Sayfi Saroyi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

566 KB

Скачать

Sayfi Saroyi
•
Sayfi Saroyi XIV asrda
yashab ijod qilgan
turkiy adabiyot
vakillaridan biridir.
•
U adabiyotimizda shoir
va tarjimon sifatida o’z
o’rniga ega.

•
Manbalardan ma’lum bo’lishicha, Sayfi Saroyi 1321 yilda Qamishli
yurtida tug’ilgan. Qamishli-Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi.
Ammo u nom Vo lga bo’yida ham ko’p uchraydi. U Qamishlidan bilimini
oshirish uchun Saroyga keladi. Saroy-Oltin O’rda davlatining poytaxtidir.
Muhammad ibn Arabshohning yozishicha, «Saroy tutgan o’rni va
xalqining juda ko’p bo’lishi bilan eng katta shaharlarning birisi edi. U fan
markaziga aylandi. Oz vaqti ichida bu yerda ko’plab atoqli, mashhur
kishilar to’plandi». Ular orasida Qutbiddin ar-Roziy, Ma’sud Taftazoniy,
Kamoliddin at-Turkmaniy, Hofiz ibn Bazzoziylar bor edi. SHuningdek,
mashhur shoir Kamoliddin Xo’jandiyning ham XIV asr oxirlarida Saroyda
yashab ijod etganligi yaxshi ma’lum. SHoir shu yerda yashab turgan
davrida «Saroyi» degan taxallusini olgan. Sayfi uning ismi bo’lib, «Qilich»
degan ma’noni bildiradi . /B.To’xliev. 9-sinf. 189-190-betlar/.

•
Sayfi Saroyining yashab ijod qilib o’tgan davri
tarixda O’zbekxon o’g’li Tinibek va
Jonibeklarning hukmronligi davriga to’g’ri
keladi. XIII asrdagi mo’g’ullar istilosi
mamlakatni izdan chiqargan edi. Bu bosqin
tufayli ko’plab kishilar qirildi. Ko’plab
shoirlar o’zga yurtlarga ketib qoldi. Sayfi
Saroyi ham shulardan biri edi. U shunday
yozadi:

•
O’sib tuprog’im uzra nayzalar, men evdin ayrildim,
•
Va tandin benishon o’ldimda, o’zga yurtga evrildim.
•
Nechun menga falak javr ayladi, qanday gunohim bor?
•
Iloho ayla kam jabring, men elga sodiq ul erdim.

•
Demak, Sayfi Saroyi Movarounnahrda, Oltin
O’rda davlatining poytaxti Saroyda yashab
ijod qilgan. Misr va Turkiyada ham yashagan.
«Guliston bit-turkiy» kitobidagi quyidagi
misralar shoirning Misr maliklaridan
birining xizmatida bo’lganligi, qarib qolganligi
tufayli o’z vataniga ketish uchun malikdan
ruxsat so’raganidan dalolat beradi:

•
Ilohiy bu qari miskin qulingni,
•
Bag’ishla ko’rguzub to’g’ri yo’lingni.
•
Maliklar rasmidir dilshod qilmoq,
•
Qarisa qullarin ozod qilmoq.
•
Qari yorli quling Sayfi Saroyi,
•
Faqiru benavo lutfing gadoyi.
•
Ani lutfing bilan dilshod qilg’il,
•
Bag’ishlab yozuqin ozod qilg’il.

•
Adib taxminan 1396 yilda vafot etgan.
•
Sayfi Saroyining o’zbek adabiyoti taraqqiyotiga
qo’shgan hissasi bebahodir. Undan bizgacha, bir
qancha g’azal, qasida, qit’a, ruboiylar, «Suhayl va
Guldursun» dostoni, «Sinbondnoma», «Guliston»
kabi asarlarining erkin tarjimalari yetib kelgan.
Bulardan tashqari, Sa’diy «Guliston»i tarjimasiga
kiritilgan original she’riy parchalar, masnaviylar ham
Sayfi Saroyi qalamiga mansubdir. SHoir g’azallarida
shakl va mazmun birligini birinchi o’ringa qo’yadi.
SHoirning «SHoirlar ta’rifida» degan masnaviysida
ijodkorlarga talabchan munosabatda bo’ladi:

