logo

Psixologiyaning Ilmiy tadqiqot me’todlari.Ko’zatish me’todi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

362.5869140625 KB
Mavzu: Psixologiyaning 
Ilmiy tadqiqot 
me’todlari.
Ko’zatish me’todi. Metod so’zi – yunoncha methodos
bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni 
beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana
yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. 
Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim
berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda 
bilim berish metodlari haqida emas, balki 
fan
uchun, uning rivojlanishi uchun zarur 
bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi
qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida 
so’z boradi. Avvalo metodlar haqida ikki og’iz so’z. 
Metod so’zi – yunoncha methodos
bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni 
beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana
yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. 
Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim
berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda 
bilim berish metodlari haqida emas, balki 
fan
uchun, uning rivojlanishi uchun zarur 
bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi
qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida 
so’z boradi. Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari 
turkumidan muhim o’rin
egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan 
biri – kuzatish metodidir. Mazkur
metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi 
bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish
zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy 
izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan
biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. 
Lekin bugungi kunda uning ob’ekti,
ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik 
jarayonlar, holatlar, hodisalar,
kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini 
o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat
hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar 
yuzaga keldi. Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari 
turkumidan muhim o’rin
egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan 
biri – kuzatish metodidir. Mazkur
metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi 
bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish
zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy 
izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan
biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. 
Lekin bugungi kunda uning ob’ekti,
ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik 
jarayonlar, holatlar, hodisalar,
kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini 
o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat
hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar 
yuzaga keldi. Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning yangi 
shakllari, vositalari,
usullari paydo bo’ldi, xolisonalik (ob’ektivlik) darajasi ortdi, 
ishonchliligini
ifodalovchi mezonlar, o’lchovlar yaratildi. Buning natijasida 
kuzatish metodi
psixologiya fanining universal tadqiqot metodlari qatoriga 
kiritilib, uning barcha
sohalarida qo’llanilmoqda, ayniqsa, tatbiqiylik 
imkoniyatining yuksakligi, statistik
hisoblashga beriluvchanlik xususiyati bilan boshqa 
metodlardan ajralib turadi.
YUqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda uning 
yoritilmay qolib ketgan
jihatlari, tarkiblari, yordamchi jabhalari yuzasidan 
mulohaza yuritamiz.
Kuzatish metodining texnologiyasi quyidagilardan tashkil 
topadi: Kuzatish metodi
- kuzatish davomida to’plangan omillar, 
ma’lumotlar, natijalarni matematik
statistik metodlar yordami bilan hisoblab chiqish 
va miqdoriy tahlil yakunlari bo’yicha
psixologik sifat talqinini amalga oshirish.
Psixologik kuzatish olib borishdan ko’zlangan 
maqsad mana bulardan iborat:
- kuzatiluvchi vaziyat, holat va ob’ektni maqsadga 
muvofiq tanlash, uning
oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish;
- kuzatishning dasturini ishlab chiqish, uni 
amaliyotga tatbiq qilish, chizgi tarzda
ifodalanishini yaratish, yig’ilgan natijalarni 
chizma asosida aks ettirish.
Kuzatishning ob’ekti va predmeti quyidagi 
tuzilishga ega: Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning 
yangi shakllari, vositalari,
usullari paydo bo’ldi, xolisonalik (ob’ektivlik) 
darajasi ortdi, ishonchliligini
ifodalovchi mezonlar, o’lchovlar yaratildi. Buning 
natijasida kuzatish metodi
psixologiya fanining universal tadqiqot metodlari 
qatoriga kiritilib, uning barcha
sohalarida qo’llanilmoqda, ayniqsa, tatbiqiylik 
imkoniyatining yuksakligi, statistik
hisoblashga beriluvchanlik xususiyati bilan 
boshqa metodlardan ajralib turadi.
YUqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda 
uning yoritilmay qolib ketgan
jihatlari, tarkiblari, yordamchi jabhalari 
yuzasidan mulohaza yuritamiz. Kuzatish metodining texnologiyasi quyidagilardan 
tashkil topadi:
- voqelik (atrof – muhit, inson shaxsi)ni kuzatish 
oqimini muayyan qismlarga,
yo’nalishlarga ajratish (nemischa – lotincha 
«kvantifikatsiyalash», ya’ni eng zarur,
birinchi darajali jihatlarini saralash);
- kuzatishning ko’lami (hajmi), xususiyati va o’ziga 
xosligini aniqlash, ya’ni
uning nimalarga  qaratilganini   belgilab   olish ;
- kuzatish jarayonida barcha holat, hodisa, alomat 
va tashqi qiyofa,
ko’rinishning o’ziga xosligini qayd qilish (ularni 
yozma nutqda ifodalash, ya’ni
frantsuzcha – lotincha «fiksatsiyalash»); kuzatishning ob’ekti – inson, guruh, jamoa 
va shaxslararo munosabatlar,
emotsional – hissiy kechinmalar, hayvonot 
olami, shaxsning faoliyati, ijodiyoti,
muomalasi kabilarni o’rganishdan 
iboratdir;
- kuzatishning predmeti – insonning xilma 
– xil holati, jarayoni, harakatining
kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi, 
o’ziga xosligi, uning hamkorlikdagi 
harakati,
undagi onglilik, ongsizlik, ongosti 
holatlarining kechishi, faoliyat va 
muomala
kabilarni eksteriorizatsiyalashdan tashkil 
topgandir; kuzatishning maqsadi, vazifalari, dasturi, 
qaydnomasi: bunda umumiy
talablarga rioya qilish, yaxlit qayd qilish, 
kundalik, texnika vositalari (faktik holatlar),
natijalarning tahlili, talqini va g’oyalarni ilgari 
surish.
Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda 
to’plangan ma’lumotlarni alomat,
belgi va simvolika orqali aks ettirish 
(piktogramma, chizgi, jadval, anagramma) va
turli shakl, xususiyatli bayonnomalar, 
qaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi 
turlaridan foydalanish mumkin: izchil,
epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy - sun’iy, 
tabiiy, xronologiyali, davriy, bir
martali kabilar. Kuzatish metodining bir necha xil shakllari 
mavjud bo’lib, vazifalariga qarab
ularning har biridan foydalanish mumkin: 
aralashib yashirin kuzatish, 
kuzatiluvchining
psixologik portretini yaratish, aralashib 
oshkora kuzatish (o’smirlarda yuqori 
natijalar
beradi), xulq - atvor portretini tahlil qilish 
va hokazo.
Kuzatilgan ob’ektni qayd qilishning turlari 
va vositalari mavjuddir: kundaliklar,
foto, video, kinoapparatlarning mahsullari, 
voqelikning musavvir tomonidan faktik
ifodalanishi, ta’kidlovchi, ta’birlovchi, 
umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi. Kuzatish natijalarini umumlashtirishda ma’lumotlar miqdor 
va sifat jihatidan
tahlil qilinadi, tajriba yakunlari bo’yicha g’oyalar, 
umumlashmalar, xossalar,
qonuniyatlar, mexanizmlar, holatlarning ilmiy psixologik 
talqini amalga oshiriladi.
Kuzatish yakunida to’plangan ma’lumotlar  ilmiy   hisobat  
sifatida   muayyan
qoidalarga asoslangan holda quyidagi tartibda 
joylashtiriladi: kirish, metodikalarning
tasnifi, natijalarning bosqichma – bosqich tahlili, ularning 
muhokamasi,
izlanishlarning xotimasi va xulosalari, amaliy xususiyatga 
ega bo’lgan tavsiyalar,
ko’rsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 
va nihoyat ilovalar (har
bir qism o’ziga xos yakunlangan, tugallangan ma’no 
anglatishi lozim). Kuzatish metodi yordami bilan hatto nizoli 
(konfliktli) vaziyatlarni kuzatish ham
mumkin. Nizoli vaziyatlar turli – tuman 
bo’lishidan qat’i nazar kuzatish jarayonida
ushbu holatlarga e’tibor berish zarur: nizoning 
mohiyatiga kirish, nizoning kuchayishi,
uning tashqi va ichki omillari, nizoni 
pasaytirishga qaratilgan ta’sir o’tkazuvchi
vositalardan foydalanganlik, nizo yechimining 
topilishi, nizoli vaziyat bartaraf
qilingandan keyingi psixologik holatning tasnifi.
Kuzatish jarayonida R.Beylzaning interaktsiya 
metodikasini (bahs, munozara
jarayonida o’zaro ta’sir o’tkazish imkoniyatini 
aniqlash uchun) qo’llash ijobiy natijalar
beradi: Kuzatish yakunlari bo’yicha umumpsixologik xulosalar 
chiqarish, milliy,
etnopsixologik, hududiy xususiyatlarni qat’iy ravishda 
sharhlash, yosh davrlari, jinsiy
xususiyatlariga taalluqli mulohazalar bildirish – 
psixologik bilimlarning boyishiga olib
keladi. Kuzatish natijalarini miqdoriy tahlil qilishda 
statistik metodlarni quyidagi
tartibda qo’llash lozim:
- olingan natijalarni foizlar bo’yicha hisoblab chiqish;
- to’plangan ma’lumotlarning o’rtacha arifmetik 
qiymatini topish;
- son qatoridagi o’rtacha kvadrat og’ishni hisoblash 
(sigma);
- son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash 
(dispersiya);
- omillar o’rtasidagi muayyan munosabatlar 
mavjudligini (korrelyatsion)
tahlil qilish; Kuzatish metodi
- kuzatish davomida to’plangan omillar, 
ma’lumotlar, natijalarni matematik
statistik metodlar yordami bilan hisoblab 
chiqish va miqdoriy tahlil yakunlari 
bo’yicha
psixologik sifat talqinini amalga oshirish.
Psixologik kuzatish olib borishdan 
ko’zlangan maqsad mana bulardan iborat:
- kuzatiluvchi vaziyat, holat va ob’ektni 
maqsadga muvofiq tanlash, uning
oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish; kuzatishning dasturini ishlab chiqish, uni 
amaliyotga tatbiq qilish, chizgi tarzda
ifodalanishini yaratish, yig’ilgan natijalarni 
chizma asosida aks ettirish.
Kuzatishning ob’ekti va predmeti quyidagi 
tuzilishga ega:
- kuzatishning ob’ekti – inson, guruh, 
jamoa va shaxslararo munosabatlar,
emotsional – hissiy kechinmalar, hayvonot 
olami, shaxsning faoliyati, ijodiyoti,
muomalasi kabilarni o’rganishdan 
iboratdir; kuzatishning predmeti – insonning xilma – xil 
holati, jarayoni, harakatining
kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi, o’ziga 
xosligi, uning hamkorlikdagi harakati,
undagi onglilik, ongsizlik, ongosti holatlarining 
kechishi, faoliyat va muomala
kabilarni eksteriorizatsiyalashdan tashkil 
topgandir;
- amaliy va gnostik holatlar; nutq aktlari: ma’nosi, 
mazmuni, mohiyati,
yo’nalishi, chastotasi, ritmikasi, tempi, 
amplitudasi, davomiyligi, intensivligi,
ekspressivligi,  uning   leksikasi , grammatikasi, 
fonetikasi, lingvistik qurilishi va
boshqalar; noverbal nutq ifodasi: mimika, 
pantomimika va vokal mimikasi 
(musiqa
ma’nosini tana a’zolari orqali 
ifodalash);
- vegetativ reaktsiyalarning 
ko’rinishi: rangning qizarishi, 
oqarishi, terlash, nafas
olishning tezlashuvi, 
sekinlashuvi va qiyinlashuvi. Kuzatishning bosqichma – 
bosqichliligi, tadrijiyligi (iyerarxiyasi) 
tarkiblari
quyidagilardan tashkil topadi:
- kuzatishning maqsadi, vazifalari, 
dasturi, qaydnomasi: bunda umumiy
talablarga rioya qilish, yaxlit qayd 
qilish, kundalik, texnika vositalari 
(faktik holatlar),
natijalarning tahlili, talqini va 
g’oyalarni ilgari surish. Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda 
to’plangan ma’lumotlarni alomat,
belgi va simvolika orqali aks ettirish 
(piktogramma, chizgi, jadval, anagramma) 
va
turli shakl, xususiyatli bayonnomalar, 
qaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi 
turlaridan foydalanish mumkin: izchil,
epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy - 
sun’iy, tabiiy, xronologiyali, davriy, bir
martali kabilar. Insonning mehnat faoliyatini 
kuzatishda quyidagi vositalarni 
qo’llash maqsadga
muvofiq:
- ę.Gilbertning «Ish kuni 
fotografiyasi» metodikasi (rasmlarda 
ifodalangan
ishchining harakatini kuzatish, 
ko’zdan kechirish orqali ularni tahlil 
qilish (sa’i –
harakatlar bo’yicha tizim vujudga 
keltirish, ulardagi o’zgarishlarga 
binoan muayyan
ketma – ketlikda joylashtirish); A.K.Gostevning xronokartasi (ikki 
yoki uch marta yarim soatdan 
smenada va
smenadan keyin tekshiruv 
o’tkazish);
- talabalarda dars boshida, 
o’rtasida va oxirida yoki boshqa 
vaziyatlarda:
yordamchi yumush bilan 
shug’ullanish holati, dam olish, 
uyqu va shu kabilar. Kuzatish metodining bir necha 
xil shakllari mavjud bo’lib, 
vazifalariga qarab
ularning har biridan foydalanish 
mumkin: aralashib yashirin 
kuzatish, kuzatiluvchining
psixologik portretini yaratish, 
aralashib oshkora kuzatish 
(o’smirlarda yuqori natijalar
beradi), xulq - atvor portretini 
tahlil qilish va hokazo. Kuzatilgan ob’ektni qayd qilishning turlari 
va vositalari mavjuddir: kundaliklar,
foto, video, kinoapparatlarning mahsullari, 
voqelikning musavvir tomonidan faktik
ifodalanishi, ta’kidlovchi, ta’birlovchi, 
umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi.
Kuzatish natijalarini umumlashtirishda 
ma’lumotlar miqdor va sifat jihatidan
tahlil qilinadi, tajriba yakunlari bo’yicha 
g’oyalar, umumlashmalar, xossalar,
qonuniyatlar, mexanizmlar, holatlarning 
ilmiy psixologik talqini amalga oshiriladi. Kuzatish yakunida to’plangan ma’lumotlar 
ilmiy   hisobat   sifatida   muayyan
qoidalarga asoslangan holda quyidagi 
tartibda joylashtiriladi: kirish, 
metodikalarning
tasnifi, natijalarning bosqichma – bosqich 
tahlili, ularning muhokamasi,
izlanishlarning xotimasi va xulosalari, 
amaliy xususiyatga ega bo’lgan tavsiyalar,
ko’rsatmalar berilishi, foydalaniladigan 
adabiyotlar ro’yxati va nihoyat ilovalar 
(har
bir qism o’ziga xos yakunlangan, 
tugallangan ma’no anglatishi lozim). Kuzatish metodi yordami bilan hatto nizoli 
(konfliktli) vaziyatlarni kuzatish ham
mumkin. Nizoli vaziyatlar turli – tuman 
bo’lishidan qat’i nazar kuzatish jarayonida
ushbu holatlarga e’tibor berish zarur: 
nizoning mohiyatiga kirish, nizoning 
kuchayishi,
uning tashqi va ichki omillari, nizoni 
pasaytirishga qaratilgan ta’sir o’tkazuvchi
vositalardan foydalanganlik, nizo 
yechimining topilishi, nizoli vaziyat 
bartaraf
qilingandan keyingi psixologik holatning 
tasnifi. Kuzatish yakunlari bo’yicha 
umumpsixologik xulosalar 
chiqarish, milliy,
etnopsixologik, hududiy 
xususiyatlarni qat’iy ravishda 
sharhlash, yosh davrlari, jinsiy
xususiyatlariga taalluqli 
mulohazalar bildirish – 
psixologik bilimlarning boyishiga 
olib
keladi. E’TIBORNINGIZ 
UCHUN RAXMAT.

Mavzu: Psixologiyaning Ilmiy tadqiqot me’todlari. Ko’zatish me’todi.

Metod so’zi – yunoncha methodos bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida so’z boradi.

Avvalo metodlar haqida ikki og’iz so’z. Metod so’zi – yunoncha methodos bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish mumkin. Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim berishda ham qo’llaniladi. Ushbu bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodalri haqida so’z boradi.

Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan muhim o’rin egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan biri – kuzatish metodidir. Mazkur metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning ob’ekti, ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik jarayonlar, holatlar, hodisalar, kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi.

Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan muhim o’rin egallagan, diagnostik xususiyatli metodlaridan biri – kuzatish metodidir. Mazkur metod fanimizning eng qadimgi tadqiqot vositasi bo’lib hisoblanib, uzoq o’tmish zamonidan to hozirgi davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning ob’ekti, ko’lami yanada kengaydi, murakkab psixologik jarayonlar, holatlar, hodisalar, kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi.