Xotira
![MAVZU:Xotira](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_1.png)
![Reja
1.Xotira haqida umumiy
tushuncha.
2.Xotira nazariyalari. Xotira
turlari.
3.Xotira va o’rganish. Xotiraning
o’sishi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_2.png)
![Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga
egadir. Xotira odamning o’z o’tmish tajribasini uzluksiz
ravishda kengaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon
beradi.
Xotiradan maxrum bo’lgan odamni bir daqiqa tassavur qilib
ko’raylik bunday odam boshqa kishilarni va tevarakatrofdagi
narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bo’lgan bo’lar edi u
o’z ona tilini unutgan bo’lib, biror jumlani xam ayta olmas edi.
Bunday odamda harakat xotirasi yoqolib, u xech bir harakatni
qabul qila olmas edi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_3.png)
![](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_4.png)
![O’tmish tajribaning ongimizda iz qoldirilishi, saqlanishi va uni
keyinchalik qayta tiklanishidan iborat bo’lgan jarayon xotira deb
ataladi.
Individning o’z xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda
saqlab turishi va keyinchalik esga tushirishini xotira deb
ataladi.
Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar:
Esda olib qolish
Esda saqlash
Esga tushirish
unitish jarayonlari bir-biridan farq qilinadi. Ana shu kursatib
utilgan xotira jarayonlari avtonom (ya`ni o’z oldiga mustaqil)
psixik «qobiliyatlar bo’lla olmaydi. Bu xotira jarayonlari
faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_5.png)
![](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_6.png)
![Ma`lum materialni esda olib qolish xayot faoliyati davomida
individual, ya`ni shaxsiy tajribani to’plash bilan bog’liqdir.
To’plangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga
tushurish ni talab qiladi.
Ma`lum materialning katnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib
qolishi unda esdan chiqarib qolish ga olib keladi.
Materialni saqlab turish deb ataladigan narsa xam shaxsning
faoliyatida katnashishi bilan bog’liq, chunki insonning har bir
daqiqadagi xatti harakatlari uning butun xayotiy tajribasi bilan
belgilanadi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_7.png)
![Xozirgi zamon fanida barcha psixik jarayonlarni, shu jumladan, xotira
jarayonlarini xam tarkib toptirishga sababchi bo’lgan faktor asosan
shaxs faoliyatidir, deb qarovchi nazariya tobora e`tirof etilmokda.
Anna shu kontsepsiyaga muvofik esda olib qolish, esda saqlash va
qayta esga tushirish jarayonlarining amalga oshirilishi sub`ekt
faoliyatida anna shu material qanday o’rinda turishi bilan belgilanadi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_8.png)
![Xotira mashqi](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_9.png)
![Xotiraning har xil turlarini ajratishda eng umumiy asos qilib xotira
harakteristikasining esda olib qolish va qayta esga tushirish
jarayonlari amalga oishiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi
olinadi.
Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq
ravishda bo’linadi.
Ko’proq faoliyatda ko’rinadigan psixik aktivlik harakteriga qarab,
xotirani harakat, emotsional obrazli, va mantiqiy xotira turlariga
bo’linadi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_10.png)
![Faoliyat maqsadi harakteriga ko’ra, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira
turlariga bo’linadi.
Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlsh muddatiga
qarab (faoliyatda xotiraning roli va o’rni jixatidan) qisqa muddatli,
uzok muddatli va operativ xotira turlariga bo’linadi.
Inson faoliyatining har xil turlarida psixik aktivlikning turlicha
ko’rinishlari ustun turishi mumkin.
Masalan, harakat emotsional, sensor inteluktal psixik aktivlik
turlari. Anna shu psixik aktivlik turlairning har biri tegishli
harakatlar va ularning maxsulotlarida ifodalanadi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_11.png)
![Harakatlarda xissiyotlarda, obrazlarda, fikrlarda o’z ifodasini topadi.
Bularga xizmat qiluvchi xotiraning o’ziga xos turlariga psixologiyada
tegishli nom berilagan.
Harakat
Emotsional
Obrazli
Mantiqiy xotira.
Harakat xotirasi- turli xil harakatlar va ularning sistemalarini esga olish,
esda saqlash va qayta esga tushirishdan iboratdir.