•
Jahon shoirlari, ey gulshani bog’,
•
Kimi bulbuldurur so’zda, kimi zog’.
•
Kimi to’ti tegin chaynar shakarni,
•
Kimi lafzi bilan o’rtar durarni.
•
Kimining so’zlari mavzunu shirin,
•
Kimining loyiqi ta’rifi tahsin.
•
Kimi o’zganing ash’orin menim der,
•
Kimi hayvon kabi shalg’am cho’pin yer.
•
Kimi ma’ni tuzub vaznin tuzotur,
•
Kimi vaznin buzub, san’at kuzotur.

•
Sayfi Saroyining lirik she’rlari miqdor jihatdan juda
oz. Devon tariqasida tartib berilmagan. Bizgacha
undan faqat «Gulistoni bit-turkiy» asarining kirish
qismidagi va so’nggi varaqlaridagi «Ko’ngul»,
«Topulmas», «Ko’zlaring», «Taolalloh zehi surat»,
«Ul yuzi oy», «Yangi oy», «Qamar yuzingdin»,
«Erur», «Tutar», «Meningtek nechalar hayron»,
«Ko’rinur» kabi g’azallari va bir «Bahor tasviri»
she’ri yetib kelgan. SHu she’rlar ham shoir she’riyati
haqida ma’lum tasavvur uyg’otadi.

•
Sayfi Saroyi she’rlariga nazar solsak, mavzu
jihatdan turlicha ekanligini ko’ramiz. Ishq-
muhabbat, vafodorlik va sadoqat mavzulari
yetakchilik qilgani holda, odamiylik, inson
qadr-qimmati, ijtimoiy mavzular ham
uchraydi. SHoir so’z o’yinlaridan mahorat
bilan foydalanadi. «Erur» radifli g’azali bu
jihatdan xarakterlidir:

•
Dilbarimning zulfi sunbul, chehrasi gulzor erur,
•
Bo’yina oshiq sanubar, yuzina gul, zor erur.
•
Og’zi fistuq, ko’rki tangsuq, o’zi mushfiq yor erur,
•
Husnining chovi Xitou CHin ichinda bor erur.
•
Asli alchin, so’zlari chin, ko’zlari totor erur,
•
Ming yashar har kim dudog’i sharbatin totor erur...
•
Va sfina Sayfi Saroyining ishi ash’or erur,
•
Andin o’zga birla oshiqqa yemak osh, or erur.

•
Sayfi Saroyi g’azallari o’zining ohangdorligi,
sodda va o’ynoqiligi bilan ham ajralib turadi.
•
Yangi oydur qoshing, ey ko’rka boyim,
•
Qilur ta’zim yuzungni ko’rsa oyim.
•
Su ichkanda dudog’ingdan su tomsa,
•
Bitar qandu shakar ul yerda doyim...

•
SHoir yaxshilikni ilgari suradi. Yo monlik qilganga ham yaxshilik qil deydi:
•
Yamonlik qilgan erga, ezgulik qil,
•
Qopar it og’zini luqma otadur.
•
Sayfi Saroyining bunday qarashlari «Gulistoni bit- turkiy»da keltirilgan
baytlarda ham ko’rinadi.
•
Etganicha kuching ko’ngul yopqil,
•
Kim xaloyiq senga duo qilg’ay.
•
Tushgan er hojatin ravo qilsang,
•
Haq sening hojating ravo qilg’ay.
•
Yo ki:
•
Sindirur bo’lsa urib oltin qadahni katta tosh,
•
Sinmas oltin qiymati, ortmas bahosi toshning.

•
Sayfi Saroyi shoir Xorazmiyning tabiat
go’zalligini madh qilgan bir g’azaliga nazira
tariqasida yigirma to’rt baytlik qasida ham
yozgan. Uning bu qasidasi Iskandariya
hokimiga bag’ishlangan. U bizgacha yetib
kelgan o’zbek tilida yozilgan XIV asr
qasidasining ilk namunasidir.

