logo

Шумора ва навъҳои он

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1536.068359375 KB
       Шумора ва 
навъҳои он Нақша
Вазифаи синтаксисии шумора 
дар  умлаҷ4 Мафҳуми   шумора1
Хелҳои шумора.2
Шумораҳои микдор ӣ  ва тартиб	
ӣ3 Мафҳуми   шумора
•
Ҳиссаи номии нутқе, ки миқдор ва тартиби 
предметҳоро бо адад ифода мекунад ва инчунин 
ададҳои му аррадро номбар менамояд, шумора ном ҷ
дорад. Шумора ба саволҳои «чанд»,  «ч  қадар», 	
ӣ
«чандум»  авоб мешавад: 	
ҷ
•
як, се, ҳафт, даҳ; 
•
ҳашт талаба, нўҳ дафтар; 
•
дуто қалам, чордаҳто китоб; 
•
боби сеюм, саҳифаи бистум... •
Ададҳои  му аррад  одатан  дар  ифодаҳои  фанни ҷ
риёз   кор  фармуда  мешаванд:  як,  ду,  сездаҳ,  бисту 	
ӣ
ду,  ҳазор,  миллион...  Пан   карат  пан -  бисту  пан . 	
ҷ ҷ ҷ
Шаш ба се тақсим мешавад.
•
Дар  ибораҳои  «пан   дафтар»  ва  «524  р зи  меҳнат» 	
ҷ ӯ
ададҳои  «5»  ва  «524»  миқдори  предметҳоро  ифода 
мекунанд.  Дар  ибораҳои  «синфи  нўҳум»,  «хонаи 
рақами  даҳум»  калимаҳои  «нўҳум»  ва  «даҳум» 
тартиби шумори предметҳоро мефаҳмонанд. •
Ададҳои му аррад бо исмҳо омада миқдори мушаххаси ҷ
шахс ва предметҳоро ба тариқи зайл ифода мекунанд:
•
а) бо адади том: даҳ мурғ, бист талаба, дусад 
ниҳол,дувоздаҳ дафтар...;
•
б)бо адади тахмин : пан -шаш гўсфанд, даҳ-понздаҳ 	
ӣ ҷ
гун ишк, ду-се кас, чор-пан  гул...;	
ҷ ҷ
•
в) бо адад  каср : ними нон, чоряки себ, шашяки 	
ӣ ӣ
дониш ўён, сеяки мурғон...	
ҷ •
Як  гурўҳи  шумораҳо  дар  вақти  шуморидан  тартиби  предметҳоро 
мефаҳмонанд: хонаи  сеюм, ошёнаи  пан ум,  соли  пан оҳум...ҷ ҷ
•
Дар забони то ик  калимаҳое мав уданд, ки ададҳоро ифода накунанд 	
ҷ ӣ ҷ
ҳам то андозае ба миқдори предмедҳо марбутанд. Ин гуна калимаҳо ба 
ҳиссаҳои  гуногуни  нутқ  тааллуқ  доранд.  Масалан,  калимаҳои 
«аксарият»  (аксарият  роз ),  «ақалият»    (ақалияти  онҳо)  миқдорро 	
ӣ
ифода  мекунанд,  вале  шумора  нестанд.  Ин  калимаҳо  исм  буда,  ба 
саволи  «к »  авоб  мешаванд.  Монанди  ҳамин  калимаҳои  «чанд», 	
ӣ ҷ
«ҳамон  қадар»,  ки  онишин  мебошанд,  дар  ибораҳои  «чанд  дафтар», 	
ҷ
«ҳамон  қадар  дафтар»  миқдори  предметро  ифода  мекунанд.   
