logo

Markaziy Osiyo Sovet davri Migratsion jarayonlarida

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1339.7763671875 KB
      
   MAVZU:
MARKAZIY OSIYO SOVET DAVRI MIGRATSION 
JARAYONLARIDA.   
Sobiq ittifoq davrida amalga oshirilgan milliy siyosat va uning oqibatlari togrisida turli fikrlar 
bildirilgan bolsada, bugungi kunda turli millatga mansub fuqarolar hayotida sodir bolayotgan 
manaviy uygonish va madaniy yuksalish jarayonini togri va chuqur tushunish uchun anna shu davr 
milliy siyosatining ayrim jihatlariga toxtalish joizdir.

Garchi SSSR Konstitutsiyasida milliy tillarda talim olish hamda milliy madaniyatlarni rivojlantirish 
uchun sharoit yaratish, milliy ozlikni saqlab qolish bilan bogliq bolgan, umumetirof etilgan qoidalar

oz aksini topgan bolsa-da, aslida u deklaratsiya tarzida elon qilingan va faqat qogozdagina qolib 
ketgan edi. Amaliyot esa, «millatlarning yaqin kelajakda qoshilib ketishi» hamda «yagona sovet 
xalqi»ning shakllanishi

haqidagi nazariyaga boysundirilgan edi. Ana shu goya tasiri ostida milliy til va milliy madaniyatlarga 
bepisandlik bilan qarash hukmronlik qilgani holda, milliy manfaatlarni himoya qilgan ilgor fikrli 
shaxslarga qarshi «millatchilik» niqobi ostida ayovsiz kurash olib borildi. Lekin, tadqiqot jarayonida 
bazi manbalarda takidlangan «sovet davrida milliy masala na amaliy va na nazariy jihatdan 1923-
1987 yillar oraligida, yani 64 yil davomida biron marta ham yo davlat hokimiyati tomonidan, yoki 
kommunistik partiya tomonidan muhokama qilingani yoq», - degan malumotlarni ham uchratish 
mumkin. Ammo, hujjatlarning tahlili, buning aksi olaroq, «millatchilik» bilan bogliq masalalar KPSS 
qarorlari, chegaralanishni   doimiy ravishda tilga olinganini koʻrsatadi.   KPSS  MK ning "Millatchilik" qarorlari davrlari: 1-Bosqich xususida:
Birinchi davr 1925-1943 yillarni oz ichiga olib, bu davrdagi 11 ta qaror va rezolyusiyalarda 
ruhoniylar, boylar quloqlar, mayda burjua unsurlari, ziyolilarning «millatchilik» yolidagi 
harakatlariga qarshi kurashlar haqida malumotlar mavjud4. Masalan, VKP(b) Markaziy 
Komitetining 1929 yil 25 maydagi «Ozbekiston partiya tashkiloti faoliyati haqida»gi 
qarorida savdogarlar, boylar, ruhoniylar va ularga yordam berayotgan millatchi 
ziyolilarning sotsializm qurilishiga qattiq qarshilik korsatayotgani takidlanib, millatchilik 
mafkurasi, buyuk ozbekchilik shovinizmiga qarshi kurash dolzarb bolib turgani qayd 
etilgan.
Mazkur yillarda qabul qilingan qarorlar amaliy hayotda oziningmudhish aks sadosini 
topdi. Jumladan, 1937-1938 yillarda markaziy hukumatning jazo organlari va uning 
respublikadagi «nazoratchilari» tomonidan Ozbekistondagi yirik «millatchi» guruhlarning 
fosh etilib, qatagon qilinishi bunga yaqqol misol bola oladi. Akmal Ikromov va Fayzulla 
Xojaev boshchiligidagi «Burjua-millatchilik aksilinqilobiy tashkiloti markazi», Abdurauf 
Qoriev rahbarligidagi «Musulmon ruhoniylarning millatchi-isyonchilar tashkiloti», 
«Aksilinqilobiy ong troskiychi josuslar tashkiloti markazi»ning «fosh etilishi» buning 
dalilidir. Aslida esa, bunday tashkilotlar bolmaganligi, ular sovetlar tomonidan oylab 
topilgan tashkilotlar bolib, sovet hokimiyati va kommunistik partiyaning niqoblanib 
yonaltirilgan milliy siyosatining natijasi ekanligi bugun barchaga malum.   Jamiyat hayotida sovet tartibotining XX asrning 30-yillariga kelib mustahkamlanishi hamda 
shaxsga siginishning kuchayib borishi natijasida sovet davlatida mamuriy-buyruqbozlik tizimi 
tugal tarzda shakllandi.
Mustabid sovet tuzumining shakllanishiga avvalo, xalq ustidan olib borilgan ommaviy 
zoravonlikni kuchaytirish evaziga erishildi. Totalitar
tartibot insonparvarlik va demokratik tamoyillarni poymol etdi, xalqlarning milliy 
manfaatlarini himoya qiluvchi mustaqil fikrga ega bolgan har bir shaxsni taqib etib, ommaviy 
qatagonlar uyushtirib, millionlab insonlarni qirib tashlash siyosatini olib bordi.__ Stalincha 
