logo

Xitoy sivilizatsiyasi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

941.91015625 KB
Xitoy sivilizatsiyasi   
Qadimgi Xitoy sivilizasiyasi Xuanxe daryosining o’rta oqimida er. avv. V – III ming 
yilliklarda neolit madaniyalari zamirida vujudga keldi. Er. avv. I ming yillikda Qadimgi 
Xitoy poseleniyalari daryo yoqalab joylashgan bo’lib, I ming yillikning o’rtalaridan, 
ya’ni temir qurollarning keng miqyosda tarqalishi bilan dasht tekisliklarga ham tarqala 
boradi.

Qadimgi Xitoy Sharq davlatlarining barcha xarakterli belgilarini o’zida jamlab, uning 
timsoli bo’la oladi. Bu yerda davlatning paydo bo’lishi er. avv. XVIII asrlarda Shan yoki 
In deb atalgan Xitoy qabila ittifoqining, boshqa qabilalar ittifoqlari hududini bosib olib, 
g’oliblar boshligi esa podsho bo’lganligi haqidagi hodisa bilan bog’lanadi.

Dastlabki shahar tipidagi sivilizasiya Qadimgi Xitoyda eramizdan II ming yil ilgari 
Xuanxe daryosi havzasida o’troqlikka o’tib qolgan qishloq xo’jaligi bilan 
shug’ullanayotgan In qabilalarida yuz bergan        
  In qabilalar ittifoqi hayotining murakkablashuvi yozuvning tetapoya qilishiga olib 
keladi, birlamchi davrda u sig’inish marosimlarini o’tkazish maqsadida ishlatilgan. 
Bu yozuv oddiy shaklda bo’lib, asosan piktografik xarakterga ega edi, biroq unda 
iyeroglif yozuvlarining proobrazini kuzatsa bo’lar edi hamda keyinchalik u hozirgi 
Xitoy iyeroglifikasining paydo bo’lishiga zamin yaratadi. Bu davrning muhim 
xususiyati ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi metalldan foydalanishning 
boshlanishi bilan kuzatilinadi. Shu bilan birga mehnat jarayonini takomillashtirish 
ham ahamiyat kasb etadi, ya’ni harbiy sarkardalar, kohinlar, jamoa oqsoqollari 
kengashi singari jamoat funksiyalarini belgilab berish va ishlab chiqarishni 
takomillashtirishni qabilalarga ajratish kabilar muhim omil bo’lgan. Jamiyatdagi bu 
o’zgarishlar dastlabki qulchilikning vujudga kelishi bilan kuzatiladi .        
Er. avv. II ming yillikning 2-yarmida Shimoliy Xitoyda – Tansudan Shan-dungacha va 
Xebeydan Xunani hamda Szyasnigacha ilk shahar tipidagi poseleniyalar – bronza 
davriga oid poseleniyalar kuzatilib, ular oxirgi o’n yilliklarda topilgan arxeologik 
topilmalar bilan bog’liq. Ushbu «shahar o’choqlari» qo’ni-qo’shni jamoalar 
komplekslarini tashkil etgan. In davri «Ilk shahar» poseleniyalari birinchi bo’lib 
Xenant viloyatida topilgan.

Er. avv. II ming yillikning oxirida etnik jihatdan bir xildagi yirik tashkilot bo’lmish 
shahar jamoalari konglomerati boshida Shan shahar-davlati turadi. Uning yo’lboshchisi 
favqulodda harbiy haq-huquqlardan foydalana olardi hamda Van deb nomlanardi (van 
atamasi keyinchalik podsho va oliy kohin funksiyasini boshqargan shaxs bo’lgan).        
Shan shahri va jamoasi to’g’risida Xitoy hududidagi mavjud eng qadimgi yozma 
yodgorliklardan bilib olamiz. Ushbu davrning asosiy manbalari bo’lib, yozuvlar hisoblanadi. 
Biroq ular arxaik yozuv usulida yozilganligi bois o’qishda chalkashliklar yuzaga keladi va 
mazmuni jihatdan ular diniy matnlar hisoblanadi hamda ijtimoiy tuzumni tavsiflab 
berolmaydi.

Ko’rib o’tilayotgan davrdagi birinchi yozma yodgorliklar er. avv. XIII – XI asrlarga taalluqli 
bo’lib, Anyan hududidan topilgan. Taxminlarcha, Anyan Shan jamiyatining muhim markazi 
bo’lgan, eng qiziqarli topilma esa – bu orakul arxivi yoki In orkuli deb atalmish topilma 
bo’lib, bu yerda 100 mingdan ziyod yozma manbalar topilgan. Ular hayvon kurak suyaklarida 
hamda toshbaqa qalqonlarida yozilgan va ular asosan fol ochish uchun ishlatilgan.