•
Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun» dostoni ham xarakterlidir. Bu
doston haqida manbalarda ma’lumot yo’q edi. 1966-67 yillarda farg’onalik
Kamolxon Sultonov degan kishining qo’lida saqlangan qo’lyozma asosida
u topildi. Bu qo’lyozmada Sayfi Saroyiga zamondosh Tug’lixoja
Xorazmiy, Mavlono Ishoq Xorazmiy, Mavlono Ahmad Urganjiy kabi
shoirlarning bir qancha g’azallari berilgan. So’nggida Sayfi Saroyining
ikki bayti, uch qit’asi va 82 bayt-164 misradan iborat «Suhayl va
Guldursun» dostoni berilgan. Bu liro-epik asardir. Doston asosida
dunyoviy ishq yotadi. Sevgida vafodorlik, mardlik tarannum etiladi.
Manbalarda qayd etilishicha, doston 1394 yilda yozilgan. Asar
Nizomiyning «Xisrav va SHirin», Navoiyning «Mehr va Suhayl» asarlarini
eslatadi. Dostonning qisqacha syujeti shunday: Amir Temur Urganchga
hujum qiladi. Ko’p kishi asir olinadi. Ular orasida Suhayl ham bor edi.
Temurning qizi Guldursun Suhaylni ko’rib sevib qoladi. Guldursun
qorovullarni mast qilib, Suhaylni banddan ozod qiladi. Ular qochadilar.
Sahroda ochlik va suvsizlikdan Guldursun holsizlanib qoladi. Uzoq
qishloqqa suv izlab ketgan Suhayl qaytib kelganda Guldursun vafot etgan
bo’ladi. Dahshatga tushgan Suhayl shunday qarorga keladi:

•
Menga yaxshi bukun yor birla o’lmak,
•
Na lozim g’am bilan dunyoda qolmak.
•
U o’ziga tig’ sanchadi va halok bo’ladi.
SHamol bo’lib, ularning jasadini qumlar bilan
ko’madi.
•
Suhayl oh urdi, shu dam qo’pdi bo’ron,
•
Aningtekkim, buzuldi charxi davron.
•
Alar uzra to’kildi, ko’mdi tuproq,
•
Bu sirni tanho sahro bildi ko’proq.

•
Sayfi Saroyining bulardan tashqari, Sa’diyning
«Guliston» asarini tarjimasi hisoblangan
«Gulistoni bit-turkiy» asari ham yetib kelgan.
Olimlarimizning qayd etishicha, hijriy 793,
melodiy 1390-91 yillarda tarjima qilingan bu
asar fors-tojik shoiri Sa’diy SHeroziyning
«Guliston» asarining o’zbek tilidagi eng
birinchi ijodiy tarjimasidir. Sa’diy bu asarni
1258 yilda yozgan edi.

•
Sayfi Saroyi «Gulistoni bit-turkiy» asarining jahon
bo’yicha birdan-bir nusxasi Leyden universitetining
kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qo’lyozmaning
fotonusxasi Moskva va Toshkentda ham
saqlanmoqda. Farg’onada topilgan «Yo dgornoma»da
bor.. Sayfi Saroyi «Guliston»ning asosiy mag’zini
olib uni o’z zamonasi ruhini aks ettiruvchi yangi
hikoyatlar, qit’a va baytlar bilan to’ldirib, ona tilida
xalqiga taqdim etadi. Sayfi Saroyi «Guliston»idagi
hikoyatlar quyidagi boblarga bo’lingan:

•
Birinchi bob-sultonlar haqidagi hikoyatlar.
•
Ikkinchi bob-faqirlar axloqi haqidagi hikoyatlar.
•
Uchinchi bob-qanoatning foydasi haqidagi hikoyatlar.
•
To’rtinchi bob-sukutning foydasi haqidagi hikoyatlar.
•
Beshinchi bob-ishqdagi yigitlik sifati haqidagi hikoyatlar.
•
Oltinchi bob-qarilikdagi zaiflik sifatlari haqida.
•
Ettinchi bob-tarbiyaning ta’siri haqida.
•
Sakkizinchi bob-suhbat odoblari haqida.