qatagonlik siyosati kelajak avlod tarbiyachilari bolgan maorif sohasi vakillarini ham chetda 
qoldirmadi, aksincha ular fojeali taqdirga duchor qilinib, qatagonlik tolqiniga giriftor etildi.
Mazkur soha mutaxassislarining fikricha, 1933 yildan boshlangan oqituvchilar ortasidagi 
qatagonlar ham turli uydirmalar ostida olib borilgan bolib, ular ozbek xalqini «ilgor rus 
madaniyati»dan ajratib qoyishga urinish, yoshlarni millatchilik ogusi bilan zaharlashda 
ayblanganlar. Bir tomondan, rus tilining ozbek sinflarida oqitilishiga tosqinlik qilish va shu yol 
bilan rus adabiyotini birinchi manbalar orqali
organishga imkon bermaslik, ikkinchi tomondan, rus klassiklari asarlarining ozbek tiliga 
tarjima qilinishini paysalga solishdek ayblar
qoyilgan. 1936-1940 yillar mobaynida respublika boyicha 5758 nafar davlat va jamoat arbobi, 
olim, yozuvchi, jurnalist va oqituvchilar yuqorida
keltirilgan ayblovlar ostida qamoqqa olinib, ulardan 4811 nafari otib
tashlangan.   SSSR Oliy Sovetining 1941 yil 28 avgustdagi 
«Volgaboyi rayonlarida istiqomat qiluvchi 
nemislarni kochirish togrisida»gi farmonida 
mazkur xalqlar orasida «on minglab diversantlar 
va josuslar bor bolib, Germaniyaning ishorasi 
bilan Volgaboyi rayonlarida qoporuvchilik 
ishlarini olib borishi mumkinligi» togrisida qayd 
etilgan edi. 1941 yilning sentyabr-oktyabr 
oylarida mamlakatning boshqa rayonlaridagi 
nemislar ham deportatsiya qilindi. Shunday 
qilib, aytish lozimki, mamlakatdagi nemis 
aholisini kochirish sovet nemislarining okkupant 
va diversantlar bilan hamkorligining oldini olish 
choralari sifatida amalga oshirildi. Bu shafqatsiz 
chora ayni vaqtda fashistlar Germaniyasi bilan 
urush kayfiyatida bolgan barcha davlatlarda 
keng qollanildi.
    Qaror topgan stalinizm davridagi qatagonlik siyosati nafaqat shaxslar, sinflar yoki ijtimoiy guruhlarga qarshi, 
balki butun-butun xalqlarga qarshi ham yonaltirilgan, natijada ular uzoq muddatli surgun
azoblariga, muhtojlik va kulfatlarga giriftor qilingan.
1930-1950 yillarda amalga oshirilgan xalqlarni ommaviy ravishda majburan kochirish qatagonlik siyosatining 
tarkibiy qismiga aylangan. 1930-50 yillarda koreyslar, polyaklar, nemislar, kurdlar, mesxetiya turklari, 
hamshallar, chechenlar, ingushlar, balqarlar, qorachoylar, Qrim tatarlari, bolgarlar, qalmiqlar, greklar, pontiya 
greklari hamda osha vaqtda SSSRda yashab turgan koplab chet el fuqarolari Ozbekistonga kochirilgan.
Ozbekiston ham Sibir, Qozogiston va boshqa Orta Osiyo respublikalari qatorida zorlik bilan etnik ozchilikni 
joylashtirish hududiga aylantirilgan.
Mazkur xalqlarning bir guruhi jumladan, chegararayonlarida yashagan koreyslar, polyaklar, kurdlar, mesxetiya 
turklari, hamshallar va boshqalar «chegara xavfsizligini taminlash» maqsadida, ikkinchi guruhi esa, yani 
Shimoliy Kavkaz, Qrim xalqlari va boshqalar hukumat dushmani sifatida ayblanib kochirilgan. Arxiv 
malumotlarida «1937 yilning 10 noyabrigacha Ozbekiston SSRda Uzoq Sharq olkasidan kochirilgan 16307 
koreys oilasi  74500 kishi joylashtirilganligi» qayd etilgan. Uzoq Sharq olkasidan koreys aholisining 
kochirilishiga SSSR bilan Yaponiya ortasidagi munosabatlarning keskinlashuvi asosiy sabab bolgan. Chunki, 
bu davrda Koreya yarimorolining bir qismi Yaponiya tomonidan bosib olingan bolib, bu yerdagi koreys aholisi 
bilan Uzoq Sharq olkasidagi koreyslarning etnik kelib chiqishi bir edi. Shu sababdan mustabid sovet davlati 
1937 yil 21 avgustda qabul qilgan Uzoq Sharq olkasi chegara rayonlaridan koreys aholisini kochirish 
togrisida”gi qaroriga binoan 170 ming koreyslar Orta Osiyo va Qozogiston hududiga majburan kochirib olib 
kelingan edi.   1930-50 yillarda hokimiyat tomonidan zorlab kochirilgan xalqlar joylashtirilgan hududlarda ogir 
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat vujudga kelgan edi. Faqat Ozbekiston misolida olinadigan bolsa, 
respublika ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan kop miqdordagi maxsus kochirilganlarni qabul qilishga 