Anyan arxivining yozuvlaridan ayrim ma’lumotlar olindi. Masalan, asosiy shaxs – harbiy 
qo’mondon, oliy kohin va ishlab chiqarishning tashkilotchisi bu «Shan shahri» hukmdori 
bo’lib, u van unvonini olgan.        
IV-VI-asrlarda budda yer egaligi rivojlandi. Buddizm X.ga mil. 1-asrda Hindistondan G arbiy va ʻ
Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan. 420—581 yillarda Janubiy va Shimoliy sulolalar (Nanbey 
chao) xukmronlik qilgan. Bu davrda mamlakatning janubida Sun (420—479), Chi (479-502), 
Lyang (502-557), Chen (557—589), shimolida Shimoliy Vey (386-534), Sharqiy Vey (534-550). 
Shimoliy Chi (550577), G arbiy Vey (535-557), Shimoliy Chjou (550-581) kabi davlatlar paydo 	
ʻ
bo ldi. Janubidagi davlatlar xitoylar tomonidan, shimolidagi davlatlar esa xitoy bo lmagan 	
ʻ ʻ
xalqlar tomonidan tashkil etildi. 581 yilda X.dagi mayda davlatlarni birlashtirish asosida Suy 
sulolasi (581—618), 618 yilda Tan sulolasi (618—907) hokimiyat tepasiga keldi. Ayrim 
ma lumotlarga kura, etnik jihatdan Tan sulolasi turklarga aloqador bo lganligi sababli dastlabki 
ʼ ʻ
mazkur sulola turklar tomonidan qo llabquvvatlandi. 7-asr oxirida Tan imperiyasi harbiy 	
ʻ
jihatdan yuksaldi, boskinchilik urushlari olib bordi. 630 yil Sharqiy Turk xoqonligi, 657 yil 
G arbiy turk xoqonligiga zarba berilishi natijasida Sharqiy Turkistondagi davlatlar 100 yilga 	
ʻ
yaqin X.ga qaram bo lib qoldi. 751 yil Tan armiyasi Talas jangish arablar tomonidan 	
ʻ
mag lubiyatga uchragach, imperiya g arbga qilmoqchi bo lgan yurishdan voz kechishga majbur 	
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Uyg ur xoqonligi davri (745—840)da esa uning ta siri ostiga tushib qoldi.	
ʻ ʻ ʼ        
8-asr o rtalaridan markaziy hokimiyat bilan chekka viloyat hokimlari o rtasida kurash ʻ ʻ
kuchaydi, 874—901 yillardagi dehqonlar qo zg olonlari natijasida Tan imperiyasi inqirozga 	
ʻ ʻ
yuz tutdi. So ngra tarixda turli to dalar kurashi va mamlakatning mayda hokimliklarga 	
ʻ ʻ
bo linib ketishi bilan mashhur bo lgan U day shigo ("Besh sulola 10 ta hokimlik", 907—960) 	
ʻ ʻ
deb nom olgan davr boshlandi. 960 yil sarkarda Chjao Kuanin so nggi Chjou (951—960) 	
ʻ
sulolasini ag darib tashlab Sun imperiyasi (960—1279)ga asos soldi. Bu imperiya davrida X. 	
ʻ
hududi shimda Buyuk Xitoy devoridan, g arbda Xuanxe daryosining yuqori qismidan, 	
ʻ
janubida Vyetnam chegarasidan nariga o tmadi. Shimoliy va shimoli-sharqda X. hududining 
ʻ
talay kismini Lyao kidanlar davlati, SiSya tangutlar davlati bosib oldi. Sun imperiyasi bu 
davlatlarga kumush va shoyi bilan xiroj to lab turdi.	
ʻ

