Fan: Nazar iy t ilshunoslik Mavzu: X X asr : o‘zbek t ilshunosligi t ar oqqiyot ida bo‘lgan o‘zgar ishlar : mor femika sohasida er ishilgan yut uqlar

O‘zbek tilshunosligi turkiy tilshunoslik sirasida peshqadam, o‘ziga xos yo‘nalishlarga, ta’limotlarga, ilmiy-nazariy va amaliyot bilan bog‘liq jiddiy va puxta tadqiqotlarga ega bo‘lgan yetakchi tilshunoslikdir. O‘zbek tilshunosligi XX asr davomida sezilarli o‘sish va o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Tilshunos olimlar o‘zbek tilini yangi metadologiyalar bilan o‘rganib chiqdilar, bu esa global til naqshlarini chuqurroq tushunishga yo‘l ochdi.

Morfemika tilshunoslikning so‘zning eng kichik ma’noli qismlarini -morfemalarni o‘rganuvchi bo‘limi sanaladi. Morfemika bo‘limi va uning o‘rganish obyekti haqida tilshunoslikda bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Y.Tojiyev, A.Hojiyev, A.G‘ulomov, O.Qosimxo‘jayeva, T.Mirzaqulov, R.Sayfullayeva, Sh.Rahmatullayev, A.Nurmonov va boshqa bir qator olimlar tomonidan ushbu bo‘lim doirasida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan, turli fikr-mulohazalar bayon qilingan. A.G‘ulomov, A.Tixonov va R.Qung‘urovlar tomonidan “O‘zbek tilining morfem lug‘ati” (1977-yil) tuzilib, nashr etilgan.

Ay y ub G‘ ulomov morfemika masalalariga h am alo hid a e’tibor berib, o‘ zbek tilshunosligiga s o‘ zning eng kichik ma’noli q ismlarini anglatish uchun xizmat q iladigan morfemika terminini olib kirdi va u haqi da ma’lumot berdi. Masalan, «Morfemika so‘zning eng kichik ma’noli qismlari haqidagi ta’limotdir. Bu kichik qismlar morfemalardir. Bu morfemalar turli ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi. Masalan, ishla so‘zidagi - la elementi hayda so‘zida - da morfemasida kelgan (lekin hay-hayla fe’lida yana -la tusida qo‘llangan), hozir ajralmaydigan unda so‘zida ham aslida shu - da affiksi bor (un - ovoz). Bu -la va -da ko‘rinishlari umumiy tarzda morfema deyiladi. Buning har bir kurinishi esa morf sanaladi. Demak, morfema morflarning yig‘indisidir. Bu turli ko‘rinishdagi qismlar, morflar, bir-biriga nisbatan allomorflar sanala di»

A.Xojievning, ayni q sa, O‘ zbek tili morfemikasi, s o‘ z yasalishi s oh asidagi va izo h li lug ‘ atlar yarati sh dagi xizmatlari ta h singa sazovordir. Muallif morfemika h a qi da, uning o ‘rganish ob’ekti h a qi da shunday deydi: «Morfemika s o ‘zning necha morfemadan tashkil topishini o ‘rganmaydi, balki morfemalarning turini va h ar bir turiga xos xususiyatlarini o ‘ r ganadi». Bu morfemik sat h birligi b o ‘lgan morfemaning ob’ektivligini e’tirof etuvchi va ana shu ob’ektiv birlikni o ‘rganuvchi alo h ida tilshunoslik b o ‘limining vazifasi h a q idagi h a q i q iy ilmiy ba h odir.