Tabiiy resurslar va ularning tasnifi
![Tabiiy re surslar va ularning
t asnifi](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_1.png)
![REJA:
1 . Tabiiy resurslarning tasnifi va ulardan
okilona foydalanish yullari.
2. Uzbekiston Respublikasining mneral xom
ashyo resurslari.
3. Mineral xom ashyo resurslardan samarali
foydalanish va ularni muxofaza kilish
muammolari.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_2.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_3.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_4.png)
![•
Tabiy boyliklari (resurslar) ikki kismga
bulinadi:
•
1. Bitadigan. 2. Bitmaydigan.
•
Bitagidanga kiradi er osti boyliklari, er,
usimlik xayvonot, bir xech mineral xam
ashyo.
•
Bitmaydigancha kosmik, kuesh
radiaciyasi, dengiz okimi, atmosfera
xavosi, i q lim, shamol energiyasi, suv. (tabl.
karang).](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_5.png)
![TABIIY BOYLIKLAR](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_6.png)
![•
tiklanmaydigan
•
er osti boyliklari
•
tiklanadigan
•
er, usimlik, xayvonot, bir xech mineral xam
ashyo
•
kosmik
•
kuesh radiaciyasi, dengiz okimi
•
ivlim
•
atmosfera xavosi, shamolenergiyasi
•
suv](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_7.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_8.png)
![•
Foydali kazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft`, gaz,
kumir, torf, er osti suvlari kiradi. foydali kazilmalar insoniyat
va uning xujaligi, tarakkieti uchun energiya va ekilgi
manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib
bormokda. Agar sunggi 25 yil ichida duneda kumirga
bulgan talab 2 marta, temir rudasiga 3 marotaba, neft` va
gazga bulgan talab 6 marotaba, marganec, kaliy,
fosfor,tuzlariga talab 2-3 marotaba oshgan bulsa6 shu
davrga axolining usishi 40% tashkil kildi. Xozir duneda xar
yili 150 mlrd. t. mineral xom ashe kazib olinmokda. Tabiiy
nurash okibatida darelar orkali dengiz, okeanlariga xar yili
15 mlrd. tn. tog jinslarini okizib ketmokda, 3-4 mlrd. t.
atmosfera xavosiga kutarilmokda. Inson kerakli kazilmalarni
uzlashtirish okibatida 1500-2000 mlrd. t.tog jinslari bir
joydan ikkinchi joyga joylashtiriladi.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_9.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_10.png)
![•
BMT ning ma`lumotiga karaganda, duneda yiliga 32
mlrd.t. kumir 2.6 mlrd.tn. neft`, 6 mlrd.t. temir rudasi, 3.6
mln.t. xrom rudasi, 7.3mln.t. mis rudasi, 3-4mln.t.
kurgoshin rudasi, 159 mln.t. tuz, 120 mln.t. fosfotlar,
1.2mln.t. uran, simob, molebdan, nikel, kumush, oltin,
platina rudalari kazib olinmokda. Mutaxassislarning
bergan ma`lumotlariga kura, agar kazilma boyligidan
xozirgi sur`atdan foydalanilsa, oltin 30-35yilda, rux 36:
surma -70: kaliy-40: uran-47: mis -66: simob-70:
kumir,neft`, gaz, 150 yilda tugab kolishi mumkin.Shu
sababli kupgina rivojlangan mamlakatlar: Yaponiya,
Angliya, Germaniya, Italiya, Gollandiya, Belgiya va boshka
mamlakatlarda xom ashe, er osti boyliklari etishmasligi
okibatida ikkilamchi chikindilarni kayta ishlash va boshka
mamlakatlarning boyliklaridan foydalanilmokdalar.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_11.png)
![Fan texnikaning rivojlanishi, olimlarni yana xam yangi mineral
konlarni kashf kilishga majbur kilmokda. Masalan, Yaponiya
olimlarining ma`lumotlariga kura, okean tagidagi metall
koncentraciyalari xisobiga dune sanoatini xozirgi iste`mol
darajasi mis bilan 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil marganec
bilan 14 000 yil ta`minlash mumkin. Bu boyliklardan dune
sanoati extiej uchun 1% dan 20 % gacha foydalanilmokda.
Bundan tashkari er osti minerallari kupchilik xollarda 1 eki 2
metall xisobga kazib olinib kolgan kismi atrof muxitga tashlab
yuboriladi. Masalan, 100t. granitdan 8.alyuminiy, 5t. rux, 0.5
t.titan, 80 kg. marganec, 30 kg. xrom, 17 kg,nikel, 14 kg.
vanadiy ajratib olish mumkin. Isrofgarchilik ayniksa neft`, kumir,
kaliy tuzi, kurilish materiallari kora va rangli metallar, tog
ximiyaviy xom ashelarni kazib olishda kuplab ruy bermokda.
