Topografiya kartografiya va GES fanining rivojllanish tarixi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1868.9755859375 KB

Скачать

Topografiya kartografiya va GES
fanining rivojllanish tarixi

Reja
1 Topogirafiya fanining rivojlanish tarixi
2 Kartagirafiya fanining rivojlanish tarixi
3 GIS fanining rivojlanish tarixi

Topografi ya (yun. topos — joy va ...grafim) — Yer sirti
(qurukGʻshk tabiiy sirti elementlari va unda joylashgan inson
faoliyatiga bogʻliq obʼyektlar)ni geometrik jihatdan oʻrganish,
ularni plan va xaritalarda tasvirlash bilan shugʻullanadigan
ilmiy-texnik fan.
T. yirik masshtabli topografik xaritalarni tuzish bilan bogʻliq
dala oʻlchash va hisobchizma ishlarini; joyda sʼyomka bazasi
tarmogʻini qurish; oddiy asbob va usullarda bajariladigan
sʼyomka ishlarini, aerofototopografik usulda bajariladigan
sʼyomka ishlarini tashkil qilish va amalga oshirish; topografik
xaritalar tuzishning hamma bosqichlarida tahririy ishlarni
taʼminlash; topografik xaritalar uchun shartli belgilarni ishlab
chiqish va ularni mukammallashtirish kabi masalalar bilan
shugʻullanadi.

Yer tabiiy sirtini oʻrganishda T. tabiiy va iqtisodiy
geografiyaga asoslanadi; Yer sirtining tasvirini qogʻoz
(tekislik)da hosil qilish (topografik xaritani yaratish)da esa u
geodeziya va xaritagrafiya maʼlumotlaridan foydalanadi.Bizga
malumki joy-yer yuzasining kichik bir bo‘lagidan barcha past
balandliklar va undagi jamiki ob'ektlar yig‘indisidir.Joy tarkibi
oz turiga ko‘ra ikki yirik guruhga ajratiladi:relef va joyning
mahalliy elementlari.Topografik xarita-relef va mahalliy
jismlar aniq,tushunarli va ko‘rgazmali ravishda tasvirlangan
joyning asosiy chizmali hujjatidir.Topografik xaritalarda
mahalliy jismlar umumiy qabul qilingan shartli belgilar
bilan,relef esa balandlik nuqtalari ko‘rsatilgan egri chiziqlar
(jigar ranggida)bilan tasvirlanadi.

Kartografiya – tabiat va jamiyatdagi
voqea va hodisalarning joylashishini va
ular o„rtasidagi o„zaro bog„liqlikni
hamda ularning xususiyatlarini, vaqt
o„tishi bilan o„zgarishini, maxsus tasvir
– obrazli belgi – modellar vositasida
matematik yo„l bilan tekislikda
kichraytirib, generalizasiya qilib
tasvirlashni va undan tadqiqot usuli
sifatida foydalanishni o„rgatuvchi
fandir. Kartografiya qadimiy fanlardan
biri bo„lib, u to„g„risidagi dastlabki
ta‟rif miloddan oldin II asr ilgari
yashagan ulug„ olim Ptolomey
tomonidan berilgan desa bo„ladi. U
“geografiya fanining vazifasi Er
yuzasini kartografik jihatdan
tasvirlashdan iboratdir” - degan edi.
Vaqt o„tishi bilan kartografiya fanining
ta‟rifi ham o„zgarib, takomillasha
bordi va yaqin vaqtlargacha
kartografiya – geografik kartalar
to„g„risidagi fan, uning asosiy vazifasi
geografik kartalarni tuzish va undan
foydalanish yo„llarini o„rgatishdan
iborat deb kelingan.

Hozirgi vaqtda “karta” atamasi dunyoning turli davlatlari tillarida
ishlatiladi. Masalan, fransuzcha carte, nemischa karte, italyancha va
portugalcha – carta, gollandcha kaart va h. k. lar. SHu bilan birga bir
qancha mamlakatlarda bu atama o„rniga boshqa atama, ya‟ni “mappa”
so„zi ishlatiladi, inglizlar–map deb ataydilar. Bu so„z polotnoning bir
bo„lagi degan ma‟noni bildiradi.