tayyor bolmasa-da, ozbek xalqi majburan kochirilgan
xalqlarga nisbatan markaziy hukumatning munosabatidan qatiy nazar ularga ozining milliy 
mehmondostligini, bagrikengligini korsatdi.
Ularni uy-joy, ish bilan imkon darajada taminladi, ularga maishiy xizmat, madaniy ochoqlar 
yaratdi, bolalarining oqishi, talim olishi uchun
maktablar qurib berdi.
Niqoblangan shaklda olib borilgan totalitarizm siyosati yuzadan qaraganda qandaydir alohida 
millat va elatlarni kamsitishga hamda xalqlarni majburiy ravishda aralashtirib yuborishga 
qaratilmagan. Biroq, bu siyosatning negizida oz ifodasini topgan jamiyatni yangilash, birinchi 
navbatda, sovet davlatining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida olib borilgan 
sanoatlashtirish siyosati, aholining sharqiy rayonlarga kuchli migratsiyasi sozsiz ravishda 
xalqlarning aralashuv jarayonlariga, millatlararo farqlarni tugatishga va umumiy «sotsialistik 
madaniyat»ning vujudga kelishiga imkoniyat tugdirar edi. Bundan tashqari, qishloq xojaligini 
kollektivlashtirishda mahalliy xususiyatlarni, milliy rayonlardagi aholining ananalarini hisobga 
olmaslik, kolxozlashtirishda asosan zoravonlik usullarining ishlatilishi ham milliy muhitga tasir 
etgan.   Milliy munosabatlardagi 1930-yillarning oxirlarida yuz bergan salbiy ozgarishlar ichki va 
tashqi siyosiy vaziyatdagi umumiy ozgarishlar bilan togridan-togri bogliq edi. Shu 
munosabat bilan kommunistlarning goyaviy qarashlari ham birmuncha ozgardi. Chunki, 
sotsializm qurishni asosiy
maqsad qilib qoyilishining ozi sovetlar tizimining iqtisodiy, madaniy qoloqligini namoyon 
qilar edi. Shuningdek, sotsializmga nisbatan kapitalistik davlatlarning adovatli munosabati 
natijasida jadallik bilan olib borilgan sanoatdagi industrlashtirish va qishloq xojaligidagi 
kollektivlashtirish siyosati davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash va kuchaytirishning, 
mehnat samaradorligini oshirishning asosiy omili deb hisoblandi. Bunda mamlakat 
iqtisodiy va madaniy imkoniyatlarining quvvatsizligi kuchlarning bir joyga toplanishi va 
mustahkamlanishi,
qatiy tartib va tashkilotchilik hisobiga qoplanishi nazarda tutildi. Eng muhim vazifalardan 
biri «sotsializmning qurilishiga» qarshi bolgan yoki qarshi bolishi mumkin bolgan yot 
unsurlardan jamiyatni tozalash deb hisoblandi.
30-yillardagi murakkab ichki va tashqi vaziyatda totalitar tartibotga asoslangan tuzum 
vakillari jamiyatni haddan tashqari mustahkamlash maqsadida oz hokimiyatining hamma 
oshkora va pinhona dushmanlarini «sinfiy kurashning yanada kuchayishi» haqidagi qoida 
asosida yoq qilishga kirishdi. Milliy rayonlarga bolgan munosabatda «sinfiy kurashning 
kuchayishi» haqidagi qoida milliy «ogmachilikka» qarshi kurash bilan uygun tarzda olib 
borildi.   1930-yillarning ikkinchi yarmida, xususan, 1935-
1937 yillarda sobiq ittifoqning chegara rayonlarini 
«shubhali unsurlardan tozalash» otkazilib, bu 
rayonlarda yashovchi sobiq SSSR bilan «dushmanlik» 
munosabatida bolgan davlatlarga tegishli millatlar - 
polyaklar, finlar,
koreyslar va boshqalar mamlakat ichkarisiga 
kochirildi. Shu tariqa, davlat
uchun muhim bolgan hayotiy masalalardan biri  
davlatning cheka olkalarini urushga tayyorlash 
masalasi oziga xos tarzda hal etildi.
Umuman olganda, urushdan oldingi davrda 
mamlakatdagi ommaviy kochirishlarning asosiy 
sabablaridan biri hukumatning davlatni 
mustahkamlash, jamiyatni jipslashtirish, oldindan 
ochiq hamda yashirin tarzdagi dushmanlardan 
qutilishga bolgan intilishi bilan bogliq edi.   Stalin davrida migratsiyon 
jarayonlar:
Volgaboʻyi nemislarining 
koʻchirilish jarayoni. Boltiqboʻyi,Polsha Eston 
Latishlarning koʻchirilish 
jarayoni. Sibir,Yoyiq Ural, Kavkazorti 
aholising koʻchirilish jarayoni.        Iosif Stalin farzandlari bilan.
Moskva  1937-yil, 24-Sentyabr.    I.Stalin va V.I.Lenin
SSSR. KPSS MK yigʻilishidan oldin,Moskva,1929.