Калимаҳои  аз  қабили  «андак»,  «бисёр»,  ки  зарф  мебошанд,  миқдори 
предметро  фаҳмонида  метавонанд.  Бо  ву уди  ин  калимаҳои 	
ҷ
фавқуззикр  шумора  шуда  наметавонанд,  зеро  ки  шумораҳо  миқдор  ва 
тартиби предмедҳоро бо адад ифода мекунанд . •
Микдори  шумораҳо,  монанди  ҳама  гуна 
забонҳо  дар  забони  точик   низ  зиёд ӣ
нестанд. Ҳамаи шумораҳои то миллиардро 
(999	
 999  999)  бо  бисту  як  калима  (як,  ду, 
се,  чор,  пан ,  шаш,  ҳафт,  ҳашт,  нўҳ,  даҳ, 	
ҷ
бист,  с ,  чил,  пан оҳ,  шаст,  ҳафтод, 	
ӣ ҷ
ҳаштод, навад, сад, ҳазор, миллион) ифода 
кардан мумкин аст.  Шумораҳо дорои чунин хусусиятҳои мебошад: 
•
а) дорои аломати график  ӣ
(навиштан ) мебошанд: як-1, ду-2, 	
ӣ
се-3, даҳ-10, сад-100, ҳазор-1000... 
•
б) номи умумии адад, миқдори 
предметҳо ва ё тартиби онҳоро 
мефаҳмонанд; 
•
в) категорияи  инс, муайянию 	
ҷ
номуайян ,  шахс, дара а надорад, 	
ӣ ҷ
тасриф намешавад; 
•
г) дорои хусусияти хоссаи 
калимасоз  мебошад; 
ӣ •
ғ)  чун  муайянкунандаи  адад  	
ӣ
(миқдор )  бо  исмҳо  омада,  дар 	
ӣ
иборабанд   истифода 	
ӣ
мешаванд:  пан   илд  китоб, 	
ҷ ҷ
чоряки    нон,  шашяки  аҳон,  даҳ 	
ҷ
нафар талаба... 
•
д)  шумораи  миқдор   бо 	
ӣ
калимаҳои  нумератив   низ 
ӣ
меояд:  аз  рўи  сандал   гирифта 	
ӣ
то  поёни  меҳмонхона  чор  дона 
шамъи  нимчагии  ойдор   нур 	
ҷ ӣ
мепошиданд (С.Айн ). 
ӣ   ХЕЛҲОИ ШУМОРА
  миқдор  ӣ тартиб	ӣ Шумораи миқдорӣ
Шуморае,  ки  адади  му аррад  ва  миқдори  предметҳоро 	
ҷ
ифода  намуда,  ба  саволҳои  чанд?,  ч   қадар?  авоб 	
ӣ ҷ
мешавад,  шумораи  миқдор   номида  мешавад.  Масалан, 	
ӣ
«ду  понздаҳ-як  с »  гўем,  ададҳо  мучарраданд,  вале  дар 	
ӣ
ибораҳои  «се  оҳубарра»,  «даҳ  майна»,  «с   дарахт» 	
ӣ
шумораҳо  (се,  даҳ,  с )  миқдори  предметҳо  (оҳубарра, 	
ӣ
майна, дарахт)-ро ифода менамоянд .  Шумораи миқдор  мувофиқи тарзи ифодаи миқдори ӣ
предметҳо ба хелҳои зерин  удо мешаванд:	
ҷ
шумораи аслӣ
шумораи тахминӣ
шумораи касрӣ    АСЛӢ
•
Шумораи  асл   пеш  аз 	
ӣ
калимаи  шумурдашаванда 
омада,  миқдори  муайяни 
предметҳои  ҳам инсро  бо 	
ҷ
адади  том  мефаҳмонад:  Шаш 
аспак   асп  давонда  баромад 	
ӣ
(Р. алил).  Дар  поёни  сандал  	
Ҷ ӣ
ду  мўйсафед  менишаст 
(С.Айн ).	
ӣ •
Шумораи  асл   ҳамаи  ададҳои 	
ӣ
томи  муқаррариро  дар  бар 
мегирад  ва  хелҳои  дигари  шумора 
аз  шумораи  асл   сохта  мешаванд.   
ӣ
Миқдори  калимаҳои  асосие,  ки 
барои  ифодаи  ададҳо  истифода 
мешаванд, зиёд нестанд. Шумораи 
аслии  аз  як  то  даҳ  калимаҳои 
содда  буда,  шумораҳои  аз  ёздаҳ  то 
бист  дар  нати аи  ба  даҳ  илова 
ҷ
кардани  калимаҳои  аз  як  то  даҳ 
сохта  мешаванд:  ёздаҳ,  дувоздаҳ, 
сездаҳ,  чордаҳ,  понздаҳ,  шонздаҳ, 
ҳафтдаҳ, ҳаждаҳ, нуздаҳ .  •
Чунон ки маълум аст, ҳамсадои «н» дар  шумораи «шонздаҳ» ба тариқи тақлид 
(аналогия) ба «понздаҳ»  пайдо шудааст.
•
Ҳамаи шумораҳои даҳ  (аз бист то сад) аслан калимаҳои сохта бошанд ҳам, ӣ
ҳоло дар шумори калимаҳои рехта мебошанд: пан оҳ, ҳафтод... 	
ҷ
•
Калимаҳои аз бист боло бо пайвастани воҳидҳо ба даҳиҳо, садиҳо, ҳазориҳо ва 
монанди инҳо, ки дар нати а шумораҳои таркиб  ба ву уд меоянд, бо воситаи 	
ҷ ӣ ҷ
пайвандаки –у таркиб меёбанд:
•
Дар ин ҳол адади (хонаи) калон аввал, баъд аз он ба навбат ададҳои (хонаи) аз 
вай хурдтар меоянд: чорсаду панчоҳу як, ҳазору нўҳсаду ҳаштоду ҳафт, як 
миллионну шашсаду ҳафтоду нўҳ...
•
Имшаб чор кас омада,  ба муқобили сесад кас  анг кардем ва душманро мағлуб 	
ҷ
кардем (Р. алил). 	
Ҷ
                  Ишқат расад ба фарёд, ар худ ба сони Ҳофиз,
                  Қуръон зи бар бихон  дар чордаҳ ривоят.     	
ӣ
                                                                                       Ҳофиз                                       Шумораи тахминӣ
•
Шумораҳое,  ки  адади  предметҳоро  тахминан    ифода  мекунад, 
шумораи тахмин  ном дорд. Шумораҳои тахмин  маънои ноаниқ ва 	
ӣ ӣ
тахмин   дошта  шаклан  аз  такрори  пайиҳами  ададҳо  иборатанд:  ду-	
ӣ
се  китоб, се-чор косиб, пан -шаш гўсфанд, даҳ-понздаҳ кабўтар....	
ҷ
•
Гоҳо  бо  шумораи  тахмин   такрор  шудани  предмети 	
ӣ
шумурдашаванда  мушоҳида  мешавад:  Бо  ин  тасаллии  мулло  Рўз  	
ӣ
тарси  ман  кам  шуд,  чунки  аз  мурдан  наметарсидам  аммо  як  моҳ-ду 
моҳ аз барчомонда шудан метарсидам (С.Айн ). Як шаб-ду шаб хоб 	
ӣ
карда як-ду гўсфандро хўрда баргашт ( .Икром ).	
Ҷ ӣ
•
Шумораҳои  тахмин   одатан  аз  такрори  ду  адад  (аввал  адади  хурд, 	
ӣ
баъд  адади  калон)  ба  ву уд  меоянд:  се-чор,  даҳ-понздаҳ,  сй-чил, 	
ҷ
сад...  дусад...  Ман  он  вақт  як-ду  бор  ба  назди  Ҳамдамча  омадани 
ўро дида будам ( .Икром ). 	
Ҷ ӣ                                               Шумораи тартибӣ
•
Шуморае,  ки  дар  вақти  шумурдан  тартиби  предметҳоро  бо  адад  мефаҳмонад, 
шумораи  тартиб   ном  дорад.  Шумораи  тартиб   ба  саволи  чандум?  авоб 	
ӣ ӣ Ҷ
мешавад.  Шумораҳои  тартиб   аз  шумораҳои  асл   бо  воситаи  пасванди  –ум  (-	
ӣ ӣ
юм)  сохта  мешаванд:  якум,  дуюм,  чорум,  сиюм,  чилум...  Дар  рўзҳои  пан ум, 	
ҷ
шашум,  ҳафтум  ва  ҳаштуми  март  дар  даруни  арк  ҳам  чой  холй  намонд 
(С.Айн ).  Лекин  тири  дуюми  муаллим,  ки  дарҳол  кас  аз  тири  якум  баромада 	
ӣ
буд, Мансурбойро аз по афтод ( .Икром ).	
Ҷ ӣ
•
Гоҳо  бо  мақсади  таъкид  дар  шумораҳои  тартибй  пасванди  «ин»-ро  бад  аз 
пасванди  –ум  (-юм)  меоваранд:  Ана,  ҳоло  уръат  пайдо  кардааст  ва  якумин 	
ҷ
мактуби  худро  ба  падарам  мефиристонд  ( .Икром ).  Дар  гўшаи  аз  ҳама 
Ҷ ӣ
дуртари  печка  пан умин  иштироккунандаи  ма лис  Ҳошим-корвон  ойгир  буд 	
ҷ ҷ ҷ
(С.Улуғзода).
•
Шумораҳои  тартибй  асосан  пас  аз  предмети  шумурдашаванда  меоянд.  Вале, 
шумораҳои тартибй бо пасванди –ин одатан пеш аз предмети шумурдашаванда 
меоянд: Меҳмонхона бо лампаи чилум гарм ва равшан шудагй буд (С.Айн ).	
ӣ Шумораи касрӣ
•
  Шуморае,  ки  миқдори  предметҳоро  тавассути  як  ҳиссаи  адади  том  ифода  мекунад, 
шумораи  каср   ном  дорад.  Шумораи  каср   миқдори  аз  адади  бутун  камро 	
ӣ ӣ
мефаҳмонад:  сеяк,  чоряк,  аз  пан   як,  аз  даҳ  се,  садяк,  аз  пан   ду,  ним,  дуним, 	
ҷ ҷ
чоруним...  Лекин  машинаи  рост  ба  чойи  шумо  раванда  аз  сад  якто    наояд,  дигар 
ҳамааш то нисфи роҳ меравад (Ф.Ниёз ).	
ӣ
•
Агар  адади  том  (шумораи  асл )  бо  каср  ояд  он  гоҳ  аввал  шумораи  асл ,  ба  шумораи 	
ӣ ӣ
каср  меояд ва пайвандаки –у ҳар дуи онҳоро мепайвандад: якуним, сеюним, чоруним 	
ӣ
ва  монанди  инҳо.  Тарафи  ғарбии  роҳ,  майдони  машқи  сарбоз  буда,  дар  байни  роҳ  ва 
майдон  заҳкаши  пуробе,  ки  якуним  метр  бару  ҳамин  қадар  ҳам  чуқур   дошт,  тарафи 	
ӣ
роҳи Дилкушо ном чорбоғи подшоҳ  буд (С.Айн ). 	
ӣ ӣ
•
Дар  нутқ  шумораҳои  каср   одатан  бо  талаффузи  пешоянди  «аз»  ва    махра у  сурати 	
ӣ ҷ
касри одд  ба ву уд меояд. Масалан,  –ро аз пан  ду ва -ро аз даҳ се мегўем. Вале, дар 	
ӣ ҷ ҷ
вақтҳои талаффузи касрҳои     ,      ,      пешоянди «аз»  меафтад, бинобар ин талаффузи 
касрҳои  оддии  мазкур  дар  шакли  сеяк,  чоряк,  панчяк,  шашяк,  ҳафтяк,  ҳаштяк,  даҳяк, 
садяк  сурат  мегирад.  –Не  ин  кор  ба  ман  баробар  намеояд  ва  дар  он  вақт  ман  қариб 
чоряки тоқиҳоро   аз даст медиҳам, -гўён Қор -ишкамба рафтан хост (С.Айн ). 	
ӣ ӣ СОХТИ ШУМОРАҲО
•
Шумораҳо аз  иҳати сохт содда, сохта, мураккаб ва таркиб  мешаванд.ҷ ӣ
•
Шумораҳое, ки аз як реша иборатанд, шумораи содда мебошанд: ду, се, 
пан , нўҳ, даҳ, с , чил, сад, ҳазор... Бозор бо як сару ҳазор савдо ва бо як 	
ҷ ӣ
дилу ҳазор хаёл ба хонаи худ даромад (С.Айн ). 	
ӣ
•
Шумораҳое, ки аз решаю пасванд корбаст шудаанд, шумораи сохта ном 
доранд: якум, дуюм, чорум, пан ум, даҳум, пан умин, сиюмин, ҳафтумин...	