Kartografiya, o„z navbatida, bir necha mustaqil qismlarga:
kartashunoslik, kartometriya, matematik kartografiya, kartalarni tuzish
va tahrir qilish hamda jihozlash, kartalarni nashr qilish, ulardan
foydalanish, va boshqalarga bo„linadi. kartografik menejment,
geoinformasion kartografiya
Kartashunoslik kartografiya fanining
nazariy tomoni va uning bosib o„tgan
tarixiy taraqqiyot yo„li, kartalar va
boshqa kartografik tasvirlarning
tiplarini va xillarini, kartadan
foydalanish usullarini, har xil
kartografik asarlarni tahlil qilish
to„g„risida bahs yuritadi Matematik kartografiya
geografik kartalar tuzishda
qo„llaniladigan kartografik
proeksiyalarni, ya‟ni Er
ellipsoidini tekis yuzada
tasvirlash usullarini
o„rgatadi
Kartometriya kartalarda maydon,
masofa va hajmlarini hisoblash
yo„llarini, relefni o„rganish
natijasida miqdor ko„rsatkichlar
asosida sifat ko„rsatkichlarni
ko„rsatib berish yo„llarini
o„rgatadi. Kartalarni loyihalash, tuzish va
tahrir qilish kartografiyaning
asosiy qismlaridan biri bo„lib,
kartaning dastlabki nusxasini
(originalini) tuzish va uni tahrir
qilish usullarini tushuntiradi.

Geografik kartaning elementlari
Geografik karta tuzish va undan to„la
foydalanish uchun uning
xususiyatlarini bilish zarur. SHuning
uchun ham karta tuzishda va undan
foydalanishda tahliliy yo„ldan
foydalaniladi. Kartaning har bir
elementi alohida o„rganilishi, bu
elementlarning vazifasi, ahamiyati va
ular orasidagi o„zaro bog„liqlikni bilish
kerak. Kartografik tasvir geografik
kartaning negizidir, unda tabiiy va
ijtimoiyiqtisodiy voqea va hodisalar
to„g„risida etarli darajada ma‟lumot
berilib, ularning tarqalishi, holati,
o„zaro aloqasi va rivojlanishi
tasvirlanadi. Bu ma‟lumotlar geografik
kartaning asosini tashkil qiladi.

Kartografiya - loydan chiziqdan kompyuterlashtirilgan
xaritalashgacha

Avvalroq ma'lum bo'lgan eng qadimgi xaritalardan ba'zilari
mil. Avv. 16,500-yilga kelib, Yer o'rniga tungi osmonni
namoyish qilmoqda. Bundan tashqari, qadimgi g'orning
rasmlari va tosh asarlari tepaliklar va tog'lar kabi landshaft
xususiyatlarini aks ettiradi va arxeologlar ushbu rasmlarning
ko'rsatgan joylarini kezish va odamlar tashrif buyuradigan
joylarni ko'rsatish uchun ishlatilganiga ishonishadi.
Xaritalar ham qadimiy Bobilda yaratilgan (asosan, loy
tabletkalarda) va ular juda nozik grafika texnikasi bilan
chambarchas bog'liq. Ushbu xaritalar tepaliklar va vodiylar
kabi topografik xususiyatlarni namoyon etgan, shuningdek,
ularning xususiyatlariga ega bo'lgan.
Bobil dunyo haritasi dunyoning eng erta xaritasi hisoblansa-
da, u Yerning ramziy vakili bo'lgani uchun noyobdir.
Taxminan mil. Avv. 600 yil

Kartograflar tomonidan navigatsiya uchun ishlatiladigan va
Erning muayyan hududlarini tasvirlash uchun foydalanilgan
xaritalar sifatida aniqlangan dastlabki qog'oz xaritalar erta
yunonlar tomonidan yaratilgan.
Anaximander qadimgi yunonlar orasida birinchi bo'lib mashhur
bo'lgan xaritani chizish uchun va birinchi kartograflardan biri
sifatida qaraladi. Hecataeus, Herodotus, Eratosthenes va Ptolemy
boshqa mashhur yunon xaritalarini yaratgan. O'zlari jalb etgan
xaritalar tadqiqotchilarning kuzatuvlaridan va matematik
hisoblardan olingan.
Yunon xaritalari kartografiyaga muhim ahamiyatga ega, chunki
ular ko'pincha Yunonistonni dunyoning markazida va okean
bilan o'rab olinganligini ko'rsatdilar. Boshqa erta yunon
xaritalari dunyoni ikki qit'a - Osiyo va Yevropaga bo'linishini
ko'rsatadi. Bu g'oyalar, asosan, Homerning asarlari va boshqa
yunon adabiyotining asarlaridan iborat edi.