X.ga bostirib kirgan chjurchjenlar 1125 yil Lyao imperiyasini tormor etib, chegaralari 
Xuanxe daryosi bo ylab o tadigan Szin davlatini barpo etdilar. 1141 yil Sun imperiyasi Szin 	
ʻ ʻ
davlatining vassaliga aylandi.   
X. musiqa madaniyati jahonning eng qad. musiqa madaniyatlaridan biri. Uning manbai mil. av. 2ming yillikdayoq muayyan darajada 
rivojlangan qad. qo shiq va raqslarga borib taqaladi. "Shitszin" ("Qo shiqlar kitobi", mil. av 11—6-asrlar)da 3000 xalq qo shig i, ʻ ʻ ʻ ʻ
marosim madhiyalari to plangan bo lib, xalq qo shiq san atining muhim yodgorligidir. Xitoy xalq musiqasi bir ovozli bo lib 	
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
pentatonikaga asoslangan (mil. av. 7-asrda shakllangan). Keyinchalik 7 va 12 ovozli sistema paydo bo ldi. Asosiy musiqa cholg ulari 	
ʻ ʻ
(an anaviy xitoy orkestri, odatda, 100 ga yaqin, cholg udan tashkil topadi): torli — se, sin, pipa, erxu, sixu, banxu; puflama — syao, 	
ʼ ʻ
paysyao, di, sona, shen; urma — gong, qo ng iroqcha, baraban, tarelkalar. Nota yozuvidagi (iyeroglif tizimi) birinchi professional asar 	
ʻ ʻ
— "Yulantsu" ("Tanho orxideya") pyesasidir (muallifi Syu Min, 6-asr). 8-asrda balet san ati rivojlana boshladi. 12—13-asrlarda 	
ʼ
dramatik dialog, orkestr jo rligida kuylash, pantomima va raqsni o zida mujassamlashtirgan xitoy operasi shakllandi. 17-asrning 	
ʻ ʻ
o rtalaridan Sharqiy X.da orkestr musiqasi rivojlandi. 19-asr bilan 20a oralig ida Yevropa musiqasi ta siri sezildi. 1927 yil 	
ʻ ʻ ʼ
konservatoriya ochildi. X. musiqasiga boshqa mamlakatlar musiqa san ati yutukdarini olib kirishga intiluvchi "Yangi xitoy musiqasi" 	
ʼ
deb nomlangan ilg or musiqa harakati paydo bo ldi. Kompozitorlar Ne Er (1912 35; ommaviy vatanparvarlik qo shiqlar muallifi), Si 	
ʻ ʻ ʻ
Sinxay (1905 — 45), Xuan Szi (1904—38), Chjanshu (1908—38) yangi musiqa asoschilaridir. 1953 yil X. kompozitorlar uyushmasi 
tuzilgan. Pekin, Shanxay, Shenyan, Chendu, Tyantszin, Sian, Guanchjou shaharlarida konservatoriyalar ishlaydi. X.da dirijyorlar Li 
Demun, Xuan Itszyun, Yan Lyankun, Xan Chjunsze, Chjen Syaoin, kompozitorlar Li Xuanchji, Lyu Chji, Syuy Sisyan, Syuy Vey, 
Chju Szyaner, Chjan Juy, Chjen Syufen, ijrochisolistlar Lu Chunlin, Lyu Dexay, Van Gotun, Shen Chjungo, vokalchilar Chjan Syuan, 
Vey Sisyan, Xu Sunxua, Van Kun, Li Guilar mashhur. So nggi chorak asr davomida musiqa san atida katta yuksalish yuz berdi. 	
ʻ ʼ
Ayniqsa, zamonaviy estrada janri tez rivojlandi. Yoshlar o rtasida g arb musiqasiga bo lgan intilishning kuchayishi har xil yoshlar 
ʻ ʻ ʻ
ansambllari tashkil topishiga olib keldi. Yevropa musiqa ohanglari bilan milliy musiqa ohanglarining qo shilib ketishi kuzatildi. 	
ʻ
Musiqa ijro etishda zamonaviy musiqa cholg ularidan foydalanish keng tarqaddi.	
ʻ   Zamonaviy rivojlangan Xitoy

Xitoy sivilizatsiyasi

 Qadimgi Xitoy sivilizasiyasi Xuanxe daryosining o’rta oqimida er. avv. V – III ming yilliklarda neolit madaniyalari zamirida vujudga keldi. Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Xitoy poseleniyalari daryo yoqalab joylashgan bo’lib, I ming yillikning o’rtalaridan, ya’ni temir qurollarning keng miqyosda tarqalishi bilan dasht tekisliklarga ham tarqala boradi.  Qadimgi Xitoy Sharq davlatlarining barcha xarakterli belgilarini o’zida jamlab, uning timsoli bo’la oladi. Bu yerda davlatning paydo bo’lishi er. avv. XVIII asrlarda Shan yoki In deb atalgan Xitoy qabila ittifoqining, boshqa qabilalar ittifoqlari hududini bosib olib, g’oliblar boshligi esa podsho bo’lganligi haqidagi hodisa bilan bog’lanadi.  Dastlabki shahar tipidagi sivilizasiya Qadimgi Xitoyda eramizdan II ming yil ilgari Xuanxe daryosi havzasida o’troqlikka o’tib qolgan qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanayotgan In qabilalarida yuz bergan

   In qabilalar ittifoqi hayotining murakkablashuvi yozuvning tetapoya qilishiga olib keladi, birlamchi davrda u sig’inish marosimlarini o’tkazish maqsadida ishlatilgan. Bu yozuv oddiy shaklda bo’lib, asosan piktografik xarakterga ega edi, biroq unda iyeroglif yozuvlarining proobrazini kuzatsa bo’lar edi hamda keyinchalik u hozirgi Xitoy iyeroglifikasining paydo bo’lishiga zamin yaratadi. Bu davrning muhim xususiyati ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi metalldan foydalanishning boshlanishi bilan kuzatilinadi. Shu bilan birga mehnat jarayonini takomillashtirish ham ahamiyat kasb etadi, ya’ni harbiy sarkardalar, kohinlar, jamoa oqsoqollari kengashi singari jamoat funksiyalarini belgilab berish va ishlab chiqarishni takomillashtirishni qabilalarga ajratish kabilar muhim omil bo’lgan. Jamiyatdagi bu o’zgarishlar dastlabki qulchilikning vujudga kelishi bilan kuzatiladi .