ҷ ҷ
•
Шумораҳое, ки аз пайванди ду шумора ба ву уд омадаанд, шумораи 	
ҷ
мураккаб мебошанд: чордаҳ, дусад, нўҳсад, чоряк, шашяк...
•
Шумораҳое, аз ду ва ё зиёда шумораҳо бо воситаи пайвандаки –у (-ю) 
таркиб ёфтаанд, шумораи таркиб  номида мешавад: 	
ӣ
•
бисту як, сию чор, ҳазору пан саду чилу се, шашсаду сию чор... 	
ҷ
•
Дар ҳафтаи дуюм писари амаки падарам ба Дарвешобод рафтагор шуд 
(С.Айн ). 	
ӣ Адабиёт
•
Грамматикаи забони адабии ҳозираи то ик.  илди 1. – Душанбе, 1985 ҷ Ҷ
•
Грамматикаи забони  адабии  ҳозираи то ик. Қисми 2. – Душанбе: Дониш, 1985	
ҷ
•
Грамматикаи забони адабии ҳозираи то ик. Қисми  3. – Душанбе: Дониш, 1989 	
ҷ
•
Кабиров М., Чориев Т. Забони адабии ҳозираи  то ик – Тошкент: Янги нашр, 	
ҷ
2017, 520 с. 
Адабиёти иловаг :	
ӣ
•
Бозидов Н. Пайвандакҳо дар  забони адабии  ҳозираи то ик.	
ҷ
•
Душанбе: Ирфон,  1978
•
Ма идов Х. Забони адабии муосири то ик.  илди 1. – Душанбе, 2007	
ҷ ҷ Ҷ
•
Ниёз  Ш. Исм ва сифат дар забони то ик . – Душанбе: Ирфон, 1954.	
ӣ ҷ ӣ
•
  Рустамов Ш. Ҳиссаҳои нутқ ва  таснифоти онҳо. – Душанбе, 1999.
•
Рустамов Ш. Таснифоти ҳиссаҳои нутқ ва мавқеи исм. – Душанбе: Ирфон, 1972. Барои   эътибор  
ташаккури   зиёд

Шумора ва навъҳои он

Нақша Вазифаи синтаксисии шумора дар умлаҷ4 Мафҳуми шумора1 Хелҳои шумора.2 Шумораҳои микдор ӣ ва тартиб ӣ3

Мафҳуми шумора • Ҳиссаи номии нутқе, ки миқдор ва тартиби предметҳоро бо адад ифода мекунад ва инчунин ададҳои му аррадро номбар менамояд, шумора ном ҷ дорад. Шумора ба саволҳои «чанд», «ч қадар», ӣ «чандум» авоб мешавад: ҷ • як, се, ҳафт, даҳ; • ҳашт талаба, нўҳ дафтар; • дуто қалам, чордаҳто китоб; • боби сеюм, саҳифаи бистум...

• Ададҳои му аррад одатан дар ифодаҳои фанни ҷ риёз кор фармуда мешаванд: як, ду, сездаҳ, бисту ӣ ду, ҳазор, миллион... Пан карат пан - бисту пан . ҷ ҷ ҷ Шаш ба се тақсим мешавад. • Дар ибораҳои «пан дафтар» ва «524 р зи меҳнат» ҷ ӯ ададҳои «5» ва «524» миқдори предметҳоро ифода мекунанд. Дар ибораҳои «синфи нўҳум», «хонаи рақами даҳум» калимаҳои «нўҳум» ва «даҳум» тартиби шумори предметҳоро мефаҳмонанд.

• Ададҳои му аррад бо исмҳо омада миқдори мушаххаси ҷ шахс ва предметҳоро ба тариқи зайл ифода мекунанд: • а) бо адади том: даҳ мурғ, бист талаба, дусад ниҳол,дувоздаҳ дафтар...; • б)бо адади тахмин : пан -шаш гўсфанд, даҳ-понздаҳ ӣ ҷ гун ишк, ду-се кас, чор-пан гул...; ҷ ҷ • в) бо адад каср : ними нон, чоряки себ, шашяки ӣ ӣ дониш ўён, сеяки мурғон... ҷ