MAVZU: MARKAZIY OSIYO SOVET DAVRI MIGRATSION JARAYONLARIDA.

 Sobiq ittifoq davrida amalga oshirilgan milliy siyosat va uning oqibatlari togrisida turli fikrlar bildirilgan bolsada, bugungi kunda turli millatga mansub fuqarolar hayotida sodir bolayotgan manaviy uygonish va madaniy yuksalish jarayonini togri va chuqur tushunish uchun anna shu davr milliy siyosatining ayrim jihatlariga toxtalish joizdir.  Garchi SSSR Konstitutsiyasida milliy tillarda talim olish hamda milliy madaniyatlarni rivojlantirish uchun sharoit yaratish, milliy ozlikni saqlab qolish bilan bogliq bolgan, umumetirof etilgan qoidalar  oz aksini topgan bolsa-da, aslida u deklaratsiya tarzida elon qilingan va faqat qogozdagina qolib ketgan edi. Amaliyot esa, «millatlarning yaqin kelajakda qoshilib ketishi» hamda «yagona sovet xalqi»ning shakllanishi  haqidagi nazariyaga boysundirilgan edi. Ana shu goya tasiri ostida milliy til va milliy madaniyatlarga bepisandlik bilan qarash hukmronlik qilgani holda, milliy manfaatlarni himoya qilgan ilgor fikrli shaxslarga qarshi «millatchilik» niqobi ostida ayovsiz kurash olib borildi. Lekin, tadqiqot jarayonida bazi manbalarda takidlangan «sovet davrida milliy masala na amaliy va na nazariy jihatdan 1923- 1987 yillar oraligida, yani 64 yil davomida biron marta ham yo davlat hokimiyati tomonidan, yoki kommunistik partiya tomonidan muhokama qilingani yoq», - degan malumotlarni ham uchratish mumkin. Ammo, hujjatlarning tahlili, buning aksi olaroq, «millatchilik» bilan bogliq masalalar KPSS qarorlari, chegaralanishni doimiy ravishda tilga olinganini koʻrsatadi.

