logo

Sovet davri majburiy koʻchirish siyosatida Markaziy Osiyoga ajratilgan oʻrin

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2068.4287109375 KB
MAVZU:  SOVET DAVRI  MA J BURI Y  
KOʻCHI RI SH SI YOSATI DA MARKAZI Y  
OSIYOGA A J RATI LGA N OʻRI N.      RE J A:
1. Sovet  davrida  majburiy  koʻchirish:raqamlar,buyruqlar,amalga 
oshirilgan ishlar.
2. Majburiy koʻchirilishning Stalin davrida oʻziga xos xususiyatlari.
3. Majburiy koʻchirilishda Markaziy Osiyoga ajratilgan oʻrin.       •
Sovet  davri  amaliyoti  milliy  manfaatlarni  hisobga  olmaslik,  milliy  omilni 
bo‘rttirish  bilan  bir  qatorda  olib  borildi.  Bu  ayniqsa,  partiyamilliy  siyosatining 
asosini  tashkil  etuvchi  kadrlar  siyosati  misolida  yaqqol  namoyon  bo‘lib, 
respublikadagi etnosiyosiy ziddiyatlarning kelib chiqishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. 
Sovet  hukumatining  dastlabki  yillarida  partiya  xodimlarini   «mahalliy»  va 
«mahalliy  bo‘lmagan»  kadrlarga  ajratilmagan.  Markazda  va  joylardagi  boshqaruv 
organlari  tarkibida  turli  millat  vakillari   birgalikda  ishlaganlar.  Yillar  o‘tishi  bilan 
vaziyat o‘zgaradi. 
•
Urushning  og‘ir  yillari  davrida  rivojlanayotgan  sanoatni  ishchi  kuchibilan 
ta’minlash  vazifasini  hal  etish  dolzarb  muammolardan  biri  bo‘lgan.  Minglab 
tajribali  ishchilarning  frontga  ketishi  natijasida  yuzaga  kelganishchi  kuchiga 
bo‘lgan ehtiyoj sanoat korxonalariga yangi kelgan, tajribaga va   mehnat malakasiga 
ega  bo‘lmagan  kadrlarni  qisqa  muddat  ichida  ishlab  chiqarish  sohasining  turli 
kasblariga o‘qitish va o‘rgatish hisobiga hal etib   borilgan.       1933 yildan boshlangan oqituvchilar ortasidagi qatagonlar ham turli uydirmalar ostida olib borilgan 
bolib, ular ozbek xalqini «ilgor rus madaniyati»dan ajratib qoyishga urinish, yoshlarni millatchilik ogusi 
bilan zaharlashda ayblanganlar. Bir tomondan, rus tilining ozbek sinflarida oqitilishiga tosqinlik qilish va 
shu yol bilan rus adabiyotini birinchi manbalar orqali
organishga imkon bermaslik, ikkinchi tomondan, rus klassiklari asarlarining ozbek tiliga tarjima 
qilinishini paysalga solishdek ayblar
qoyilgan. 1936-1940 yillar mobaynida respublika boyicha 5758 nafar davlat va jamoat arbobi, olim, 
yozuvchi, jurnalist va oqituvchilar yuqorida
keltirilgan ayblovlar ostida qamoqqa olinib, ulardan 4811 nafari otib
tashlangan.
Qaror topgan stalinizm davridagi qatagonlik siyosati nafaqat shaxslar, sinflar yoki ijtimoiy guruhlarga 
qarshi, balki butun-butun xalqlarga qarshi ham yonaltirilgan, natijada ular uzoq muddatli surgun
azoblariga, muhtojlik va kulfatlarga giriftor qilingan.
1930-1950 yillarda amalga oshirilgan xalqlarni ommaviy ravishda majburan kochirish qatagonlik 
siyosatining tarkibiy qismiga aylangan.       •
Butun  xalq  esa  qonunbuzar,  buning  ustiga 
xiyonatkor  bo‘la  olmaydi,  shuning  uchun  ularga 
nisbatan  jazo  qo‘llash  huquqiy  jihatdan 
noto‘g‘ridir.  Xalqlarni  surgun  qilish  kabi  ishga 
oxirgi  vosita  sifatida  qarab,  bu  ishga  qo‘l  urgan 
hokimiyatning  dalillari  asosli  bo‘lishi  lozim  edi. 
