Mavzu: Y.Is’hoqovninig “So’z san’ati so‘zligi” asaridan “O‘zbek mumtoz adabiyotida uslub” tahlili

Re ja: • Mumtoz badiiy san’atlar tal q ini • Adabiyotlar tahlili va metodologiyasi • Muhokama va natijalar

Mumtoz badiiy san’atlar tal q ini Ming yillar davomida sha k llanib, san’at nomini olgan badiiylik vositalari fakatgina she’r bezagi emas, balki shoir niyatini uyuvchiga yetkazuvchi vosita, muallifning rangin tukular olami xakida tasavvur beruvchi manba yoki shoir kunglini kitobxon didi va zavki bilan borlovchi ma’naviy rishta xamdir. Ana shu ma’noda she’riy san’atlar mumtoz adabiy ot shunoslik d a ilmi ba doe unvoni bilan sharaflangan va unga ilmi adab tarkibiga k iruvchi mus taqil ilm turlaridan biri deb q aralgan. Badiiy san’atlar h a q idagi dastlabki ilmiy risolalar jo x iliya davrida yoki ilk islom xalifalari zamonida shakllanganiga q aramay, bu san’atlar xalk zakovati va badiiy baloratining belgisi sifatida kadimdan mavjud b u lgan. «Avesto» tarkibidagi miflardan to rt ib Urxun-enasoy obidalariga q adar kechgan kech bir badiiyat namunasi yukki, ularda keyinchalik san’at nomini olgan badiiy tafakkur mevalari uchramagan b u lsin.

Yoki ”Devonu lu g‘ atit turk” tarkibiga kirgan mansur yoki manzum parchalarning kam badiiyligini tekshirganda ular kaysidir ma’noda u yoki bu san’atga doxil b u lib chi q ishi shubxasiz, i nsoniyat ma’naviyati tarixida yangi e’ti q odiy davrni boshlab bergan musulmonlikning vujudga kelishi va tar q alishi munosabati bilan saodat asridan boshlab XX asrning sunggiga q adar kechgan islomiy manbalarni Urganganda kam unda Ujir did va chuchr san’atkorlik bilan aytilgan she’riyat va nasr namunalarini uchratamiz va ular tarkibidagi ma’naviy yoki lafziy san’atlarning q aysidir kurinishlari mavjud bUlganini ichi bir shuur bilan anglaymiz. Shuning uchun kam mumtoz adabiyotshunosligimizning shaњplanishiga sabab bUlgan risolalarda, zukko allomalarning poetikaga doir ishlarida badiiy san’atlarning yuksak namunalarini Kur’oni karim va Xadisi sharifda kuzatganligini dalillovchi fikrlar talaygina.Arab mumtoz poetikasining poydevori sanalgan Abdullok ibn Mutazning «Kitob ul-bade’» asari mukaddimasida «Mazkur kitobda biz keyingi davr (ulamolari) «Bade» deb atagan ilmning bob va fasllarida Q ur’on tilida, Rasulullok (s.a.v.) kadislarida, saxobalar va tobe’inlarning suzlashuv tilida, mutakaddim ( q adimgi — X.B.) shoirlarning she’rlarida uchraydigan badiiy ifodalarni tasniflab chikdik”, deyish barobarida istiora san’atiga misol keltir ilgan.

Bu va bunga uxshash misollar shuni dalillaydiki, she’riy san’atlardan istiora xakida fikr yuritilarkan, uning misoli sifatida avval «kitoblarning onasi» deb ta’riflangan Kalomullox, ya’ni Kur’oni karimdan, sungra Xadisi sharifdan yoki Payrambar suzlaridan, keyin esa xulafoi roshidin va sakobalar, tobe’inlar va ana undan sunggina eski va yangi shoirlarning she’rlaridan namunalar berish њlmiy madaniyati saklangan. Arab mumtoz poetikasi asoschilari Nasr binni Xasanning «Makosinu-l-kalom» («Guzal suzlar»), Kudoma ibn Ja’farning «Naksu-sh-she’r» («She’r tankidi»), Ap-Jokiz va Ibn Xaldun asarlarida kam mana shu jixat usguvor. Avval Arab (mamlakatlari)da boshlangan bu intizom sungra Ajam (fors va turk)ga kuchgan. Bizning vatandoshlarimiz arab tilida yozgan asarlarda, jumladan, Abu Abdullol Xorazmiy mashlur luYeati «Mafotuxu-l-ulum» («Ilmlarning kalitlari»)da yo Yusuf Sakkokiyning «Miftoxu-l-ulum» («Ilmlarning kapiti») singari asarlarida xam mana shu targib ish bergan. Fors tilidagi ilmi bade’ning ibtidosi Umar Roduyoniyning «Tarjimon ul-balora» («BaloYeat tarjimoni»), uziga Nasr binni Xasanning «Malosinu-u-kalom»ini Urnak bilgan xorazmshoxiylarning saroy shoiri Rashididdin Vatvotdan forsiy «Malosin»larning yetuk namunasini yaratgan Atoullok Xusayniyning «Badoye’u-s-sanoye’»sigacha, turkiy tildagi poetikaga oid.