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda harakat xotira turi ochik oydin
utsunlik qiladigan odamlarda uchrab turadi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_12.png)
![Emotsional tuygu xissiyotga xos xotiradir.
Emotsiyalar tuyg’ular bizga extiyojlarimiz va qiziqishlarimiz
qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi olamga nisbatan
bizning munosabatlarimiz qanday amalga oshirilayotganligidan
doim xabar berib turadi. Shuning uchun har bir kishining xayoti va
faoliyatida emotsional xotira juda katta axamiyatga egadir.
Biz boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlab qolgan xissiyotlar
va harakatga undovchi yoki o’tmishda salbiy kechinmalarga ega
bo’lgan harakatlardan saqlab qoluvchi signal tarzida namoyon
bo’ladi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_13.png)
![O’zga kishiga hamdard bo’lish qobiliyati, kitob kaxromoni bilan
birga qayg’urish emotsional xotiraga asoslanadi.
Agar siz boshdan kechirganlarni bir laxzada eslash bilan qizarish,
oqarish qobiliyatiga ega bo’lsangiz agar siz qachonlardir boshdan
kechirgan baxtsizlik xaqida o’ylashdan qo’rqsangiz, sizda tuygu
xissiyot xotirasi yoki emotsional xotira bor deyish mumkin.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_14.png)
![Obrazli xotira tasavvurlar, tabiat va xayot manzaralari, shuning
bilan birga, tovushlar, xidlar, ta`mlar bilan bog’liq bo’lgan
xotiradir. Xotiraning bu turi –ko’rish, eshitish, tuyish, xid bilish
va ta`m bilish xotiralaridan iboratdir.
Agar normal taraqqiy etgan barcha kishilarning xayotiy
sharoitlarida kurish va eshitish xotirasi odatda, yaxshi
rivojlangan bo’lib, etakchi rol o’ynasa, tuyish xid bilish va ta`m
xotiralarini, xotiraning ma`lum ma`noda professional turlari deb
atash mumkin.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_15.png)
![Ixtiyorsiz xotira ning xayotimizda naqadar katta o’rin
egallaganligini har kim xam o’z turmush tajribasidan biladi.
Ixtiyorsiz xotira asosida maxsus mnemik maqsadlarsiz va zo’r
berishsiz o’z xayotiy axamiyati hamda xajmi jixatidan
tajribalarimizinng kupchilik qismi tarkib topadi.
Biroq inson faoliyatida ko’pincha inson xotirasining boshqarish
zarurati tug’ilib qoladi.
Manna shunday sharoitlarda kerakli narsalarni ixtiyoriy ravishda
o’rganib olish yoki eslash imkoniyatini beradigan ixtiyoriy xotira
katta rol uynaydi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_16.png)
![Operativ xotira tushunchasi inson tamonidan bevosita amalga
oshirilayotgan aktual harakatlar, operatsiyalar uchun xizmat
qiluvchi mnemik jarayonlarni bildiradi.
Bunda ishni bajarish uchun ayrim oralik natijalarni yordamida
saqlab turamiz, bajarayotgan ishimizining oxirgi natijasiga
yaqinlashganimiz sari, konkret ishlangan materiallar esdan chiqib
qolishi mumkin.
Xudi shunga o’xshagan xammasini biz biron tektsni o’qishda,
ko’chirib yozishda va umuman ozmi-kopmi murakkabroq ishni
bajarishda kuzatishimiz mumkin.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_17.png)
![Proaktiv (oldinga karab sharakat qiluvchi) va Retroaktiv (orkaga
karab sharkat qiluvchi) tormazlanish
Qandaydir bir faoliyat doirasida xam, chunonchi qandaydir
materialni yod olish jarayonida xam namoyon bo’lishi mumkin.
Ma`lum materialning o’rta qismi oldingi va oxirgi qismlariga
qaraganda yomon esda saqlanib qoladi.
Materialning o’rta qismi, agar material xajm jixatidan ayniqsa
katta bo’lsa, proaktiv va retroaktiv tormozlanishning salbiy
ta`siriga uchraydi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_18.png)
![Unitish jarayoni ozmi yoki ko’pmi chuqur bo’lishi mumkin.
Unitilgan obrazlar yoki fikrlarninng aktuallashtirilishi shunga
ko’ra ozmi ko’pmi qiyinlashadi.