Bu  yerda,  ulug‘  Vatan  urushi  davrida 
gitlerchilarga  yordam  berishda  nohaq  ayblanib 
majburiy  ravishda  Qozog‘iston,  O‘zbekiston, 
Sharqiy  Sibir  va  boshqa  regionlarga  ko‘chirilgan 
qorachaylar,  qalmiqlar,  mesxeti  turklari, 
chechenlar, ingushlar,  bolqorlar qrim tatarlari va 
boshqa bir qator xalqlar nazarda tutilyapti. 
•
Bu  harakatlar  hammasi  Konstituson 
tamoyillarga  zid  bo‘lib,  g‘ayriqonuniy  ravishda 
butun  bir  xalq  huquqini  poymol  qilardi. 
Hokimiyat  ba’zi  xalq  vakillariga  ayb  qo‘ygani 
holda  butun  bir  xalq  ommasini  ayovsiz  jazoladi. 
Yana  shuni  aytish  kerakki,  bu  qilingan  jinoyatlar 
sud  organlari  tomonidan  qo‘yilmay, agentura va 
boshqa ma’lumotlar asosida tasdiqlanardi. •
40-yillarda  «davlat  vazifasi»  deb 
nomlangan  majburiy  ko‘chirilishga   
3011108  ta  har  xil  millat  vakillari, 
jumladan,  butun  xalqlar:  ingushlar, 
chechenlar,  nemislar,  qalmiqlar, 
bolqorlar,  mesxeti  turklari  va  boshqa 
xalqlar majbur qilinganlar.  
•
Totalitar  tuzum  davlatning  hech 
qanday  huquqiy  normalari  bilan 
hisoblashmas  edi.  Manbalar  bilan 
tanishib  chiqish  shuni  ko‘rsatadiki, 
butun  bir  xalqqa  nisbatan 
deportatsiyani  qo‘llash  uchun 
davlatda keraklicha asos ham yo‘q edi, 
bo‘lishi  ham  mumkin  emas  edi.  Bu 
xalqlar  tomonidan  ommaviy  sotqinlik 
harakatlari  bo‘lgan  deb  bahona  qilish 
noto‘g‘ri  bo‘lib,  agar  shunday  hollar 
uchrasa ham ushbu xalqlarning ayrim 
vakillari qilgan edi.      O‘zSSR  Oliy  Soveti  Prezidiumining  1942  yil  13  fevraldagi  farmoniga  ko‘ra,  urush  davridaishlamayotgan 
mehnatga layoqatli aholi – xotin-qizlar, o‘smirlar, nafaqaxo‘rlarni safarbar qilish evaziga ham to‘ldirib borilgan. Xotin-
qizlar  ayniqsa  sanoat  ishlab  chiqarishiga  ko‘proq  jalb  qilingan.1940  yilda  xotin-qizlar  salmog‘i  sanoatda  ishlovchilar 
orasida  34,0  foizni   tashkil  etgan  bo‘lsa,  1942  yilga  kelib  bu  ko‘rsatkich  63,5  foizgacha  o‘sgan.Respublika  ishchilar 
sinfining  keskin  ortib  borishi  asosan  yoshlarhisobiga  ro‘y  bergan.  Yoshlardan  ishchi  kadrlar  tayyorlashda  mehnat 
rezervlaritizimi  salmoqli  rol  o‘ynashi  kerak  bo‘lgan.  Shu  maqsadlarda  1942  yilningoxirida  qo‘shimcha  31  ta  FZO 
(fabrika-zavod  ta’limi)  maktabi  ochilgan  bo‘lib,  respublikada  jami  14  ta  hunar  maktabi  va  45  ta  FZO  maktablari 
faoliyat  ko‘rsatgan.  Ishchilarni  qisqa  muddatli  kurslarda  ommaviytayyorlash,  yakka  tartibda  va  brigada  shogirdligi 
usullari  bilan  tayyorlashurushning  dastlabki  bosqichlarida  ayniqsa  keng  tarqalgan.  Urushning  dastlabki  17  oyida 
yoshlardan  ommaviy  kasblar  bo‘yicha  23300  ishchi  tayyorlangan.  Ko‘rilgan  chora-tadbirlar  natijasida,  1940  yil 
sentabrda  respublika  sanoatida  141,6  ming  ishchi  va  xizmatchi  mehnat  qilgan  bo‘lsa,  urushning  oxiriga  kelib  196,2 
ming ishchi va xizmatchi band bo‘lgan.       •
Urushdan  keyingi  dastlabki  yillardayoq  davlat 
apparatini   mahalliylashtirish  jarayoni  boshlangan. 
