Xotira turlari klassifikatsiyasi
![Mavzu: Xotira turlari klassifikatsiyasi](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_1.png)
![Xotira insonning holati va faoliyatining
barcha sohalarida qatnashishi tufayli
uning namoyon bolish shakllari,
holatlari, shart-sharoitlari, omillari
ham xilma-xil korinishga egadirlar.
Odatda xotirani muayyan turlarga
ajratishda eng muhim asos qilib uning
tavsifnomasi sifatida esda olib qolish,
esda saqlash, esga tushirish, unutish
singari jarayonlarni amalga oshiruvchi
faoliyatining xususiyatlariga bogliqligi
olinadi. Shu orinda ta'kidlash joizki,
ayrim darsliklarda xotira turlari
turlicha klassifika t siya qilinadi.
.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_2.png)
![Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida
chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida
quyidagi klassifikatsiya uchraydi:
Faoliyatda koʻproq sezilib turadigan psixik
faollikning xususiyatiga qarab: harakat,
emotsional , obrazli va soʻz mantiq xotira.
Faoliyatning maqsadlariga koʻra : ixtiyorsiz va
ixtiyoriy xotira.
Materialni qancha vaqt esda olib qolish va
esda saqlash muddatiga koʻra : qisqa
muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_3.png)
![M.G.Davle t shin t ahriri ost ida chiqqan " Umumiy
psixologiya" oquv qoʻllanmasida quyidagi
xot ira k lassifi k asiyasi qayd qilinadi:
Psixik f aolligiga k oʻra : ixt iyoriy va ixt iy orsiz
xot ira.
F aoliyat maqsadiga koʻra : harak at , e mot sional ,
obraz va soz-mant iq xot irasi.
Muddat iga koʻra : uzoq muddat li, qisqa
muddat li va ope rat iv xot ira.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_4.png)
![E.G.Gʼoziev tahriri ostida chiqqan
"Umumiy psixologiya" oʻquv
qoʻllanmasida xotira turlari quyidagicha
klassifikasiya qilingan.
1. Ruhiy faoliyatning faolligiga koʻra :
a) harakat yoki motor harakat xotirasi;
b) obrazli xotira;
v) his-tuygʻu yoki hissiyot xotirasi;
g) soʼz-mantiq xotira.
2. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan:
a) ixtiyorsiz;
b) ixtiyoriy;
v) mexanik.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_5.png)
![3. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga koʻra :
a) qisqa muddatli xotira;
b) uzoq muddatli xotira;
v) operativ (tezkor) xotira.
4. Ruhiy faoliyat qoʻzgʻatuvchisining sifatiga
koʻra :
a) musiqiy;
b) eshitish xotirasi;
5. Ruhiy faoliyatning inson yoʻnalishiga qarab:
a) fenomenal;
b) kasbiy.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_6.png)
![Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir
turida ruhiy faollikning u yoki bu korinishlarini
ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat,
hissiyot, idrok, aql-zakovat kabi ruhiy faoliyatning
korinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik
turlarining har biri tegishli harakatlarda va
ularning mahsulotlarida oz ifodasini topib
harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuygularda,
obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda
aks etadi.
Turli harakatlar va ularning bajarilishi
tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va boshqalarni
esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan
iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_7.png)
![His-tuygu yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuygular, ruhiy
kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz
qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va
hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay
tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib
turish imkoniyatiga ega.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, oz-ozimizga
bolgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli
hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash,
esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb
ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib
qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va oʻtmishda salbiy
kechinmalarga ega bolgan harakatlardan saqlanib qoluvchi
signal tarzida namoyon boʻladi .](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_8.png)
![Obrazli xotira - tasavvurlar va
turmush manzaralari, shuning bilan
birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar
shakllar, bilan bogliq bolgan xotira
turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol
mazmunni, binobarin, narsa,
hodisalarning aniq obrazlarini,
ularning xususiyatlari va
boglanishlarini esda qoldirish, ongda
mustahkamlash hamda zaruriyat
tugilganida esga tushirishdan iborat
xotira turiga aytiladi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_9.png)
![Oʻzining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy
va ijobiy turlarga bolinadi. Agar kuchli ravishda odam qizil
rangga qarab turib, songra nigohini oq qogʻozga kochirsa, u
holda ob'ektda kok-yashil rang paydo bolganday korinadi. Izchil
obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu
holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-
ketlik hodisasi namoyon boladi. Qorongʻu xonada koz oldida
bir narsaga, masalan, qol yaqinlashtirilsa songra qisqa muddatli
(0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq ochgandan
keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq
obrazini korishda davom etadi. Mazkur obraz oz rangida bir
qancha muddat saqlanib, song kozdan yoqoladi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_10.png)
![Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish
mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq
namoyon bolishini va qisqa muddat davom etishi
kuzatiladi. Eydetik obrazlar psixologiyada izchil
obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an'ana tusiga
kirgan bolib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni
anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar oz
vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari
aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi
odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar
koʻz oʻngidan olib qoyilsa ham surat siymosi uzoq vaqt
saqlanish xususiyatiga ega.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_11.png)
![Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi
bolib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida
tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul togrisida
tasavvurga ega ekanligi shuni koʻrsatadiki , uning ilgarigi
tajribalari sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini
qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasavvur
obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin
eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni
korsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy
boʻlib , oʻziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi
farq tasavvur obrazlarining polimodallik xususiyatidir.
Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari korish, eshitish,
teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi .](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_12.png)
![Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi
idrok qilingan narsalarning izini sust ravishda
saqlab balki, bir qator tasavvur bilan boyitadi,
narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqida
oʻz bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan
boglovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga
oshiradi. Bularning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy
zoʻriqish , asabiy taranglashuv natijasida r oʻ yobga
chiqishidan dalolat beradi.Tasavvur obrazlari
xotiraning murakkab faoliyati mahsuli bolib, ular
izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab
psixologik hodisadir.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_13.png)
![Soʼz-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq
hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda
fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida
ifodalanganligi tufayli ularni ifodalash faqat
ozlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma'nosini
izohlash, yoki ularni soʼzma-soʼz ifodalanishini aynan
aytib berishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Agar axborot
ma'no jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialni
soʼzma-soʼz oʻzlashtirish , mantiqiy oʻrganish boʻlmasdan ,
balki aksincha mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_14.png)
![Ixtiyoriy xotira deganda ma'lum maqsadni royobga
chiqarish uchun muayyan davrlarda aqliy harakatlarga
suyangan holda amalga oshirilishidan iborat xotira
jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam ongi bevosita
boshqaradi. Kopincha psixologiya fanida ixtiyoriy
xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qoyiladi. Bu
jarayon ma'lum kerakli topshiriq yoki vazifa qoyilsa,
esda olib qolishga etaklovchi faoliyat biron-bir
maqsadni royobga chiqarishga yonaltirilgan taqdirda
yuzaga keladi. Biz matematik topshiriqlarini
yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib
qolishni oz oldimizga maqsad qilib qoymaymiz.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_15.png)
![Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz
turlari xotira taraqqiyotining ikkita
ketma-ket bosqichlarini tashkil
etadi. Ixtiyorsiz xotiraning
turmushda va faoliyatda katta orin
egallashini har kim oz shaxsiy
tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz
xotiraning muhim xususiyatlaridan
biri ma'lum maqsadsiz aqliy,
asabiy, irodaviy zor berishsiz
hayotiy ahamiyatga ega bolgan
keng kolamdagi ma'lumot, xabar,
axborot, ta'surotlarning kopchilik
qismini aks ettirishdir.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_16.png)
![Operativ xotira inson tomonidan bevosita amalga
oshirilayotgan faol tezkor harakatlar, usullar uchun
xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat
operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon
psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun
quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni
bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan
bolaklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qoyamiz.
Shu boisdan oraliq natijalarni yodda saqlashga
intilamiz, nihoyasiga yaqinlashgan sari ayrim
materiallar esdan chiqa boshlaydi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_17.png)
![Songgi paytlarda rus va xorij psixologiyasida xotira
borasidagi tadqiqotchilarning e'tiborini esda olib
qolishning dastlabki, boshlangich daqiqalarida vujudga
keladigan holatlar, jumladan tashqi taassurot izlarining
mustahkamlanishigacha bolgan jarayonlar, holatlar,
mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish
muddatlarini ham oziga jalb qilib kelmoqda.
Masalan, biror material xotirada mustahkam joy
olish uchun uni sub'ekt tomonidan tegishli ravishda qayta
ishlab chiqish zarur va materialni bunday ishlab chiqish
uchun ma'lum darajada mu dda t talab etish tabiiydir.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_18.png)
![Mazkur jarayon inson tomonidan yaqindagina bolib otgan
hodisalarning aks sadosi sifatida kechiriladi va
takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda, ayni
paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni goyo korishda,
eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon
kelib chiqishi jihatidan beqaror, hatto ozgaruvchan, lekin ular
shu qadar maxsus tajriba orttirish mexanizmlarining
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan
ularning roli shu qadar ahamiyatli-ki, bu jarayonlarda esda
olib qolish, esda saqlash, axborotlar, malumotlar, xabarlarni
qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu
jarayon odatda psixologiya fanida qisqa muddatli xotira deb
ataladi.](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_19.png)
![](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_20.png)
![](/data/documents/ac4ce36a-1dc1-4b23-bd7a-d0b36c854894/page_21.png)
Mavzu: Xotira turlari klassifikatsiyasi
Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bolish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil korinishga egadirlar. Odatda xotirani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bogliqligi olinadi. Shu orinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turlari turlicha klassifika t siya qilinadi. .
Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikatsiya uchraydi: Faoliyatda koʻproq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab: harakat, emotsional , obrazli va soʻz mantiq xotira. Faoliyatning maqsadlariga koʻra : ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira. Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga koʻra : qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira.
M.G.Davle t shin t ahriri ost ida chiqqan " Umumiy psixologiya" oquv qoʻllanmasida quyidagi xot ira k lassifi k asiyasi qayd qilinadi: Psixik f aolligiga k oʻra : ixt iyoriy va ixt iy orsiz xot ira. F aoliyat maqsadiga koʻra : harak at , e mot sional , obraz va soz-mant iq xot irasi. Muddat iga koʻra : uzoq muddat li, qisqa muddat li va ope rat iv xot ira.
E.G.Gʼoziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" oʻquv qoʻllanmasida xotira turlari quyidagicha klassifikasiya qilingan. 1. Ruhiy faoliyatning faolligiga koʻra : a) harakat yoki motor harakat xotirasi; b) obrazli xotira; v) his-tuygʻu yoki hissiyot xotirasi; g) soʼz-mantiq xotira. 2. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan: a) ixtiyorsiz; b) ixtiyoriy; v) mexanik.