Duneda juda kup neft` konlaridan neft`ning 50-60%i kazib olinib
kolgan kisimi olib ketmokda.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_12.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_13.png)
![Kazilma boyliklarni kidirib topish, kayta ishlash va tashish
jaraenida er yuzasi strukturasi buziladi xosildor maydonlar
kiskaradi, usimliklar nobud buladi, tuprok eroziyasi
tezlashadi, okibatda yaroksiz erlar maydoni oshadi.
Shunday kilib erlar xozir dunyoda 10 mln. gektarni tashkil
kilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi. Masalan,
1tn.temir olish uchun 5-6 tn. ruda, 1 tn.kurgoshin olish
uchun 60-90 tn, 1 tn. rux olish uchun 80-100 tn. 1 tn. mis
olish uchun 100-140 tn, 1 tn. mis olish uchun esa 60 000-
80000 tn. ruda ishlatiladi. Xozir er yuzasida millionlab tonna
metallurgiya shakllari, issiklik elektr stanciyalaridan
chikkan kuplab tog uyumlarini tashkil kilgan.Xisoblarga kura
sunggi 100 yil ichida dunyoda 20 mlrd.tn. dan ortik shpak,
3mlrd.tn. kul, 17mln.tn.mish`yak, 1mln.t. nikel, 1
mln.t.kobot va boshka foydali elementlar chikarib
tashlangan.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_14.png)
![•
Zarafshon shaxridagi Muruntov oltin konidan kazib
olinetgan chigitdan kazib olinaetgan chigitlar tashlanadigan
maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil kilib, xozirgi kunda
bu maydon tulib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni
tashkil kiladi. Chikindining tarkibida natriy ceonidi 150 mg/l,
temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 nikel-17 :: kobot-0. 25
cink-0.5: molebdan-17: mish`yak-2.5: alyuminiy-25:
kurgoshin 3mg/l tashkil kiladi. Uzbekiston zaminida
mavjud bulgan boyliklarda ega davlatlar jaxon xaritasida kup
emas. Bu boyliklarning kuchiligi xam ishga solinmagan. Bu
esa butun dunyoga shashxur chet el komponentlari va
banklarining e`tiborini jalbetishi anik.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_15.png)
![•
. Xozirga kadar 2,7 mingdan zied turli foydali kazilma zaxiralari
va madan namoen bulgan istikbolli joylar aniklangan. Ular
100ga yakin mineral-xom asho turlarini uz ichiga oladi. Shundan
60dan ortigi ishlab chikarishga jalb etilgan. 900dan ortik kon
kidirib topilgan bulib, ularning tasdiklangan zaxiralari 970 mlr.
AKSh dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral
xom-ashe potencial 3,3 trilion AKSh dollaridan ortikrok
baxrlanayotganini xam aytib utish kerak. Goyat muxim strategik
manbalar-neft` va gaz kondensati, tabliy gaz buyicha 155ta
istikbolli kon, kimmat baxo metallar buyicha- 40dan ortik, rangli,
nodir va radiaktiv metallar buyicha – 40, kon chilik-kime xom
ashesi buyicha 15ta kon kidirib topilgan. Kidirib topilgan foydali
kizilmalarning xozirgi darajasi va u bilan boglik xolda kimmat
baxo, rangli va dodir metallar, barcha turdachi enilgi zaxiralari –
neft` va gaz kondensati, tabliy gaz, kupgina mineral-xom ashe
va kurilish materiallari xillarining goyat boy konlarini
uzlashtirishrespublikaning kelajagiga ishanch bilan karash
imkonini bermokda.](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_16.png)
![ADABIYOTLAR:
•
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi
bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
•
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi,
1997, 112b.
•
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera.
T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
•
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
•
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish.
T.Ukituvchi, 1994.
•
6. www.ziyonet.uz
•
7. www.nur.uz](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_17.png)
![](/data/documents/dc5a4b14-0047-415b-bec4-59b87c323bcf/page_18.png)
Tabiiy re surslar va ularning t asnifi
REJA: 1 . Tabiiy resurslarning tasnifi va ulardan okilona foydalanish yullari. 2. Uzbekiston Respublikasining mneral xom ashyo resurslari. 3. Mineral xom ashyo resurslardan samarali foydalanish va ularni muxofaza kilish muammolari.
• Tabiy boyliklari (resurslar) ikki kismga bulinadi: • 1. Bitadigan. 2. Bitmaydigan. • Bitagidanga kiradi er osti boyliklari, er, usimlik xayvonot, bir xech mineral xam ashyo. • Bitmaydigancha kosmik, kuesh radiaciyasi, dengiz okimi, atmosfera xavosi, i q lim, shamol energiyasi, suv. (tabl. karang).