VKP(b)MK  qarorlariga  muvofiqO‘z  KP(b)MQ 
kotibi  U.Yusupov  ko‘plab  milliy  kadrlarni 
tayyorlashni   tezlashtirib  yuborgan.  Uning 
O‘zbekiston  paxtakorlarining  IV  respublika  
qurultoyidagi  chiqishlari  (1947  yil  7-10  fevral), 
O‘zSSR  FA  ilmiy   sessiyasidagi  (1947  yil  13  iyun), 
O‘z  KP(b)MQning  kadrlar  masalasi 
bo‘yichayig‘ilgan  majlisidagi  (1947  yil  8  iyun),  O‘z 
KP(b)MQning  XVIIIplenumidagi  va  boshqa 
chiqishlari milliy kadrlarni ko‘paytirish uchun   qilgan 
harakatlaridan  guvohlik  beradi .  Milliy  kadrlarni 
shakllantirish  va  oldinga  surish  haqidagi  X  syezd 
hamda  O‘z  KP(b)MQning  ko‘rsatmalari  barcha 
jabhadagi kadrlar faoliyatining asosiga aylandi. 1952 
yil  20  dekabrdagi  O‘z  KPMQ   apparatining  KPSS 
MK  komissiyasiga  taqdim  etgan  ro‘yxatiga  ko‘ra, 
undaruslardan  86  ta,  o‘zbeklar-52,  ukrainlar-9, 
beloruslar-1,  boshqirdlar-1,tatarlar-5,  armanlar-5, 
qozoqlar-2, yahudiylar-2, buryatlardan-1 ta bo‘lgan. •	U	ru	sh 	tufay	li 	fr	ontg	a 	m	ala	kali 	kad	rla	rnin	g 	kat	ta	 	
qi	sm	i  j	alb	 qili	ngan	. N	ati	ja	da 1941-1	942 yil	la	rdayo	q 	
O	‘z	bekist	onda m	ehnatg	a la	yoqatl	i ko	lxozchi	lar	nin	g 	
so	ni  2	0foiz	ga, 	1945  y	ilg	a keli	b  e	sa  d	eyarl	i 	40 fo	izga	 	
qi	sqar	gan. 	Ishla	b chiq	aris	hga xo	tin	-qiz	lar, kek	sala	r, 	
o‘	sm	irl	ar 	keng jal	b qil	in	gan, 	ular 	hisob	igasa	noatda	 	
bo	‘lga	ni  k	abi, 	qis	hloq	 xo‘ja	li	gid	a ham	 erk	aklar	 o‘r	ni 	
an	chagin	aqoplan	gan.U	ru	sh 	yi	lla	rid	a 	O	‘z	bekis	tonga	 	
M	oskva, 	L	enin	grad, 	K	iev	, M	insk	,V	oro	nej  v	a boshqa	 	
sh	aharl	ard	an 	31 	ta 	oliy	 	o‘q	uv 	yurt	i 	va 	7 	ta	 	
ha	rbiy	akadem	iya 	ev	akuatsi	ya 	qil	in	gan. 	
