Psixologiyaning Ilmiy tadqiqot me’todlari.Ko’zatish me’todi
![Mavzu: Psixologiyaning
Ilmiy tadqiqot
me’todlari.
Ko’zatish me’todi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_1.png)
![Metod so’zi – yunoncha methodos
bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni
beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana
yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin.
Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim
berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda
bilim berish metodlari haqida emas, balki
fan
uchun, uning rivojlanishi uchun zarur
bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi
qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida
so’z boradi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_2.png)
![Avvalo metodlar haqida ikki og’iz so’z.
Metod so’zi – yunoncha methodos
bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni
beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana
yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin.
Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim
berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda
bilim berish metodlari haqida emas, balki
fan
uchun, uning rivojlanishi uchun zarur
bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi
qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida
so’z boradi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_3.png)
![Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari
turkumidan muhim o’rin
egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan
biri – kuzatish metodidir. Mazkur
metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi
bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish
zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy
izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan
biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda.
Lekin bugungi kunda uning ob’ekti,
ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik
jarayonlar, holatlar, hodisalar,
kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini
o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat
hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar
yuzaga keldi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_4.png)
![Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari
turkumidan muhim o’rin
egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan
biri – kuzatish metodidir. Mazkur
metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi
bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish
zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy
izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan
biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda.
Lekin bugungi kunda uning ob’ekti,
ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik
jarayonlar, holatlar, hodisalar,
kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini
o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat
hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar
yuzaga keldi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_5.png)
![Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning yangi
shakllari, vositalari,
usullari paydo bo’ldi, xolisonalik (ob’ektivlik) darajasi ortdi,
ishonchliligini
ifodalovchi mezonlar, o’lchovlar yaratildi. Buning natijasida
kuzatish metodi
psixologiya fanining universal tadqiqot metodlari qatoriga
kiritilib, uning barcha
sohalarida qo’llanilmoqda, ayniqsa, tatbiqiylik
imkoniyatining yuksakligi, statistik
hisoblashga beriluvchanlik xususiyati bilan boshqa
metodlardan ajralib turadi.
YUqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda uning
yoritilmay qolib ketgan
jihatlari, tarkiblari, yordamchi jabhalari yuzasidan
mulohaza yuritamiz.
Kuzatish metodining texnologiyasi quyidagilardan tashkil
topadi:](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_6.png)
![Kuzatish metodi
- kuzatish davomida to’plangan omillar,
ma’lumotlar, natijalarni matematik
statistik metodlar yordami bilan hisoblab chiqish
va miqdoriy tahlil yakunlari bo’yicha
psixologik sifat talqinini amalga oshirish.
Psixologik kuzatish olib borishdan ko’zlangan
maqsad mana bulardan iborat:
- kuzatiluvchi vaziyat, holat va ob’ektni maqsadga
muvofiq tanlash, uning
oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish;
- kuzatishning dasturini ishlab chiqish, uni
amaliyotga tatbiq qilish, chizgi tarzda
ifodalanishini yaratish, yig’ilgan natijalarni
chizma asosida aks ettirish.
Kuzatishning ob’ekti va predmeti quyidagi
tuzilishga ega:](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_7.png)
![Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning
yangi shakllari, vositalari,
usullari paydo bo’ldi, xolisonalik (ob’ektivlik)
darajasi ortdi, ishonchliligini
ifodalovchi mezonlar, o’lchovlar yaratildi. Buning
natijasida kuzatish metodi
psixologiya fanining universal tadqiqot metodlari
qatoriga kiritilib, uning barcha
sohalarida qo’llanilmoqda, ayniqsa, tatbiqiylik
imkoniyatining yuksakligi, statistik
hisoblashga beriluvchanlik xususiyati bilan
boshqa metodlardan ajralib turadi.
YUqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda
uning yoritilmay qolib ketgan
jihatlari, tarkiblari, yordamchi jabhalari
yuzasidan mulohaza yuritamiz.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_8.png)
![Kuzatish metodining texnologiyasi quyidagilardan
tashkil topadi:
- voqelik (atrof – muhit, inson shaxsi)ni kuzatish
oqimini muayyan qismlarga,
yo’nalishlarga ajratish (nemischa – lotincha
«kvantifikatsiyalash», ya’ni eng zarur,
birinchi darajali jihatlarini saralash);
- kuzatishning ko’lami (hajmi), xususiyati va o’ziga
xosligini aniqlash, ya’ni
uning nimalarga qaratilganini belgilab olish ;
- kuzatish jarayonida barcha holat, hodisa, alomat
va tashqi qiyofa,
ko’rinishning o’ziga xosligini qayd qilish (ularni
yozma nutqda ifodalash, ya’ni
frantsuzcha – lotincha «fiksatsiyalash»);](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_9.png)
![kuzatishning ob’ekti – inson, guruh, jamoa
va shaxslararo munosabatlar,
emotsional – hissiy kechinmalar, hayvonot
olami, shaxsning faoliyati, ijodiyoti,
muomalasi kabilarni o’rganishdan
iboratdir;
- kuzatishning predmeti – insonning xilma
– xil holati, jarayoni, harakatining
kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi,
o’ziga xosligi, uning hamkorlikdagi
harakati,
undagi onglilik, ongsizlik, ongosti
holatlarining kechishi, faoliyat va
muomala
kabilarni eksteriorizatsiyalashdan tashkil
topgandir;](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_10.png)
![kuzatishning maqsadi, vazifalari, dasturi,
qaydnomasi: bunda umumiy
talablarga rioya qilish, yaxlit qayd qilish,
kundalik, texnika vositalari (faktik holatlar),
natijalarning tahlili, talqini va g’oyalarni ilgari
surish.
Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda
to’plangan ma’lumotlarni alomat,
belgi va simvolika orqali aks ettirish
(piktogramma, chizgi, jadval, anagramma) va
turli shakl, xususiyatli bayonnomalar,
qaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi
turlaridan foydalanish mumkin: izchil,
epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy - sun’iy,
tabiiy, xronologiyali, davriy, bir
martali kabilar.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_11.png)
![Kuzatish metodining bir necha xil shakllari
mavjud bo’lib, vazifalariga qarab
ularning har biridan foydalanish mumkin:
aralashib yashirin kuzatish,
kuzatiluvchining
psixologik portretini yaratish, aralashib
oshkora kuzatish (o’smirlarda yuqori
natijalar
beradi), xulq - atvor portretini tahlil qilish
va hokazo.
Kuzatilgan ob’ektni qayd qilishning turlari
va vositalari mavjuddir: kundaliklar,
foto, video, kinoapparatlarning mahsullari,
voqelikning musavvir tomonidan faktik
ifodalanishi, ta’kidlovchi, ta’birlovchi,
umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_12.png)
![Kuzatish natijalarini umumlashtirishda ma’lumotlar miqdor
va sifat jihatidan
tahlil qilinadi, tajriba yakunlari bo’yicha g’oyalar,
umumlashmalar, xossalar,
qonuniyatlar, mexanizmlar, holatlarning ilmiy psixologik
talqini amalga oshiriladi.
Kuzatish yakunida to’plangan ma’lumotlar ilmiy hisobat
sifatida muayyan
qoidalarga asoslangan holda quyidagi tartibda
joylashtiriladi: kirish, metodikalarning
tasnifi, natijalarning bosqichma – bosqich tahlili, ularning
muhokamasi,
izlanishlarning xotimasi va xulosalari, amaliy xususiyatga
ega bo’lgan tavsiyalar,
ko’rsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati
va nihoyat ilovalar (har
bir qism o’ziga xos yakunlangan, tugallangan ma’no
anglatishi lozim).](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_13.png)
![Kuzatish metodi yordami bilan hatto nizoli
(konfliktli) vaziyatlarni kuzatish ham
mumkin. Nizoli vaziyatlar turli – tuman
bo’lishidan qat’i nazar kuzatish jarayonida
ushbu holatlarga e’tibor berish zarur: nizoning
mohiyatiga kirish, nizoning kuchayishi,
uning tashqi va ichki omillari, nizoni
pasaytirishga qaratilgan ta’sir o’tkazuvchi
vositalardan foydalanganlik, nizo yechimining
topilishi, nizoli vaziyat bartaraf
qilingandan keyingi psixologik holatning tasnifi.