•
Har hikoyatning oxirida masal yoki falsafiy chekinishlar mavjud. Masallar,
to’rtlik, baytlar shoirning mulohazalarini tasdiqlash uchun xizmat qilgan.
•
Asardagi hikoyatlar mavzulari rang-barang bo’lganidek, obrazlar ham
xilma-xildir. SHohlar, vazirlar, amaldorlar, ruhoniylar, olimlar,
hunarmandlar, dehqonlar, darveshlar, o’g’rilar, pahlavonlar, savdogarlar va
boshqalar. SHartli tarzda nomlanuvi «Asir, podsho va vazir» haqidagi (asir
podshoni so’kishi, ikki vazir ikki xil talqin etishi), («Podsho va uch
o’g’li») kichik o’g’ilning ko’rimsiz, ammo jasurligi), «Malik, qul va
kema», «No’shiravon va kiyik ovlash», «Tosh bilan bog’liq hikoyat»,
«Pahlavon va shogirdi» (shogirdning xiyonati va 360 usul), «Pahlavon va
so’kish», «O’g’ri, shoir va itlar» kabi hikoyatlar xarakterlidir.
•
Umuman, «Gulistoni bit-turkiy»dagi hikoyatlarni o’qish, undagi mazmun
va mohiyatni anglash, hikoyatlardagi qiziqarli tasvirlar har bir o’quvchini
o’ziga rom eta oladi.

Sayfi Saroyi • Sayfi Saroyi XIV asrda yashab ijod qilgan turkiy adabiyot vakillaridan biridir. • U adabiyotimizda shoir va tarjimon sifatida o’z o’rniga ega.

• Manbalardan ma’lum bo’lishicha, Sayfi Saroyi 1321 yilda Qamishli yurtida tug’ilgan. Qamishli-Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi. Ammo u nom Vo lga bo’yida ham ko’p uchraydi. U Qamishlidan bilimini oshirish uchun Saroyga keladi. Saroy-Oltin O’rda davlatining poytaxtidir. Muhammad ibn Arabshohning yozishicha, «Saroy tutgan o’rni va xalqining juda ko’p bo’lishi bilan eng katta shaharlarning birisi edi. U fan markaziga aylandi. Oz vaqti ichida bu yerda ko’plab atoqli, mashhur kishilar to’plandi». Ular orasida Qutbiddin ar-Roziy, Ma’sud Taftazoniy, Kamoliddin at-Turkmaniy, Hofiz ibn Bazzoziylar bor edi. SHuningdek, mashhur shoir Kamoliddin Xo’jandiyning ham XIV asr oxirlarida Saroyda yashab ijod etganligi yaxshi ma’lum. SHoir shu yerda yashab turgan davrida «Saroyi» degan taxallusini olgan. Sayfi uning ismi bo’lib, «Qilich» degan ma’noni bildiradi . /B.To’xliev. 9-sinf. 189-190-betlar/.

• Sayfi Saroyining yashab ijod qilib o’tgan davri tarixda O’zbekxon o’g’li Tinibek va Jonibeklarning hukmronligi davriga to’g’ri keladi. XIII asrdagi mo’g’ullar istilosi mamlakatni izdan chiqargan edi. Bu bosqin tufayli ko’plab kishilar qirildi. Ko’plab shoirlar o’zga yurtlarga ketib qoldi. Sayfi Saroyi ham shulardan biri edi. U shunday yozadi:

• O’sib tuprog’im uzra nayzalar, men evdin ayrildim, • Va tandin benishon o’ldimda, o’zga yurtga evrildim. • Nechun menga falak javr ayladi, qanday gunohim bor? • Iloho ayla kam jabring, men elga sodiq ul erdim.

• Demak, Sayfi Saroyi Movarounnahrda, Oltin O’rda davlatining poytaxti Saroyda yashab ijod qilgan. Misr va Turkiyada ham yashagan. «Guliston bit-turkiy» kitobidagi quyidagi misralar shoirning Misr maliklaridan birining xizmatida bo’lganligi, qarib qolganligi tufayli o’z vataniga ketish uchun malikdan ruxsat so’raganidan dalolat beradi:

Sayfi Saroyi

10.08.2023

0

566 KB

Похожие