Yoki umuman mumkin bo’lmay koladi.
Vaktincha unitish tegishli miya pulsi xujayralarining zo’riqishi
natijasida paydo bo’ladigan xaddan ortiq tormozlanish sababli
yuzaga kelishi xam mumkin.
Toliqqan paytda esda olib qolishning keskin pasayib ketish sababi
anna shunda.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_19.png)
![Materialni eslash uchun bo’lgan xaddan tashqari kuchli xoxish
natijasida tormozlanish yuzaga keladi.
Vakt o’tishi bilan odam qandaydir. Boshqa ishga chalg’ib ketgach,
tormozlanish tarqilib ketadi.
Anna shu paytda esga tushirilishi narsa ko’pincha xotira yuzasiga
go’yo o’z-o’zicha sizib chiqadi.
Materialni mustaxkamlashga qiziqishning bo’lishi materialni
uzoqroq esda olib qolishga olib keladi.
Unitsh vaktga bog’liq bo’ladi.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_20.png)
![1. Harakat yoki motor harakat xotirasi
2. Obrazli xotira
3. His-tuyg’u xotirasi
4. So’z mantiq xotirasi Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra xotira
turlari](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_21.png)
![Faoliyatning maqsadiga ko’ra xotira turlari:
Ixtiyorsiz
IxtiyoriyMexanik](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_22.png)
![Faoliyatning
davomiyligiga
ko’ra
Uzoq
muddatli Qisqa
muddatli Operativ](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_23.png)
![Ruhiy xaoliyat
qo’zg’atuvchisining sifatiga
ko’ra
Musiqiy
xotira
Eshitish
xotirasi](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_24.png)
![Xulosa
Xotira jarayoni sifatida saqlashning o'ziga xos qonuniyatlari bor.
Saqlash dinamik va statik bo'lishi mumkinligi aniqlandi. Dinamik
xotira operativ xotirada, statik xotira esa uzoq muddatli xotirada
namoyon bo'ladi. Dinamik saqlanish bilan material ozgina o'zgaradi,
statik saqlanish bilan, aksincha, u majburiy ravishda qayta qurish,
qayta ishlashdan o'tadi.
Uzoq muddatli xotirada saqlanadigan materialning qayta tiklanishi
doimiy ravishda qayta keladigan ma'lumotlarning ta'siri ostida sodir
bo'ladi. Qayta qurish o'zini namoyon qiladi turli shakllar : ma'lum
detallarning yo'qolishi va boshqa detallar bilan almashtirilishida,
materialning ketma-ketligini o'zgartirishda, uni umumlashtirishda.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_25.png)
![Foydalanilgan Adabiyotlar
1. · Umumiy psixologiya. T.: O’qituvchi, 1992. – 512 s.
2. · Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s.
3. · G`oziev E. Psixologiya. T.: O’qituvchi, 1994 – 300 b.
4. · Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s.
5. · Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s.
6. · Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y.
7. · G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.](/data/documents/8e8cfdce-0df6-44d5-ad28-61fba8fb386c/page_26.png)
MAVZU:Xotira
Reja 1.Xotira haqida umumiy tushuncha. 2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari. 3.Xotira va o’rganish. Xotiraning o’sishi.
Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir. Xotira odamning o’z o’tmish tajribasini uzluksiz ravishda kengaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. Xotiradan maxrum bo’lgan odamni bir daqiqa tassavur qilib ko’raylik bunday odam boshqa kishilarni va tevarakatrofdagi narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bo’lgan bo’lar edi u o’z ona tilini unutgan bo’lib, biror jumlani xam ayta olmas edi. Bunday odamda harakat xotirasi yoqolib, u xech bir harakatni qabul qila olmas edi.
O’tmish tajribaning ongimizda iz qoldirilishi, saqlanishi va uni keyinchalik qayta tiklanishidan iborat bo’lgan jarayon xotira deb ataladi. Individning o’z xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda saqlab turishi va keyinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar: Esda olib qolish Esda saqlash Esga tushirish unitish jarayonlari bir-biridan farq qilinadi. Ana shu kursatib utilgan xotira jarayonlari avtonom (ya`ni o’z oldiga mustaqil) psixik «qobiliyatlar bo’lla olmaydi. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi.