan.
Yangi eraning I-IV asrlarida Janubiy
O'zbekistonda Zang, Toshkent vohasida Bo'zsuv
va Salor, Zarafshon vohasida Eski Angor va
Tuyatortor, Buxoroda Shohrud va Romitanrud,
Xorazmda Qirqqiz va boshqa kanallar qazilgan.

Reja: ■ Gidrologiya fani, uning vazifalari, bo‘limlari va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Gidrologiya fanining rivojlanishi to‘g‘risida qisqacha tarixiy ma’lumotlar tahlili. ■ Gidrologiyada kosmik usullarni qullash istiqbollari. Er kurrasida suvga bo‘lgan talabning o‘sishi. Gidrologik tadqiqot usullari. Tabiatda suvning aylanishi. O'ZBEKISTONDA GIDRALOGIYANI SHAKILLANISHI VA RIVOJLANISHI

"Gidrologiya" faniga kirish Gidrologiya Yer to'g'risidagi fanlar turkumiga kiradi. "Gidrologiya" yunoncha so'z bo'lib, "gidro" suv va "logos" bilim yoki fan degan ma'noni beradi. Umumiy qilib aytganda gidrologiya suv haqidagi fandir Conceptual Water Budget Veut tali I Aquifer

Gidrosfera "Umumiy Yer kursidan ma'lumki, Yer kurrasining suv qobigi -gidrosfera Ыmecha qismlardan tashkM topgan va undagi har bir suv ob'ekti faqat о'ziga xos xususiyatlarga ega bо'ladi. 5 Ледники в 0Д а в атмосфере 3 Воды суши Воды суши 2 2 ^ —~ 1 Мировой океан Подземные веды ^ МуБЬагес!

Gidrologiya Gi drologiy a-gidrosferadagi: • suv l arni, y a'ni ok eanl ar v a dengizlarni, • dary ol ar v a k o'llarni, • doi miy qorli k lar v a muzlik larni, •Bot qoqli k larni, • er ost i suv l ari ni Ularning joy l ashishini, xususiy at larini hamda ularda sodir bo'l adigan hodi sa v a jaray onlarni ng at mosfera, lit osfera v a biosferadagi boshqa hodisal ar bilan o'zaro aloqasini o'rganuv chi fandir.

Gidrologiya Gidrologiya fani o’rganiladigan suv ob'ektlarining tipiga ko’ra ikki qismga: • okeanologiya(okeanlar,dengizlar gidrologiyasi) • quruqlik gidrologiyasiga bo’linadi.

O'ZBEKISTONDA GIDRALOGIYANI SHAKILLANISHI VA RIVOJLANISHI

16.11.2024

0

468.8388671875 KB

Похожие