Qadimgi yunon xaritalaridan tashqari, kartografiyaning
dastlabki misollari ham Xitoydan chiqadi. Ushbu xaritalar
miloddan avvalgi 4-asrga kelib, yog'och bloklarga tegishli. Ipak
ustida boshqa erta Xitoy xaritalari ishlab chiqarilgan.
Qin davlatining erta Xitoy xaritalari Jialing daryosi tizimi va
yo'llar kabi landshaft xususiyatlarga ega bo'lgan turli
hududlarni ko'rsatib turibdi va dunyoning eng qadimgi
iqtisodiy xaritalari (Wikipedia.org) sifatida tan olingan.
Kartografiya Xitoyda turli xil sulolalar davomida rivojlanishda
davom etdi va 605 yilda Sui sulolasining Pei Ju tomonidan grid
tizimi yordamida erta xaritada yaratildi. 801 yilda Hai Nei Hua
Yi Tu (To'rt) dengizdagi Xitoy va Barbar xalqlarining xaritasi
Tang sulolasi tomonidan Xitoy va Markaziy Osiyo
koloniyalarini ko'rsatish uchun yaratilgan. Xarita 30 metr (9,1
m) dan 33 fut (10 m) balandlikda va juda aniq o'lchovli panjara
tizimi ishlatilgan.

FOY DALANILG AN ADABIYOTLAR.
1. Кузибоев Т.К. “Геодезия” “Укитувчи”, Тошкент, 1975.
2. Мубораков Х. Геодезия ва картография. Т. Ўқитувчи,
2002й
3. Норхужаев К.Н. “Инженерлик геодезияси”, Тошкент,
Укитувчи 1984.
4. Назиров А. Геодезия Тошкент “Ўқитувчи”, 1978
5. Яковлев Н.В.Высшая геодезия. Учебник для вузов. –
М.Недра, 1989
6. Muborakov H. Ahmedov. Geodeziya va kartografiya.
Toshkent ”O’qituvchi” 2002.
7. Oxunov Z.D. Geodeziyadan proktikum. Toshkent ,
“Universitet”, 2009
8. Toshpo’latov S.A. Avchiyev Sh.K. Kovalyov N.V. Oliy
geodeziya. Toshkent,
2002.
9. O’tanov O’. “Geodeziya” o’quv qo’llanma Toshkent
“Bilim” 2005

Topografiya kartografiya va GES fanining rivojllanish tarixi

Reja 1 Topogirafiya fanining rivojlanish tarixi 2 Kartagirafiya fanining rivojlanish tarixi 3 GIS fanining rivojlanish tarixi

Topografi ya (yun. topos — joy va ...grafim) — Yer sirti (qurukGʻshk tabiiy sirti elementlari va unda joylashgan inson faoliyatiga bogʻliq obʼyektlar)ni geometrik jihatdan oʻrganish, ularni plan va xaritalarda tasvirlash bilan shugʻullanadigan ilmiy-texnik fan. T. yirik masshtabli topografik xaritalarni tuzish bilan bogʻliq dala oʻlchash va hisobchizma ishlarini; joyda sʼyomka bazasi tarmogʻini qurish; oddiy asbob va usullarda bajariladigan sʼyomka ishlarini, aerofototopografik usulda bajariladigan sʼyomka ishlarini tashkil qilish va amalga oshirish; topografik xaritalar tuzishning hamma bosqichlarida tahririy ishlarni taʼminlash; topografik xaritalar uchun shartli belgilarni ishlab chiqish va ularni mukammallashtirish kabi masalalar bilan shugʻullanadi.

Yer tabiiy sirtini oʻrganishda T. tabiiy va iqtisodiy geografiyaga asoslanadi; Yer sirtining tasvirini qogʻoz (tekislik)da hosil qilish (topografik xaritani yaratish)da esa u geodeziya va xaritagrafiya maʼlumotlaridan foydalanadi.Bizga malumki joy-yer yuzasining kichik bir bo‘lagidan barcha past balandliklar va undagi jamiki ob'ektlar yig‘indisidir.Joy tarkibi oz turiga ko‘ra ikki yirik guruhga ajratiladi:relef va joyning mahalliy elementlari.Topografik xarita-relef va mahalliy jismlar aniq,tushunarli va ko‘rgazmali ravishda tasvirlangan joyning asosiy chizmali hujjatidir.Topografik xaritalarda mahalliy jismlar umumiy qabul qilingan shartli belgilar bilan,relef esa balandlik nuqtalari ko‘rsatilgan egri chiziqlar (jigar ranggida)bilan tasvirlanadi.

Topografiya kartografiya va GES fanining rivojllanish tarixi

10.08.2023

0

1868.9755859375 KB

Похожие