logo

Xotira turlari klassifikatsiyasi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1367.0029296875 KB
Mavzu: Xotira turlari klassifikatsiyasi Xotira insonning holati va faoliyatining 
barcha sohalarida qatnashishi tufayli 
uning namoyon bolish shakllari, 
holatlari, shart-sharoitlari, omillari 
ham xilma-xil korinishga egadirlar. 
Odatda xotirani muayyan turlarga 
ajratishda eng muhim asos qilib uning 
tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, 
esda saqlash, esga tushirish, unutish 
singari jarayonlarni amalga oshiruvchi 
faoliyatining xususiyatlariga bogliqligi 
olinadi. Shu orinda ta'kidlash joizki, 
ayrim darsliklarda xotira turlari 
turlicha klassifika t siya qilinadi.
.   Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida 
chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida 
quyidagi  klassifikatsiya  uchraydi:
Faoliyatda  koʻproq  sezilib turadigan psixik 
faollikning xususiyatiga qarab: harakat, 
emotsional , obrazli va  soʻz  mantiq xotira.
Faoliyatning maqsadlariga  koʻra : ixtiyorsiz va 
ixtiyoriy xotira.
Materialni qancha vaqt esda olib qolish va 
esda saqlash muddatiga  koʻra : qisqa 
muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira. M.G.Davle t shin t ahriri ost ida chiqqan " Umumiy 
psixologiya"  oquv  qoʻllanmasida  quyidagi 
xot ira  k lassifi k asiyasi  qayd qilinadi:
Psixik  f aolligiga  k oʻra : ixt iyoriy va ixt iy orsiz 
xot ira.
F aoliyat  maqsadiga  koʻra : harak at ,  e mot sional , 
obraz va soz-mant iq xot irasi.
Muddat iga  koʻra : uzoq muddat li, qisqa 
muddat li va ope rat iv xot ira. E.G.Gʼoziev tahriri ostida chiqqan 
"Umumiy psixologiya"  oʻquv  
qoʻllanmasida  xotira turlari quyidagicha 
klassifikasiya qilingan.
1. Ruhiy faoliyatning faolligiga  koʻra : 
a) harakat yoki motor harakat xotirasi;
b) obrazli xotira;
v)  his-tuygʻu  yoki hissiyot xotirasi;
g) soʼz-mantiq xotira.
2. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan:
a) ixtiyorsiz;
b) ixtiyoriy;
v) mexanik. 3. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga  koʻra :
a) qisqa muddatli xotira;
b) uzoq muddatli xotira;
v) operativ (tezkor) xotira.
4. Ruhiy faoliyat  qoʻzgʻatuvchisining  sifatiga 
koʻra :
a) musiqiy; 
b) eshitish xotirasi;
5. Ruhiy faoliyatning inson  yoʻnalishiga  qarab:
a) fenomenal;
b) kasbiy. Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir 
turida ruhiy faollikning u yoki bu korinishlarini 
ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, 
hissiyot, idrok, aql-zakovat kabi ruhiy faoliyatning 
korinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik 
turlarining har biri tegishli harakatlarda va 
ularning mahsulotlarida oz ifodasini topib 
harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuygularda, 
obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda 
aks etadi.
Turli harakatlar va ularning bajarilishi 
tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va boshqalarni 
esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan 
iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. His-tuygu yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuygular, ruhiy 
kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz 
qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va 
hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay 
tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib 
turish imkoniyatiga  ega.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, oz-ozimizga 
bolgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli 
hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash, 
esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb 
ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib 
qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va oʻtmishda  salbiy 
kechinmalarga ega bolgan harakatlardan saqlanib qoluvchi 
signal tarzida namoyon  boʻladi . Obrazli xotira - tasavvurlar va 
turmush manzaralari, shuning bilan 
birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar 
shakllar, bilan bogliq bolgan xotira 
turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol 
mazmunni, binobarin, narsa, 
hodisalarning aniq obrazlarini, 
ularning xususiyatlari va 
boglanishlarini esda qoldirish, ongda 
mustahkamlash hamda zaruriyat 
tugilganida esga tushirishdan iborat 
xotira turiga aytiladi.  Oʻzining  kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy 
va ijobiy turlarga bolinadi. Agar kuchli ravishda odam qizil 
rangga qarab turib, songra nigohini oq  qogʻozga  kochirsa, u 
holda ob'ektda kok-yashil rang paydo bolganday korinadi. Izchil 
obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu 
holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-
ketlik hodisasi namoyon boladi.  Qorongʻu  xonada koz oldida 
bir narsaga, masalan, qol yaqinlashtirilsa songra qisqa muddatli 
(0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq ochgandan 
keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq 
obrazini korishda davom etadi. Mazkur obraz oz rangida bir 
qancha muddat saqlanib, song kozdan yoqoladi. Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish 
mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq 
namoyon bolishini va qisqa muddat davom etishi 
kuzatiladi. Eydetik obrazlar psixologiyada izchil 
obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an'ana tusiga 
kirgan bolib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni 
anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar oz 
vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari 
aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi 
odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar 
koʻz   oʻngidan  olib qoyilsa ham surat siymosi uzoq vaqt 
saqlanish xususiyatiga ega. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi 
bolib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida 
tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul togrisida 
tasavvurga ega ekanligi shuni  koʻrsatadiki , uning ilgarigi 
tajribalari sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini 
qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasavvur 
obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin 
eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni 
korsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy 
boʻlib ,  oʻziga  xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi 
farq tasavvur obrazlarining polimodallik xususiyatidir. 
Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari korish, eshitish, 
teri orqali sezish izlarining  tarkibiy   qismlarini birlashtiradi .  Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi 
idrok qilingan narsalarning izini sust ravishda 
saqlab balki, bir qator tasavvur bilan boyitadi, 
narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqida 
oʻz  bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan 
boglovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga 
oshiradi. Bularning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy 
zoʻriqish , asabiy taranglashuv natijasida r oʻ yobga 
chiqishidan dalolat beradi.Tasavvur obrazlari 
xotiraning murakkab faoliyati mahsuli bolib, ular 
izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab 
psixologik hodisadir.  Soʼz-mantiq  xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq 
hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda 
fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida 
ifodalanganligi tufayli ularni ifodalash faqat 
ozlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma'nosini 
izohlash, yoki ularni  soʼzma-soʼz   ifodalanishini  aynan 
aytib berishga  qaratilgan   boʻlishi  mumkin. Agar axborot  
ma'no  jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialni 
soʼzma-soʼz   oʻzlashtirish , mantiqiy  oʻrganish   boʻlmasdan , 
balki aksincha mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi. Ixtiyoriy xotira deganda ma'lum maqsadni royobga 
chiqarish uchun muayyan davrlarda aqliy harakatlarga 
suyangan holda amalga oshirilishidan iborat xotira 
jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam ongi bevosita 
boshqaradi. Kopincha psixologiya fanida ixtiyoriy 
xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qoyiladi. Bu 
jarayon ma'lum kerakli topshiriq yoki vazifa qoyilsa, 
esda olib qolishga etaklovchi faoliyat biron-bir 
maqsadni royobga chiqarishga yonaltirilgan taqdirda 
yuzaga keladi. Biz matematik topshiriqlarini 
yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib 
qolishni oz oldimizga maqsad qilib qoymaymiz. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz 
turlari xotira taraqqiyotining ikkita 
ketma-ket bosqichlarini tashkil 
etadi. Ixtiyorsiz xotiraning 
turmushda va faoliyatda katta orin 
egallashini har kim oz shaxsiy 
tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz 
xotiraning muhim xususiyatlaridan 
biri ma'lum maqsadsiz aqliy, 
asabiy, irodaviy zor berishsiz 
hayotiy ahamiyatga ega bolgan 
keng kolamdagi ma'lumot, xabar, 
axborot, ta'surotlarning kopchilik 
qismini aks ettirishdir.  Operativ xotira inson tomonidan bevosita amalga 
oshirilayotgan faol tezkor harakatlar, usullar uchun 
xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat 
operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon 
psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun 
quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni 
bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan 
bolaklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qoyamiz. 
Shu boisdan oraliq natijalarni yodda saqlashga 
intilamiz, nihoyasiga yaqinlashgan sari ayrim 
materiallar esdan chiqa boshlaydi. Songgi paytlarda rus va xorij psixologiyasida xotira 
borasidagi tadqiqotchilarning e'tiborini esda olib 
qolishning dastlabki, boshlangich daqiqalarida vujudga 
keladigan holatlar, jumladan tashqi taassurot izlarining 
mustahkamlanishigacha bolgan jarayonlar, holatlar, 
mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish 
muddatlarini ham oziga jalb qilib kelmoqda.
Masalan, biror material xotirada mustahkam joy 
olish uchun uni sub'ekt tomonidan tegishli ravishda qayta 
ishlab chiqish zarur va materialni bunday ishlab chiqish 
uchun ma'lum darajada mu dda t talab etish tabiiydir.  
Mazkur jarayon inson tomonidan yaqindagina bolib otgan 
hodisalarning aks sadosi sifatida kechiriladi va 
takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda, ayni 
paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni goyo korishda, 
eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon 
kelib chiqishi jihatidan beqaror, hatto ozgaruvchan, lekin ular 
shu qadar maxsus tajriba orttirish mexanizmlarining 
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan 
ularning roli shu qadar ahamiyatli-ki, bu jarayonlarda esda 
olib qolish, esda saqlash, axborotlar, malumotlar, xabarlarni 
qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu 
jarayon odatda psixologiya fanida qisqa muddatli xotira deb 
ataladi.

Mavzu: Xotira turlari klassifikatsiyasi

Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bolish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil korinishga egadirlar. Odatda xotirani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bogliqligi olinadi. Shu orinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turlari turlicha klassifika t siya qilinadi. .

Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikatsiya uchraydi: Faoliyatda koʻproq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab: harakat, emotsional , obrazli va soʻz mantiq xotira. Faoliyatning maqsadlariga koʻra : ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira. Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga koʻra : qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira.

M.G.Davle t shin t ahriri ost ida chiqqan " Umumiy psixologiya" oquv qoʻllanmasida quyidagi xot ira k lassifi k asiyasi qayd qilinadi: Psixik f aolligiga k oʻra : ixt iyoriy va ixt iy orsiz xot ira. F aoliyat maqsadiga koʻra : harak at , e mot sional , obraz va soz-mant iq xot irasi. Muddat iga koʻra : uzoq muddat li, qisqa muddat li va ope rat iv xot ira.

E.G.Gʼoziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" oʻquv qoʻllanmasida xotira turlari quyidagicha klassifikasiya qilingan. 1. Ruhiy faoliyatning faolligiga koʻra : a) harakat yoki motor harakat xotirasi; b) obrazli xotira; v) his-tuygʻu yoki hissiyot xotirasi; g) soʼz-mantiq xotira. 2. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan: a) ixtiyorsiz; b) ixtiyoriy; v) mexanik.