O	‘z	bekist	ondagi	 bar	cha  o	liy	 o‘quv	 yurtl	ari	nin	gbutu	n 	
o‘	quv 	va 	ilm	iy	 	ta	dqiqo	tchil	ik	 	fa	oliy	ati	ni 	m	arkaz	 	
an	dozasig	a yana 	ham	 ya	qinla	shti	ri	sh im	koni	yati	ga, 	
re	spubli	kag	a 	ko‘pgin	a 	oliy	 	o‘quv 	yurtl	ar	i 	ha	m	da, 	
ilm	iy 	ped	agogik	 	ja	m	oalar	ning 	ko	‘chir	ib 	ke	ltiril	is	hi 	
tu	fay	li er	ish	ilg	an. 	U	rush  d	avri 	m	obaynid	a res	publi	ka 	
ol	iy	 	o‘quv	 	yurtlar	i 	11750nafa	r 	yuqori 	m	alak	ali 	
m	uta	xassis	, 	o‘rta	 	m	ax	sus 	o‘q	uv 	yurtl	ari	 	esa 	667	3 	
na	far m	ala	kali	 k	adr tayyorl	aga	n.       1949 yilning o‘zidayoq Moskvadagi ilmiytadqiqot muassasalari va oliy o‘quv yurtlarida 200 ga 
yaqin  o‘zbek  yoshlarita’lim  olishgan.   Urushdan  keyingi  dastlabki  yillarda  O‘zbekistonda  mahalliy 
millatvakillaridan  ishchi  kadrlar  tayyorlashga  katta  e’tibor  berilgan.  Bu   mamlakatning  g‘arbiy 
rayonlariga aholi  qaytadan  evakutsiyasi tufayli yanada muhimahamiyat kasb etdi.
1948  yil  iyun  oyi  ma’lumotlariga  ko‘ra,  o‘zbeklarO‘zbekiston  aholisi  tarkibining  65  foizini, 
boshqa  mahalliy  millatlarbilan  birga-80  foizini  tashkil  etgani  holda,  oliy  ma’lumotlimutaxassislarning 
17,7  foizini,  o‘rta   ma’lumotlilarning  esa-23,3  foizini   tashkil  etardi.  Ayniqsa,  rahbar  xodimlar  hamda 
sanoat  va  transportishchilari  tarkibida  o‘zbeklar  juda  kam  miqdorda  bo‘lgan.  Masalan, 
Toshkentto‘qimachilik  kombinatida  o‘zbek  ishchilari  7  foizni,  «O‘zbektekstilmash»zavodida  esa-13 
foizni, Chirchiq elektroximiya kombinatida-19 foizni   tashkil etardi.      Chunki,  respublikada  mehnat  qilishga  layoqatli  bo‘lgan  yuqori  malakalimahalliy  kadrlarsiz  O‘zbekistonning  mustaqilligini 
tasavvur  qilishqiyin  edi.   O‘zbekistonda  1970-80  yillarda  xalq  xo‘jaligining  ishchi  va  ilmiy-texnik  kadrlarga  bo‘lgan  ehtiyoji  ilmiy 
asoslangan  tarzda  o‘rganilmagan.   Buning  natijasida,  kadrlar  tayyorlashni  rejalashtirishda  jiddiyxatoliklarga  yo‘l  qo‘yilgan  bo‘lib, 
ayrim  sohalarda  talabga  nisbatan  ko‘proq  ishchi  kadrlar  tayyorlangan  bo‘lsa,  boshqa  sohalarda  esa,  ayniqsa  texnikataraqqiyotini  hal 
qiluvchi  tarmoqlardagi  ishchi  kadrlar  orasida  mahalliy   millat  vakillarining  soni  kamayib  ketgan.O‘zbekiston  xalq  xo‘jaligida  1970-
1985  yillar  mobaynida  ishchi  vaxizmatchilar  soni  2641,5  mingdan  4833,5  ming  nafarga  ko‘paygan.  Shu  davrdamoddiy  ishlab 
chiqarish  tarmoqlarida  (qishloq  xo‘jaligi  va  transport,aloqa,  sanoat,  savdo,  shaxsiy  yordamchi  xo‘jaliklar)  mehnat  resurslarining74,2 
foizi,  mahsulot  yaratmaydigan  tarmoqlarda  esa,  25,8  foizi  mashg‘ulbo‘lgan.Mehnat  resurslari  ortiqcha  bo‘lgan  O‘zbekiston  singari 
o‘lka  sharoitidakadrlar  tayyorlash  va  qayta  tayyorlash  yirik  iqtisodiy  hamda  ijtimoiy   muammo  hisoblanadi.O‘zbekiston  xalq 
xo‘jaligida  mashg‘ul  bo‘lgan  oliy  va  o‘rta  maxsusma’lumotli  mutaxassislar  soni  1970-1985  yillarda  531  mingdan  1385  mingkishiga, 
shu jumladan, oliy ma’lumotli mutaxassislar 252,5 mingdan 669,2mingga, o‘rta maxsus ma’lumotlilar esa 278,6 mingdan 715,8 ming 
kishiga   ko‘paygan.            O‘zbekiston  sobiq  ittifoqdagi  respublikalar  ichida  xalq  xo‘jaliginingmutaxassislar  bilan  ta’minlanganligi 
jihatidan  oldingi  o‘rinlardanbirini  egallar  edi.  Ammo,  bunday  ko‘rsatkichga  asosan  ijtimoiy  sohadagioliy  va  o‘rta 
ma’lumotli  xodimlar  evaziga  erishilgan.  O‘zbekistonda  1970-1985  yillar  davomida  oliy  ma’lumotli  mutaxassislar 
orasida  muxandislar  salmog‘i  19,3  foizdan  atigi  23,6  foizga  ko‘tarilgan1.  O‘rta  maxsus  texnikama’lumotiga  ega 
mutaxassislar  borasida  ham  xuddi  shu  ahvolni  kuzatishmumkin.Ko‘p  yillar  davomida  respublikadagi  demografik 
vaziyatga  yetarli  e’tibor  berilmagan.  Respublikada  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarningjoylashtirilishi  siyosatiga 
o‘zgartirishlar  kiritish  bo‘yicha  umumdavlatmiqyosida  birqancha  ishlar  amalga  oshirilgan  bo‘lishiga  qaramay,  bu 
ishlarpala-partish, milliy manfaatlarga mos kelmagan holda, oxirigachaetkazilmasdan yuzaki olib borilgan. 
Ayni  paytda,  turli  millat   vakillarining  ish  bilan  ta’minlanganlik  sohalari  bo‘yicha  olib  borilgantadqiqot 
ishlari  deformatsiyalanganligini  alohida  ta’kidlash  lozim.   Misol  uchun,  sanoat  ishlab  chiqarishida  faoliyat 
ko‘rsatuvchi  mehnatgalayoqatli  bo‘lgan  butun  aholining  12  foizdan  kamrog‘ini  o‘zbeklar  tashkiletgan.  Shuning 
uchun ham mahalliy aholi orasidan ishchilar tayyorlashningsifatini oshirish, miqyosini kengaytirish zarurati yetilib 
turgan dolzarb masalalardan biri edi.      E’TIBORINGIZ 
UCHUN
  RAHMAT !

MAVZU: SOVET DAVRI MA J BURI Y KOʻCHI RI SH SI YOSATI DA MARKAZI Y OSIYOGA A J RATI LGA N OʻRI N.

RE J A: 1. Sovet davrida majburiy koʻchirish:raqamlar,buyruqlar,amalga oshirilgan ishlar. 2. Majburiy koʻchirilishning Stalin davrida oʻziga xos xususiyatlari. 3. Majburiy koʻchirilishda Markaziy Osiyoga ajratilgan oʻrin.

• Sovet davri amaliyoti milliy manfaatlarni hisobga olmaslik, milliy omilni bo‘rttirish bilan bir qatorda olib borildi. Bu ayniqsa, partiyamilliy siyosatining asosini tashkil etuvchi kadrlar siyosati misolida yaqqol namoyon bo‘lib, respublikadagi etnosiyosiy ziddiyatlarning kelib chiqishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Sovet hukumatining dastlabki yillarida partiya xodimlarini «mahalliy» va «mahalliy bo‘lmagan» kadrlarga ajratilmagan. Markazda va joylardagi boshqaruv organlari tarkibida turli millat vakillari birgalikda ishlaganlar. Yillar o‘tishi bilan vaziyat o‘zgaradi. • Urushning og‘ir yillari davrida rivojlanayotgan sanoatni ishchi kuchibilan ta’minlash vazifasini hal etish dolzarb muammolardan biri bo‘lgan. Minglab tajribali ishchilarning frontga ketishi natijasida yuzaga kelganishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyoj sanoat korxonalariga yangi kelgan, tajribaga va mehnat malakasiga ega bo‘lmagan kadrlarni qisqa muddat ichida ishlab chiqarish sohasining turli kasblariga o‘qitish va o‘rgatish hisobiga hal etib borilgan.

1933 yildan boshlangan oqituvchilar ortasidagi qatagonlar ham turli uydirmalar ostida olib borilgan bolib, ular ozbek xalqini «ilgor rus madaniyati»dan ajratib qoyishga urinish, yoshlarni millatchilik ogusi bilan zaharlashda ayblanganlar. Bir tomondan, rus tilining ozbek sinflarida oqitilishiga tosqinlik qilish va shu yol bilan rus adabiyotini birinchi manbalar orqali organishga imkon bermaslik, ikkinchi tomondan, rus klassiklari asarlarining ozbek tiliga tarjima qilinishini paysalga solishdek ayblar qoyilgan. 1936-1940 yillar mobaynida respublika boyicha 5758 nafar davlat va jamoat arbobi, olim, yozuvchi, jurnalist va oqituvchilar yuqorida keltirilgan ayblovlar ostida qamoqqa olinib, ulardan 4811 nafari otib tashlangan. Qaror topgan stalinizm davridagi qatagonlik siyosati nafaqat shaxslar, sinflar yoki ijtimoiy guruhlarga qarshi, balki butun-butun xalqlarga qarshi ham yonaltirilgan, natijada ular uzoq muddatli surgun azoblariga, muhtojlik va kulfatlarga giriftor qilingan. 1930-1950 yillarda amalga oshirilgan xalqlarni ommaviy ravishda majburan kochirish qatagonlik siyosatining tarkibiy qismiga aylangan.

• Butun xalq esa qonunbuzar, buning ustiga xiyonatkor bo‘la olmaydi, shuning uchun ularga nisbatan jazo qo‘llash huquqiy jihatdan noto‘g‘ridir. Xalqlarni surgun qilish kabi ishga oxirgi vosita sifatida qarab, bu ishga qo‘l urgan hokimiyatning dalillari asosli bo‘lishi lozim edi. Bu yerda, ulug‘ Vatan urushi davrida gitlerchilarga yordam berishda nohaq ayblanib majburiy ravishda Qozog‘iston, O‘zbekiston, Sharqiy Sibir va boshqa regionlarga ko‘chirilgan qorachaylar, qalmiqlar, mesxeti turklari, chechenlar, ingushlar, bolqorlar qrim tatarlari va boshqa bir qator xalqlar nazarda tutilyapti. • Bu harakatlar hammasi Konstituson tamoyillarga zid bo‘lib, g‘ayriqonuniy ravishda butun bir xalq huquqini poymol qilardi. Hokimiyat ba’zi xalq vakillariga ayb qo‘ygani holda butun bir xalq ommasini ayovsiz jazoladi. Yana shuni aytish kerakki, bu qilingan jinoyatlar sud organlari tomonidan qo‘yilmay, agentura va boshqa ma’lumotlar asosida tasdiqlanardi. • 40-yillarda «davlat vazifasi» deb nomlangan majburiy ko‘chirilishga 3011108 ta har xil millat vakillari, jumladan, butun xalqlar: ingushlar, chechenlar, nemislar, qalmiqlar, bolqorlar, mesxeti turklari va boshqa xalqlar majbur qilinganlar. • Totalitar tuzum davlatning hech qanday huquqiy normalari bilan hisoblashmas edi. Manbalar bilan tanishib chiqish shuni ko‘rsatadiki, butun bir xalqqa nisbatan deportatsiyani qo‘llash uchun davlatda keraklicha asos ham yo‘q edi, bo‘lishi ham mumkin emas edi. Bu xalqlar tomonidan ommaviy sotqinlik harakatlari bo‘lgan deb bahona qilish noto‘g‘ri bo‘lib, agar shunday hollar uchrasa ham ushbu xalqlarning ayrim vakillari qilgan edi.