Kuzatish jarayonida R.Beylzaning interaktsiya
metodikasini (bahs, munozara
jarayonida o’zaro ta’sir o’tkazish imkoniyatini
aniqlash uchun) qo’llash ijobiy natijalar
beradi:](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_14.png)
![Kuzatish yakunlari bo’yicha umumpsixologik xulosalar
chiqarish, milliy,
etnopsixologik, hududiy xususiyatlarni qat’iy ravishda
sharhlash, yosh davrlari, jinsiy
xususiyatlariga taalluqli mulohazalar bildirish –
psixologik bilimlarning boyishiga olib
keladi. Kuzatish natijalarini miqdoriy tahlil qilishda
statistik metodlarni quyidagi
tartibda qo’llash lozim:
- olingan natijalarni foizlar bo’yicha hisoblab chiqish;
- to’plangan ma’lumotlarning o’rtacha arifmetik
qiymatini topish;
- son qatoridagi o’rtacha kvadrat og’ishni hisoblash
(sigma);
- son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash
(dispersiya);
- omillar o’rtasidagi muayyan munosabatlar
mavjudligini (korrelyatsion)
tahlil qilish;](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_15.png)
![Kuzatish metodi
- kuzatish davomida to’plangan omillar,
ma’lumotlar, natijalarni matematik
statistik metodlar yordami bilan hisoblab
chiqish va miqdoriy tahlil yakunlari
bo’yicha
psixologik sifat talqinini amalga oshirish.
Psixologik kuzatish olib borishdan
ko’zlangan maqsad mana bulardan iborat:
- kuzatiluvchi vaziyat, holat va ob’ektni
maqsadga muvofiq tanlash, uning
oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish;](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_16.png)
![kuzatishning dasturini ishlab chiqish, uni
amaliyotga tatbiq qilish, chizgi tarzda
ifodalanishini yaratish, yig’ilgan natijalarni
chizma asosida aks ettirish.
Kuzatishning ob’ekti va predmeti quyidagi
tuzilishga ega:
- kuzatishning ob’ekti – inson, guruh,
jamoa va shaxslararo munosabatlar,
emotsional – hissiy kechinmalar, hayvonot
olami, shaxsning faoliyati, ijodiyoti,
muomalasi kabilarni o’rganishdan
iboratdir;](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_17.png)
![kuzatishning predmeti – insonning xilma – xil
holati, jarayoni, harakatining
kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi, o’ziga
xosligi, uning hamkorlikdagi harakati,
undagi onglilik, ongsizlik, ongosti holatlarining
kechishi, faoliyat va muomala
kabilarni eksteriorizatsiyalashdan tashkil
topgandir;
- amaliy va gnostik holatlar; nutq aktlari: ma’nosi,
mazmuni, mohiyati,
yo’nalishi, chastotasi, ritmikasi, tempi,
amplitudasi, davomiyligi, intensivligi,
ekspressivligi, uning leksikasi , grammatikasi,
fonetikasi, lingvistik qurilishi va
boshqalar;](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_18.png)
![noverbal nutq ifodasi: mimika,
pantomimika va vokal mimikasi
(musiqa
ma’nosini tana a’zolari orqali
ifodalash);
- vegetativ reaktsiyalarning
ko’rinishi: rangning qizarishi,
oqarishi, terlash, nafas
olishning tezlashuvi,
sekinlashuvi va qiyinlashuvi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_19.png)
![Kuzatishning bosqichma –
bosqichliligi, tadrijiyligi (iyerarxiyasi)
tarkiblari
quyidagilardan tashkil topadi:
- kuzatishning maqsadi, vazifalari,
dasturi, qaydnomasi: bunda umumiy
talablarga rioya qilish, yaxlit qayd
qilish, kundalik, texnika vositalari
(faktik holatlar),
natijalarning tahlili, talqini va
g’oyalarni ilgari surish.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_20.png)
![Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda
to’plangan ma’lumotlarni alomat,
belgi va simvolika orqali aks ettirish
(piktogramma, chizgi, jadval, anagramma)
va
turli shakl, xususiyatli bayonnomalar,
qaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi
turlaridan foydalanish mumkin: izchil,
epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy -
sun’iy, tabiiy, xronologiyali, davriy, bir
martali kabilar.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_21.png)
![Insonning mehnat faoliyatini
kuzatishda quyidagi vositalarni
qo’llash maqsadga
muvofiq:
- ę.Gilbertning «Ish kuni
fotografiyasi» metodikasi (rasmlarda
ifodalangan
ishchining harakatini kuzatish,
ko’zdan kechirish orqali ularni tahlil