KPSS MK ning "Millatchilik" qarorlari davrlari: 1-Bosqich xususida: Birinchi davr 1925-1943 yillarni oz ichiga olib, bu davrdagi 11 ta qaror va rezolyusiyalarda ruhoniylar, boylar quloqlar, mayda burjua unsurlari, ziyolilarning «millatchilik» yolidagi harakatlariga qarshi kurashlar haqida malumotlar mavjud4. Masalan, VKP(b) Markaziy Komitetining 1929 yil 25 maydagi «Ozbekiston partiya tashkiloti faoliyati haqida»gi qarorida savdogarlar, boylar, ruhoniylar va ularga yordam berayotgan millatchi ziyolilarning sotsializm qurilishiga qattiq qarshilik korsatayotgani takidlanib, millatchilik mafkurasi, buyuk ozbekchilik shovinizmiga qarshi kurash dolzarb bolib turgani qayd etilgan. Mazkur yillarda qabul qilingan qarorlar amaliy hayotda oziningmudhish aks sadosini topdi. Jumladan, 1937-1938 yillarda markaziy hukumatning jazo organlari va uning respublikadagi «nazoratchilari» tomonidan Ozbekistondagi yirik «millatchi» guruhlarning fosh etilib, qatagon qilinishi bunga yaqqol misol bola oladi. Akmal Ikromov va Fayzulla Xojaev boshchiligidagi «Burjua-millatchilik aksilinqilobiy tashkiloti markazi», Abdurauf Qoriev rahbarligidagi «Musulmon ruhoniylarning millatchi-isyonchilar tashkiloti», «Aksilinqilobiy ong troskiychi josuslar tashkiloti markazi»ning «fosh etilishi» buning dalilidir. Aslida esa, bunday tashkilotlar bolmaganligi, ular sovetlar tomonidan oylab topilgan tashkilotlar bolib, sovet hokimiyati va kommunistik partiyaning niqoblanib yonaltirilgan milliy siyosatining natijasi ekanligi bugun barchaga malum.

Jamiyat hayotida sovet tartibotining XX asrning 30-yillariga kelib mustahkamlanishi hamda shaxsga siginishning kuchayib borishi natijasida sovet davlatida mamuriy-buyruqbozlik tizimi tugal tarzda shakllandi. Mustabid sovet tuzumining shakllanishiga avvalo, xalq ustidan olib borilgan ommaviy zoravonlikni kuchaytirish evaziga erishildi. Totalitar tartibot insonparvarlik va demokratik tamoyillarni poymol etdi, xalqlarning milliy manfaatlarini himoya qiluvchi mustaqil fikrga ega bolgan har bir shaxsni taqib etib, ommaviy qatagonlar uyushtirib, millionlab insonlarni qirib tashlash siyosatini olib bordi.__ Stalincha qatagonlik siyosati kelajak avlod tarbiyachilari bolgan maorif sohasi vakillarini ham chetda qoldirmadi, aksincha ular fojeali taqdirga duchor qilinib, qatagonlik tolqiniga giriftor etildi. Mazkur soha mutaxassislarining fikricha, 1933 yildan boshlangan oqituvchilar ortasidagi qatagonlar ham turli uydirmalar ostida olib borilgan bolib, ular ozbek xalqini «ilgor rus madaniyati»dan ajratib qoyishga urinish, yoshlarni millatchilik ogusi bilan zaharlashda ayblanganlar. Bir tomondan, rus tilining ozbek sinflarida oqitilishiga tosqinlik qilish va shu yol bilan rus adabiyotini birinchi manbalar orqali organishga imkon bermaslik, ikkinchi tomondan, rus klassiklari asarlarining ozbek tiliga tarjima qilinishini paysalga solishdek ayblar qoyilgan. 1936-1940 yillar mobaynida respublika boyicha 5758 nafar davlat va jamoat arbobi, olim, yozuvchi, jurnalist va oqituvchilar yuqorida keltirilgan ayblovlar ostida qamoqqa olinib, ulardan 4811 nafari otib tashlangan.

SSSR Oliy Sovetining 1941 yil 28 avgustdagi «Volgaboyi rayonlarida istiqomat qiluvchi nemislarni kochirish togrisida»gi farmonida mazkur xalqlar orasida «on minglab diversantlar va josuslar bor bolib, Germaniyaning ishorasi bilan Volgaboyi rayonlarida qoporuvchilik ishlarini olib borishi mumkinligi» togrisida qayd etilgan edi. 1941 yilning sentyabr-oktyabr oylarida mamlakatning boshqa rayonlaridagi nemislar ham deportatsiya qilindi. Shunday qilib, aytish lozimki, mamlakatdagi nemis aholisini kochirish sovet nemislarining okkupant va diversantlar bilan hamkorligining oldini olish choralari sifatida amalga oshirildi. Bu shafqatsiz chora ayni vaqtda fashistlar Germaniyasi bilan urush kayfiyatida bolgan barcha davlatlarda keng qollanildi.