qilish (sa’i –
harakatlar bo’yicha tizim vujudga
keltirish, ulardagi o’zgarishlarga
binoan muayyan
ketma – ketlikda joylashtirish);](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_22.png)
![A.K.Gostevning xronokartasi (ikki
yoki uch marta yarim soatdan
smenada va
smenadan keyin tekshiruv
o’tkazish);
- talabalarda dars boshida,
o’rtasida va oxirida yoki boshqa
vaziyatlarda:
yordamchi yumush bilan
shug’ullanish holati, dam olish,
uyqu va shu kabilar.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_23.png)
![Kuzatish metodining bir necha
xil shakllari mavjud bo’lib,
vazifalariga qarab
ularning har biridan foydalanish
mumkin: aralashib yashirin
kuzatish, kuzatiluvchining
psixologik portretini yaratish,
aralashib oshkora kuzatish
(o’smirlarda yuqori natijalar
beradi), xulq - atvor portretini
tahlil qilish va hokazo.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_24.png)
![Kuzatilgan ob’ektni qayd qilishning turlari
va vositalari mavjuddir: kundaliklar,
foto, video, kinoapparatlarning mahsullari,
voqelikning musavvir tomonidan faktik
ifodalanishi, ta’kidlovchi, ta’birlovchi,
umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi.
Kuzatish natijalarini umumlashtirishda
ma’lumotlar miqdor va sifat jihatidan
tahlil qilinadi, tajriba yakunlari bo’yicha
g’oyalar, umumlashmalar, xossalar,
qonuniyatlar, mexanizmlar, holatlarning
ilmiy psixologik talqini amalga oshiriladi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_25.png)
![Kuzatish yakunida to’plangan ma’lumotlar
ilmiy hisobat sifatida muayyan
qoidalarga asoslangan holda quyidagi
tartibda joylashtiriladi: kirish,
metodikalarning
tasnifi, natijalarning bosqichma – bosqich
tahlili, ularning muhokamasi,
izlanishlarning xotimasi va xulosalari,
amaliy xususiyatga ega bo’lgan tavsiyalar,
ko’rsatmalar berilishi, foydalaniladigan
adabiyotlar ro’yxati va nihoyat ilovalar
(har
bir qism o’ziga xos yakunlangan,
tugallangan ma’no anglatishi lozim).](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_26.png)
![Kuzatish metodi yordami bilan hatto nizoli
(konfliktli) vaziyatlarni kuzatish ham
mumkin. Nizoli vaziyatlar turli – tuman
bo’lishidan qat’i nazar kuzatish jarayonida
ushbu holatlarga e’tibor berish zarur:
nizoning mohiyatiga kirish, nizoning
kuchayishi,
uning tashqi va ichki omillari, nizoni
pasaytirishga qaratilgan ta’sir o’tkazuvchi
vositalardan foydalanganlik, nizo
yechimining topilishi, nizoli vaziyat
bartaraf
qilingandan keyingi psixologik holatning
tasnifi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_27.png)
![Kuzatish yakunlari bo’yicha
umumpsixologik xulosalar
chiqarish, milliy,
etnopsixologik, hududiy
xususiyatlarni qat’iy ravishda
sharhlash, yosh davrlari, jinsiy
xususiyatlariga taalluqli
mulohazalar bildirish –
psixologik bilimlarning boyishiga
olib
keladi.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_28.png)
![E’TIBORNINGIZ
UCHUN RAXMAT.](/data/documents/91b90279-919e-4a9f-b6e2-95e76a04c0fb/page_29.png)
Mavzu: Psixologiyaning Ilmiy tadqiqot me’todlari. Ko’zatish me’todi.
Metod so’zi – yunoncha methodos bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida so’z boradi.
Avvalo metodlar haqida ikki og’iz so’z. Metod so’zi – yunoncha methodos bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida so’z boradi.
Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan muhim o’rin egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan biri – kuzatish metodidir. Mazkur metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning ob’ekti, ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik jarayonlar, holatlar, hodisalar, kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi.
Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan muhim o’rin egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan biri – kuzatish metodidir. Mazkur metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning ob’ekti, ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik jarayonlar, holatlar, hodisalar, kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi.