ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI.
![ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING
YOYILISHI. “O’RTA ASRLARDA ISLOM DININING ERON AFG’ONISTON VA SHIMOLIY
AFRIKADA YOYILISHI” MAVZUSIDA O’QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN
FOYDALANISH.
MUNDARIJA
Kirish
I BOB. ARABLARNING YURISHLARI
1.1Arablarning Eron hududiga yurishlar …………………………………………………… 3-bet
1.2 Islomning qabul qilinishiga to’siq va turtkilar .................................................................. 9-bet
II. BOB. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI
2.1 Xalifalikning Shimoliy Afrika yurishlari ........................................................................... 12-bet
2.2 Misrda arablar siyosati ........................................................................................................ 17-bet
III.BOB “O’rta asrlarda islom dinining Eron Afg’oniston va Shimoliy Afrikada yoyilishi”
mavzusida o’qitishda pedagogik texnologiyadan foydalanish.
3.1 (10+5 ) metodi ...................................................................................................................... 20-bet
3.2 U kim? Bu nima? Metodi .................................................................................................. 21-bet
Xulosa
Glossariy
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_1.png)
![KIRISH.
ISLOM – arabchadan olingan bo’lib “islom” buysunish,itoat etish ma’nolarini anglatadi. bugungi
kunda butunjahon dinlaridan biri hisoblanadi. bu dinga e’tiqod qiluvchilar musulmonlar hisoblanadi.
islom dining muqaddas kitob qur’oni karib bo’lib arabchada “o’qish” degan ma’nolarni anglatadi.
Alloh taolo tomonidan muhammad sallollohu alayhi vassallamga yigirma uch yil damovomida nozil
bo’lib, 114 suradan iborat.
Islom dini arabiston yarim orolida vii asr boshlarida vujudga keldi.
Islom tarixchilari Muhammad s.a.v ni 570 yilda muqaddas Makka shahrida dunyoga kelganliklari
haqida malumot berishadi.
Eron(bu vaqtda Fors) shohi Xusrav I tomonidan savdo shahri hisoblangan Yaman shahrini fath etishi
natijasida savdo yo’llari eron hududiga ko’chishi sabab buladi.
Bu holatdan so’ng ommaviy tarzda yirik savdo shaharlari va unga yaqin hududlarda iqtisodiy
inqirozga sabab bo’ladi
Bu iqtisodiy inqiroz holati ko’plab arab qabilalarining birlashuviga sabab bo’ladi shu jarayon
keyinchalik arablarning keng miqyosidagi bosqinchilik yurishlarini boshlashlariga asos bo’ladi.
Milodiy 622 yildan bishlab Muhammad s.a.v ning boshchiligida arablarning birlashtirish bo’lib
Taxminan 630 yilga kelib arabiston qabilalari birlashtirish asosan yakunlanadi deyiladi.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_2.png)
![630 yilga kelib makka shahri asosiy shaharga aylanadi va ko’pchilik arablar islom dinini qabul qilib
musulmon bo’lishadi.
Islom dini 5 „asos“ yoki „ustun“ (arkon ad-din al-islomiy)ga ega:
1) Kalimayi shahodat 2) Namoz o’qish 3) Ro’za tutish 4) Zakot bering 5) imkoniyat
topilsa haj qilish
I BOB. ARABLARNING ERON HUDUDIGA YURISHLARI
1.1Arablarning Eron hududlariga yurish boshlanishi.
Ardasher III ni taxtga o‘tqazishda undan maslahat so‘ralmaganligi bahonasi bilan Farruxxon
Shaxrvaraz (Olam to‘ng‘izi) Ksetefonga yurish qildi. Shaxrvarazning kelib chiqishi harbiylar tabaqasiga
borib taqalgan. Xusrav II ning Vizantiya bilan urushlaridagi mohir sarkardalaridan biri bo‘lgan. 630-yil
bahorda u poytaxtga yetib keldi. Yosh shoh Ardasher III poytaxt egallamasdanoq o‘zining
qarindoshlaridan biri-Peruz tomonidan o‘ldirildi.
Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri
tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Xusrav II ning qizi Buron (630-631) o‘tqazildi. U malika Burondoxt
(Burondoxt so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan) nomi bilan ham
atalgan. Malika Buron mamlakatning sug‘orish tizimini tiklashga, qurilish ishlarini yo‘lga qo‘yishga va
xazinani to‘ldirishga xarakat qildi. Ammo malika 631-yil oktyabrda bir haftalik kasallikdan so‘ng vafot
etdi. Peruz II ning qisqa hukmronligidan so‘ng, mamlakat taxtiga Xusrav IIning ikkinchi qizi, malika
Azarmedoxt (paxlaviycha “olov qizi” (631-632) keldi. Arab xalifalik muvaffaqiyatlarining katta qismi
ajoyib qo'mondon va mashhur strateg Xolid ibn Muhammad al-Valid, u "Allohning qilichi" unvonini
olgan edi, bu esa undan ham katta ahamiyatga ega bo'lgan keyingi janglarda o'zining munosib ekanini](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_3.png)
![ko’rsatdi. 1
Arabistondagi qo'zg'olon bostirilishi bilanoq, Abu Bakr o'zi bo'ysundirgan qabilalarni
chegaradan tashqaridagi yerlarga urush olib borish uchun yubordi. U o'zining ilk muvaffaqiyatlarini
"Iroq"da shu hududning chekkasida yashovchi qabilalari jangovar ruhidan foydalangan holda qo'lga kiritdi.
Abu Bakr keyinroq Xolid ibn Muhammad al-Validni yubordi. Muhammad al-Valid u yerda
qo'mondonlikni o'z zimmasiga olish uchun, bir vaqtning o'zida Vizantiya hududida urush olib borish uchun
boshqa qo'shinlarni yubordi. Badaviy qabilalari asrlar davomida butun yarim orol bo'ylab bir-birlari bilan
urushib kelishgan, faqat charchoq yoki ba'zi boshliqlarning aralashuvi bilan to'xtatilishi mumkin bo'lgan
janjallarni davom ettirishgan bo'lsalar, endi ular Hijoziy qo'mondonlarining buyrug'iga itoatkorlik bilan
o'zlarini qo'yib, chegaradan tashqariga chiqishdi. Shubhasiz, ilgari Iroq (al-Iroq) tufayli Dajla-Firot
havzasining janubiy qismi bo'lgan va shuning uchun hozirgi Iroq davlatiga qaraganda ancha cheklangan
darajada bo'lganligi shubhasiz ma'qullangan.
Eronning fathi Zagros tog'lari bir qator burmalar bo'lib tik ko'tarilib, tekis tepaliklardan yashil va
do'stona bahorda, va Iroqning boy tekis yerlarining ketma-ket hukmdorlari ulardan ba'zi salqinlik va
tekisliklarning issiqligidan qochish uchun foydalanganlar.
Sosoniy podshohlari bu yerda o'z saroylarini yaxshi ko'rishgan, keyinchalik VIII-IX asrlarda
Abbosiylar sulolasi xalifalari bu yerga ov qilish uchun kelishni yaxshi ko'rishgan.
Yuqori tog'lar ancha quruq va qishda qor bor, Iroq va Eron o'rtasidagi ko'p kirishni to'sib qo'yadi.
Tog'larning burmalari ichida unumdor kichik tekisliklar bor, lekin yerning katta qismi faqat istilolar
davrida asosan kurd tilida so'zlashuvchi cho'ponlar qabilalari foydalanishi uchun yaroqli.
Ular Eronning shimoli-g'arbiy va Turkiya janubi-sharqiy tog'larida haligacha istiqomat qilayotgan
kurdlarning ajdodlaridir. Eron imperiyasining fathida va hech bir o'zini hurmat qiladigan podshoh uni
oddiygina dushmanga tashlab qo'ya olmasdi. Yosh Yazdgard III, endi 628 yilda Xosro II vafotidan keyin
1
https://history.wikireading.ru/202724](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_4.png)
![sodir bo'lgan siyosiy betartiblikdan keyin o'z hokimiyatini o'rnatish niyatida, Mesopotamiya
tekisliklarining boy yerlari ustidan nazoratni tiklashga qaror qildi. Eron platosiga etib borishiga yo'l
qo'ymaslik uchun qo'llab-quvvatlashni yig'ishga harakat qila boshladi. G’arbiy va shimoliy Eronning
barcha viloyatlariga maktublar yuborildi va qo'shinlar asosiy Zagros shossesining yon tomonidagi kichik
Nihovand shahrida to'planishlari aytildi. Nihovandning o'zi za'faron ishlab chiqarish va parfyumeriya
ishlab chiqarish bilan mashhur bo'lgan kichik, ammo qadimiy qishloq edi. Ehtimol, bu joy ochiq
tekisliklar ko'p sonli qo'shinlarni yig'ish uchun qulay joyga aylantirgani uchun tanlangan. Eron hududiga
yurishlar haqidagi ma'lumotlar xalifa Umarning Kufa va Basraga qo'shinlar yig'ilishini buyurgan bir qator
maktublari bilan boshlanadi. Kufadagi eng g'ayratli askarlar Arabiston yarim orolidan yaqinda kelgan va
oldingi janglarda ajralib turish yoki o'lja olish imkoniga ega bo'lmaganlar edi. Bu yangi yurish ularga
yo'qotilgan vaqtning o'rnini to'ldirish imkoniyatini beradi. Yazdigerd III taxtga o‘tirmasdanoq ham,
aqidaparastlik va foyda uchun ochko‘zlikka berilib ketgan musulmon arablar o‘z cho‘llari bilan
chegaradosh boy mamlakatlarga hujum qila boshladilar. 636 yilda ular Vizantiyaning Suriya viloyatini
vayron qildilar va ko'p o'tmay Mesopotamiyaga ko'chib o'tdilar. 637 yilda Qodisiyada sosoniylar Eron
qo'shinlari bilan to'qnashdilar O'jar jang bir necha kun davomida turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi,
ammo oxir-oqibat arablar g'alaba qozondi. 638 yili Quddus yonida Yormiq daryosi bo’yida shiddatli jang
bo’lib o’tdi va bu jangda ham arab qo’shinlari g’alabaga erishdi. 642 yilda Nevaxan shahri egallandi. Arab
qo’shinlari g’alabadan so’ng Sosoniy poytaxti Ktesifonni egallab olishdi. Yana ikki shiddatli jang
arablarga Eron platosiga yo‘l ochdi va Sosoniylar imperiyasining qarshiligini tor-mor qildi. Yazdigerd III
bir necha yillardan buyon sekin olg‘a siljib kelayotgan arab qo‘shinlarining ta’qibidan qochib, uzoqroqqa
qochib ketdi. Alohida viloyat va shaharlar arablarga qarshilik ko‘rsatdilar;bo‘ysundilar; qo‘zg‘olon
ko‘tardilar; yana battarroq bo‘ysundilar va nihoyat taslim bo‘ldilar. 652 yilda Yazdigerd III uzoq shimoli-](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_5.png)
![sharqda, Marvda o'ldirilgani haqida malumot beriladi. Bu vaqtda arablar Eronning ko'p qismini egallab
olishgan, garchi janglar VIII asr boshlarigacha uzoqroq hududlarda davom etgan bo'lsa ham.
Arablar Eronni umuman Iskandar Zulqarnayn singari emas, balki Qur’onning quyidagi oyatlariga
muvofiq zabt etdilar: “Allohga va oxirat kuniga iymon keltirmaydiganlar bilan jang qiling allox va oxirat
kuniga iymon keltirmaydiganlarga, Alloh va uning Rasuli xarom qilgan narsalarni xarom deb bilmaydigan
va haq dinga yurmaydigan kitob berilganlarga qarshi, to ular buysungan hollarida o'z qo'llari bilan "jizya"
bermagunlarigacha jang qiling” (Qur’on IX, 29). Shunday qilib, fath kofirlarni dinga qaytarish uchun
emas, balki ularni bo'ysundirish va Islomning ta'sir doirasini kengaytirish uchun qilingan.
“Ahli kitob”, ya’ni “Ahd ahli” yoki zimmiy deganda Muhammad arablar orasida tarafdorlari
bo‘lgan yahudiylar, nasroniylar va sobiylarni[58] nazarda tutgan, deb ishoniladi. Musulmon qo'shinlari
ularga uch xil tanlovni qo'yishdi - o'lim, Islom yoki soliq to'lash. Boshqa kofirlarga nazariy jihatdan faqat
ikkita tanlov taklif qilindi - o'lim yoki Islomni qabul qilish. Fath qilingan zardushtiylar sonining ko‘pligini
hisobga olib, ularga zimmiylardek munosabatda bo‘lishga to‘g‘ri keldi (asrlar davomida hukmron bo‘lgan
“Ahli kitob” ekanligiga shubhalarga qaramay). Uning o‘ldirilishi, qul qilinishi, talon-taroj qilinishi va
vayron bo‘lishi bilan bosqinchilik tugagach, yerlarda quyidagi kelishuv kabi bitimlar tuzildi: «[Arab
yetakchisiga] Ray va Kumis aholisidan 500 000 dirham to‘lash sharti bilan berildi. U ularni o'ldiradigan
yoki qul qiladigan hech kim bo'lmaydi, ularning olovli ibodatxonalarini vayron qilmaydi, ular soliq
bo'yicha Nexavend aholisi bilan tenglashtiriladi.
Arablar yer solig’i va so’rov (arablar jizya deb ataladi) soliqlari bilan Sosoniy soliq tizimini qabul
qildilar. Ikkinchisi kofirlarga maxsus soliq va ularni xor qilish vositasiga aylantirildi. “Davlat
xizmatchisining vazifalari qo llanmasida so rov solig ini undirish bo yicha quyidagi ko rsatmalarʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan... Zimmi... soliq to lash vaqtida turishi shart, uni oluvchi mansabdor shaxs esa o tiradi. Zimmiyga
ʻ ʻ
soliq to‘lashda o‘zini pastroq mavqega ega ekanligini his qilish kerak... Ma’lum bir kuni u so‘rov solig‘ini](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_6.png)
![undirish uchun tayinlangan amir huzuriga shaxsan boradi. Amir baland taxtda o‘tiradi. 2
Uning oldida
zimmi paydo bo'lib, so'rovnomani kaftiga uzatdi. Amir soliqni shunday oladiki, uning qo‘li tepada,
zimmiyning qo‘li pastda bo‘lsin. Shunda amir uning bo‘yniga uradi, amirning yonida turgan esa
zimmiylarni qo‘pollik bilan haydab yuboradi... Xalqqa bu tomoshaga ruxsat berilgan.
Zimmiylarning hayotini tartibga solish va ularning tubdan past mavqeini ta'kidlash uchun asta-
sekin qonunlar va cheklovlar ishlab chiqildi. Hali birinchi arab xalifalari davrida, agar zimmiylar soliq
to'lab, qonunlarga rioya qilsalar, ular ko'pincha o'z holiga qo'yilgan. Shunda Xalifa Abu Bakr buyurdilar:
“Agar viloyat yoki xalq sizni tan olsa, ular bilan ahd tuzing va va’dangizga vafo qiling. Ular o'zlarining
qonunlari va o'rnatilgan odatlariga amal qilsinlar, ular bilan qanday ahdlashgan bo’lsangiz shunday,
ulardan soliq yig'inglar. Ularga dinini va yurtini qoldiring”. Faqihlar bundan keyin faqat musulmonlar
to‘la axloqli bo‘lishi mumkin, kofirlar esa, albatta, o‘z xo‘jayinlarini bezovta qilmasa, o‘z nohaqliklarida
qolib ketishlari mumkinligini ta’kidladilar. Har bir qaramlikdan jamiyat musulmon amaldorlari muomala
qila oladigan vakilni saylashi kerak edi va Erondek keng mamlakatda bunday mahalliy rahbarlar ko'p
bo'lsa kerak. Eron zardushtiylariga kelsak, sosoniylar o z vazifalarini yaxshi bajargan ko rinadi va arablarʻ ʻ
istilosidan keyin Parsda joylashgan oliy boshli uyushgan jamoa saqlanib qolgan. Keyingi xalifalar davrida
Xudinan peshobay unvoni - “[odamlilar] boshlig'i” - arablar uchun, ehtimol, oddiygina “Magiylar
boshlig'i” yoki (ko'proq nafratlangan holda) “Gebrlar boshlig'i” deb tasdiqlangan. (Gebr so’zi, ehtimol
“kofir” ma nosini bildirsa, Eronda zardushtiylar uchun maxsus qo llanila boshlandi).
ʼ ʻ
2
THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy. B-176](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_7.png)
![Sosoniylarning oxirgi shohi Yazdgard III (632-651-yillar)bu kumush zarhal lavhada tasvirlangan.
Yustiniandan farqli o'laroq, u o'z o'ljasini chopayotgan otda ta'qib qilayotgan kuchli ovchi va jangchi
sifatida tasvirlangan.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_8.png)
![1.2 ISLOMNING QABUL QILISH UCHUN TO’SIQ VA TURTKILAR.
Eron hududi 637,638 va 642 yillardagi mag’lubiyatlar eronning arablarning qo’l ostiga berib
qo’ydi.
Ko'pgina zardushtiylar bo'ysundirilib, xo'rlanib, eski e'tiqodni avvalgidek davom ettirishlari mumkin
edi. Bosqinchilik daxshatlari ortda qolib ketdi, ammo islom bilan to'qnashuvdagi qadimgi dinning taqdiri
allaqachon hal bo'lgan edi. Qudrat va dunyoviy imtiyozlar endi Allohning g'olib bandalariga tegishli edi
va aftidan, yangi e'tiqodga o'z ixtiyori bilan, ba'zan zo'rlik bilan doimiy ravishda kirib kelganlar oqimi
qo'shildi. Chunki kofirlarga nisbatan befarq nafratlanishning rasmiy siyosati mavjud bo'lgan. Dinni qabul
qilishga intilgan va buning uchun har qanday vositadan foydalanishga tayyor edilar. Islomni qabul
qilishning ko'pchiligi shaxsiy manfaatlar bilan majburlagan yoki majburlangan bo'lsa-da, yangi qabul
qilinganlarning farzandlari allaqachon yangi e'tiqod bag'rida o'sib ulg'aygan. Bolalikdan avesto namozi
o'rniga arabcha ibodat qilishni o'rgangan va har bir avlod eroniylarning soni ortib borgan. Islomdan boshqa
dinni bilmaganlar ko'paydi.
Yangi qabul qilinganlar orasida, o'z navbatida, ko'proq odamlarning qo'llab-quvvatlashini olish
uchun yoki shunchaki missionerlik g'ayrati tufayli yangi dinning ashaddiy targ'ibotchilariga aylanganlar
ham bor edi. Chunki islomni qabul qilganlarning hammasi ham shunday qilmagan. Xudbin sabablarga
ko'ra yoki majburlash uchun ba'zilar musulmon qurollarining g'alabasi musulmon ta'limotlarining
to'g'riligini isbotlashiga amin bo'lishsa, boshqalari diniy fikrli arablarning ishontirishlariga berilib ketishdi.
Ilk islom ta'limoti o'zining soddaligi bilan o'ziga tortdi va ba'zi eng muhim g'oyalar, masalan, do'zax va
jannatga, dunyoning oxiri va qiyomat kuniga ishonish zardushtiylikdan olingan va shuning uchun](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_9.png)
![hammaga ma'lum. Shuningdek, ba'zi musulmon urf-odatlari: besh vaqt namoz (zardushtiylikdan ham
olingan), tasvirlarni inkor etish, sadaqa berish majburiyati.
Bularning barchasi ruhoniylarga muhtoj bo'lmagan hayratlanarli darajada oddiy diniy hayot bilan
birga edi. Zardushtiy islom dinini qabul qilib, uni beshikdan qabrgacha ruhoniylarga bog‘lab turadigan
ko‘plab marosim va majburiyatlardan bir vaqtning o‘zida ozod bo‘ldi. Tafakkur qiluvchi kishilar uchun
joziba shundaki, islom yangi din bo'lganligi sababli hali o'zining qattiq sxolastik dogmasini ishlab
chiqishga ulgurmagan va shuning uchun u mustaqil fikrlashga unchalik to'sqinlik qilmas edi. Ayollar ham,
yangi e'tiqodning afzalliklarini darhol his qildilar. Bu ularni kundalik hayotda juda qattiq cheklab qo'ygan
poklanish qonunlariga rioya qilishdan ozod qildi.
Shunga qaramay, ko'p narsa eronliklarning islom dinini qabul qilishlariga to'sqinlik qildi. Yuzaki
nuqtai nazardan, bular odat va odatlar, ota-bobolarining diniga sodiqlik bo'lib, ular o'z ta'limoti va axloqiy
ahamiyatiga ko'ra, ulug'vorligi bilan yangi e'tiqoddan hech qanday kam bo'lmagan. Islom begona bo'lib,
qo'pol bosqinchilar tomonidan o'rnatilgan, chet tilida bitiklar bilan ta'limot. U eronliklarga odatlanmagan
odatlarni: sunnat, toza va harom go‘sht to‘g‘risidagi qonunlar, sharobdan o‘zini tiyish, olisdagi muqaddas
tosh – Ka’baga sig‘inishni olib kelgan.
Chuqurroq bo lsa, diniy ta lim, xatti-harakati mutlaqo adolatli va tushunarli bo lgan donishmandgaʻ ʼ ʻ
sig inadigan dualistik dindan tushunib bo lmaydigan, hamma narsaga qodir xudoga itoat qilishni talab
ʻ ʻ
qiluvchi e tiqodga o tishni anglatardi. Uning farmonlari va niyatlari insonlar aqliga sig maydi. Musulmon
ʼ ʻ ʻ
va zardushtiylik ilohiyoti o rtasidagi ana shunday tub farq namoz o qish uslubida namoyon bo ladi. Agar
ʻ ʻ ʻ
zardushtiy rahmdil Rabbiy huzurida tik tursa, musulmon kishi peshonasi bilan yerga tegib, Alloh huzurida
tiz cho kadi.
ʻ](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_10.png)
![Islomni qabul qilishning odatiy motivlaridan biri musulmon bo'lgan qulga erkinlik berish edi (va
ko'plab forslar arablar tomonidan qul bo'lgan). Boshqalar esa, soliq yig'uvchilarning g'azabini qo'zg'atgan
soliq yig'ishning kamsitilishi tufayli eski e'tiqoddan voz kechishga undadilar.
Arab xalifaligining yaqin va o’rta sharqga shuningdek Shimoliy Afrika yurishi](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_11.png)
![II. BOB XALIFALIKNING YURISHLARI
2.1 Arab xalifaligining shimoliy Afrika hududlari yurishlari
Suriya va Iroqni bosib olishi tabiiy ravishda u erda ham o'troq va ko'chmanchi arablar bo'lib, yo
musulmon qo'shinlari tarkibiga qo'shilgan yoki bo'ysundirilgan edi. Musulmon qo'shinlari kabi hududdagi
arab bo'lmagan xalqlarni bosib olish uchun u erdan harakat qilish mantiqiy, hatto muqarrar edi.
Zamonaviy dunyoda biz Misrni arab davlati, ko'p jihatdan arab dunyosining siyosiy va madaniy markazi
deb hisoblaymiz. VII asrning boshlarida esa, bu umuman bo'lmagan. Ko'rinib turibdiki, hech qanday arab
aholi punkti bo'lmagan, arab qabilalari cho'llarda aylanib yurmagan va bir nechta arab savdogarlari
shaharlarda savdo qilishgan. Ilk musulmonlar bu haqda bilishgan, lekin u yerda juda kam aloqa qilganga
o'xshaydi. Fath tarixi arab manbalarida juda ko'p chalkash tafsilotlar bilan ishlab chiqilgan. 639 yilda Misr
chegarasini arab qo’shinlari kesib o’tganligi aytiladi.
VIII-IX asrlarda Misr o'zining tarix yozuvchiligi maktabini yaratdi. Bu maktab Iroq an'analaridan
butunlay ajralib chiqdi, va bu maktab arablar tomonidan Eronni bosib olish tarixiga bog'liq edi. Suriya,
Iroq va Eronning fathlari haqidagi hikoyalarni to'plashga yuzlab sahifalarni bag'ishlagan Bag'dodlik buyuk
tarixchi Tabariy Misrning yigirma yildan kamroq vaqt ichida bosib olinishini rad etadi. Biroq kuchli
mahalliy tarix yozuvi an'anasi Misrda erta rivojlangan. Musulmonlarning mamlakatni bosib olishi
haqidagi hikoyatlar IX asr o'rtalarida Ibn Abdulhakam (taxminan 805-71) ismli tarixchi tomonidan
to'plangan va yozib olingan. U ota-bobolari fath bilan kelgan arab oilasidan bo'lib, o'sha davrning buyuk
ishlarini yozib, xotirasini saqlab qolishga intilgan. 3
U Misrning eski arab zodagonlari hukmron elita
sifatida sharqdan olib kelingan turk askarlari tomonidan almashtirilgan bir paytda yozgan va uning
hikoyalari uning oilasi yashagan kunlar uchun sog'inch bilan bo'yalgan. Ular kabi oilalar yerni boshqargan
edi. U o'z ma'lumotlarini Misrda sakkizinchi va IX asr boshlarida yaratilgan va ehtimol o'zlari mahalliy
3
http://nnre.ru/istorija/zoroastriicy_verovanija_i_obychai/p13.php](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_12.png)
![og'zaki an'analarga asoslangan va fathlar haqidagi haqiqiy erta islom ijtimoiy xotirasini aks ettirgan turli xil
asarlardan olgan. Bu matnlarni alohida adabiyotlar to'plami sifatida ko'rib chiqish foydali bo'ladi va biz bu
materialni Misr-arab yozuvi deb nomlaymiz. Shu bilan birga, musulmonlar istilosi Deltaning g'arbiy
chekkasida joylashgan kichik shahar Nikia yepiskopi Jon tomonidan yozilgan vaqtinchalik nasroniy
yilnomasida qayd etilgan. 4
“Yuhanno o zi tasvirlagan voqealarning yaqin zamondoshi bo lgan, shuning uchun uning hikoyasiʻ ʻ
o sha davrdagi munosabatni aks ettiradi. Shuningdek, u bizga arab rivoyatlaridagi chalkashliklarni
ʻ
xronologik doirada aniqlashga yordam beradigan aniq sanalarni taqdim etadi. Kopt tilidagi asl nusxa ko'p
vaqtdan beri yo'qolgan va faqat XII asrda Ge'ez (Efiopiya cherkovining qadimiy va liturgik tili) tiliga
tarjima qilingan yagona qo'lyozma tarjimasida saqlanib qolgan. joylarda aniq chalkashlik va uning asl
nusxasini qanchalik to'g'ri aks ettirishini bilish qiyin. Bobil qal'asining taslim bo'lishi kabi hal qiluvchi
nuqtalarda ham bo'shliqlar mavjud. Jon shunday bo'lsa-da, oqilona izchil hikoya qiladi va foydali
tekshirishni ta'minlaydi. Misr-arab an'analari haqida. Hozirgi davrda Misrni bosib olish tarixi Alfred
Butlerning "Arablarning Misrni zabt etishi va Rim hukmronligining so'nggi o'ttiz yili" asarida yoritilgan.
Butler o'zining keng “Viktoriya” asarida dramatik, ammo chalkash voqealarning unutilmas rasmini taqdim
etadi. Butler bu borada katta ishtiyoqmand edi va o'z dushmanlari va zamonaviy tarixchilar juda
istamaydigan tarzda ularga qarama-qarshilik qilayotganlar haqida chuqur axloqiy hukmlar chiqarishga
qodir edi. U ham buyuk olim bo'lgan, lekin u Ibn Abdulhakamning asl matni tayyor bo'lishidan oldin
yozgan bo'lsa-da, uning ko'plab tushunchalari va xulosalari vaqt sinovidan o'tgan. Misr fir'avnlar
mamlakati bo'lgan, ularning yodgorliklari va ibodatxonalari landshaftning ko'p qismini egallagan, ularning
piramidalari bugungi kunda biz uchun bo'lgani kabi o'rta asr musulmonlari uchun ham hayratlanarli va sirli
edi musulmonlarning Misrni bosib olishlari boshlangan. Kir harakat qilganidek, oz muvaffaqiyat bilan,
4
THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy. B-182.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_13.png)
![Misr, musulmon fathlar o'z irodasini yuklash uchun Suriyada jadal sur'atlar bilan ketayotgan edi. 636 yilga
kelib, G'azo va qirg'oqning ko'p qismi Falastin ularning qo'lida edi. Iskandariyadagi hukumatlar
jiddiy tashvishga tushdilar. Ushbu yangi tahdidga munosabat bildirildi. Kir evaziga musulmonlarga
soliq berishga tayyor edi. Tajovuz qilmaslik to'g'risidagi shartnoma uchun va hatto nikoh ittifoqini taklif
qildi. Imperatorning qizi Eudokia va Amir b o'rtasida amalga oshirilishi kerak. Amir al-As janubiy
Falastindagi musulmon kuchlari qo'mondoni, shundan keyin, Vizantiya tarixidagi boshqa ko'plab
vahshiylar kabi bo'lar edi, ular suvga cho'kib halok bo’ldi. Chunki Amr va uning qo'shini Kirga ishonishdi.
Suriyaning yo'qolishi va musulmonlarning Misrga bostirib kirishi o'rtasida 639 yilda yoki ehtimol
640 Gerakliyning siyosati o'zgargan. U tuzilgan shartnomani qoraladi. Kir tomonidan va
patriarx/gubernatorni harbiy kishi bilan almashtirgandan so’ng yanada mustahkam mudofaa tashkil etish
bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi. Kir bundan so’ng Kipr va Konstantinopolga surgunga jo‘natilgan.
Arablar savdo solig'i bilan tinchlikda qolishgan. Bu o'lpon to'lashning darxol to’xtatilishi
musulmonlarni bosqini boshlanishiga sabab bo’ladi.
Musulmonlar Misr haqida Qur'onda aytilgan, to'g'rirog'i, sharhlangan Yusuf qissasidan bilishgan va
ular uchun piramidalar Yusufning don omborlari edi. Ammo musulmon qo'shinlari Misr chegarasini
birinchi bo'lib kesib o'tganlarida, so'nggi fir'avnlar Makedoniyalik Iskandar tomonidan taxtdan ag'darilgan.
O'rtadagi davrda mamlakatni Iskandarning vorislari Ptolemeylar boshqargan va keyinchalik Rim
imperiyasining boy va qimmatli viloyatiga aylangan va poytaxt uchun g'allaning katta qismini ta'minlagan.
Rim davrida esa, ehtimol, bu hududda 5 milliondan ortiq odam yashagan. To'g'ri boshqarilsa, boy yerlar
daryo bo'yida, sug'oriladigan va yillik suv toshqini bilan o'g'itlangan, muntazam ortiqcha ishlab chiqarish
mumkin. Bu begonalar manfaatlariga bo'ysunishga qaramay, Misrda ko'p narsalar o'zgarishsiz qoldi.
Ilohiylashtirilgan imperatorlar qadimgi Misr panteoniga osongina joylashtirildi va haqiqatan ham Misr
makkajo'xori bilan birga Rimga eksport qildi](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_14.png)
![Buning tafsilotlariga juda shubha bilan qarashimiz to'g'ri bo'lardi. Musulmonlarning ilk harbiy
boshliqlari Misr va Misr haqida biror narsa bilishgan bergan imkoniyatlar. U xalifa Umar bilan
maslahatlashgan ko'rinadi shaxsan, ehtimol u Suriyaga tashrifi bilan Jaziraga kelganida,
Misrni bosib olish rejasi haqida Xalifa Umar loyihaga roziligini bergandir. Garchi uning bu borada
shubhalari borligiga ishoralar mavjud. Amr orasidan tanlab olingan 3500 dan 4000 gacha bo'lgan qo'shin
bilan yo'lga chiqdi. Qabilalar, xususan, a'zolari Yamanda yashagan Akk qabilasi,
Qizil dengiz qirg'oqlari bo'ylab Tihama tekisligidagi qishloqlarda. Bular arab va suriyaliklarning
chodirda yashovchi ko'chmanchilar emas edi. Ular odatda badaviylarga qaraganda jismonan kichikroq va
engilroq edi. Dashtliklar lekin xuddi qattiq va bardoshli edi. Ular ham uchun o'rganib qolgan edi
O’troq hayot, agar shaharlarda bo'lmasa, hech bo'lmaganda qishloqlarda bo'lmasdi. Yaylovga muhtoj
bo'lgan qo'ylarni ham olib keldilar. Ko'p jihatlari mavjud delta va Nil vodiysidagi shahar va qishloqlarni
topdilar, tanish muhit, garchi ularning vatanlarida hech narsa yuq edi.
Arabistonda aholining tez o'sishi, Suriya, Falastin va Iroqqa arablarning doimiy kirib borishi
kuzatildi. Bu yerda ular mahalliy semit millatiga mansub aholini qisman assimilyatsiya qilishgan, shuning
uchun ham ular musta'riba, o'z-o'ziga xos arablar deb atalgan. Bunday odamlar, garchi kelib chiqishi
aralash bo'lsalar ham, albatta, o'zlarini til va urf-odatlari bilan "sof arablar" bilan bog'langan deb his
qilganlar va yo hukmdorlarini yomon ko'rganlari uchun yoki g'alaba qozongan o'ljalarni baham ko'rish
umidida bo'lganlari uchun, albatta, ular olgan bosqinchilar ishtiyoq bilan, keyin esa kuchlarini o'z
kontingentlari bilan kuchaytirdilar. Bosqinchilar muvaffaqiyatining yana bir omili, badaviylarning o'troq
xalqlar mulkiga qo'l qo'yishga tug'ma moyilligi edi - bu tendentsiya o'sha paytda, birinchi bosqichda hech
qanday samarali qarshilik ko'rsatilmaganligi sababli keng qamrovga ega
Musulmonlarning shimolga yurishi Livan shimolidagi Omonus tog'i tomonidan to'xtatildi. Ammo
Jazirada sharqqa qarab davom etdi (463-yillar). ) va u yerdan janubi-g arbga esa Misr tomon. Amr ibn al-ʻ](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_15.png)
![Osh Misrga yurish qildi. Umarning ruxsati bilan yoki ruxsatisiz to'g'ridan-to'g'ri poytaxt Iskandariyaga
bormadi, balki sahro orqali Fayyum tomon yurdi. Bu hududni vayron qilgandan so'ng, u Heliopolis
yaqinida (19 Rajab / iyul 640) to'plangan Bobil qal'asidan (Bäbilyun) mohirlik bilan tortib olgan Vizantiya
qo'shinlariga duch keldi.
U ularni mag'lub etdi; va davlatning fuqarolik gubernatori ham bo'lgan Patriarx Kir vaziyatning
keskinlashib borayotganini ko'rib, tinchlik uchun muzokaralarni boshladi va keyin uning xatti-harakatining
roziligini olish uchun Vizantiyaga ketdi. Imperator Geriklius esa, bu pozitsiya juda jiddiy ekanligiga
ishonishdan bosh tortdi va Kirga xoin sifatida qaradi. Faqat imperatorning o'limidan so'ng, 641 yil 11
fevralda, Kir tinchlik o'rnatishga muvaffaq bo'ldi. Bobil taslim bo'lganidan keyin (Rabi' 21 20/9 aprel 641)
va Vizantiya yordam yubora olmadi. Chunki ichki muammolar va bir qancha urushlar sabab bo’ldi. Bu
boy viloyatni tark etishga majbur bo'lgan Vizantiyaliklar uchun tinchlik sharoitlari og'ir edi. Lekin nasroniy
va yahudiy aholi ahli kitobga muntazam ravishda berilgan odatiy yumshoq muomalaga ega bo'ldilar.
Vizantiyaliklar jo'nab ketishdi va ular palatadan ko'p o'tmay yana Iskandariyaga qaytdilar. Grekofil
aholisi tomonidan iliq kutib olinsalar ham, ularning muvaffaqiyati qisqa vaqt ichida bo'ldi va tez orada
Amr tomonidan bu safar butunlay haydab yuborildi. Shimoliy Afrika qirg'oqlari bo'ylab reydlar Misr
poytaxti birinchi marta bosib olingandan keyin boshlangan edi. Pentapolis (Cyrenaica, arablar tomonidan
Barqa deb ataladi) ko'p yoki kamroq bosib olindi, lekin 647 yilga qadar kuchli armiya ega bo’lib turdi.
Bundan so’ng esa Sufetula'da (zamonaviy Sbeitla, Tunisda) Patrisiya Gregori kuchlarini yo'q qildi. Hatto
bu g'alaba musulmonlarga Vizantiya Afrikasi ustidan to'liq nazoratni bermadi va ular qarshi hujumdan
qo'rqib, chekindilar. Ular Ifriqiyaga (zamonaviy Tunis va Jazoirning bir qismiga to'g'ri keladi) qaytishdi.
634 yilda vafotidan oldin Abu Bakr sahobalarni Umarni o'z o'rniga valiy saylashga undagan va ular uning
ko'plab kishilar yuksalishi va hukmronligi fazilatlari, jumladan, uning g'ayrati va tashkilotchilik qobiliyati
ham bor edi, ular bu maslahatga amal qilishdi.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_16.png)
![Ularning umidlari puchga chiqmadi, chunki arab tarixidagi islom kabi alohida bir voqea payg'ambar
vafotidan oldin sodir bo'lgan bo'lsa, jahon miqyosidagi muhim voqeaga aylanib, fuqarolar urushlari davom
etuvchi musulmonlar imperiyasining poydevori qo'yilgan bo'lsa. birdamlik yo'qligi, xorijdan hujumlar
larzaga kelishi mumkin, lekin yo'q qila olmagani uchun bu ishlarga Umarning siyosiy sovg'alari sabab
bo'lishi kerak.
2.2 Misrda arablar siyosati .
Benyamin Misr qulagandan keyin deyarli yigirma yil davomida tirik qoldi.
Muqaddas Makarius monastirida Benyaminni jasadi dafn qilingan. U yerda uning jasadi hali ham
hurmatga sazovor avliyo sifatida qaraladi.
Amr Benyamindan yana uch yil omon qoldi, lekin Misr hokimi sifatida doimiy tura olmadi va xalifa
Usmon tomonidan 645 yil bo’shatilgan. Hukumatini markazlashtirishga harakat qilgan xalifa Usmon
uning o'rniga Abdulloh ibn Sad ibn al-Sarh tayinlandi. Madinaga ko'proq daromad jo'natish uchun
ishonishdi. Ammo Amr unday emas edi. U o'zining uzoqdagi maslahatchisi sifatida muhim rol o'ynadi.
Umaviylarning birinchi xalifasi Abu Sufyon Usmon vafotidan keyin hokimiyat uchun kurashga kirishdi.
658-yilda Muqaviyani Misrni tarafdorlardan tortib olish uchun uni qo shinga boshchilik qilib tayinladi.ʻ
Uning raqibi Ali edi. Fustat yaqinidagi shiddatli jangda 658 yilning yozida u Alining tarafdorlarini
mag'lub etdi va poytaxtga kirdi. U qariyb yetmish yoshida tabiiy sabablarga ko'ra vafot etguniga qadar
gubernator bo'lib qoldi. Fustatdan sharqda ko tarilgan Muqattam tepaliklari etaklari lekin Dastlabki
ʻ
musulmonlar o'zlarining dafn etilgan joylarini belgilashga unchalik harakat qilmaganlar o'lgan va uning
qabri joylashgan joy hech qachon aniqlanmagan. Tarixiy manbalar Amrga yaxshi obro' beradi. Uning
harbiy qo'mondon va siyosatchi sifatidagi qobiliyatlari haqida hech shubxa bo'lishi mumkin emas edi.
Misr-arab an'analarida u nafaqat zabt etuvchi, balki manfaatlarni himoya qiluvchi inson sifatida ham](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_17.png)
![hurmatga sazovor edi. Xalifalikda markazga qarshi bosqinchi armiyaning askarlari va oilalari Madina yoki
Damashqdagi hukumat qo’lida edi. Payg'ambarimiz o'zlari shaxsan maqtagan inson edi. Manbalarida ham
yaxshi obrazga ega. Amrning qahramoni bilan munosabatlari bor edi.Musulmon tarixchilari Amr haqida
shunday deydi: “U zot belgilangan soliqlarni undirdi ustiga, lekin u jamoatlarning hech bir mulkini
olmagan va u hech qanday talonchilik qilmagan va ularni saqlab qolgan” Musulmonlarning barcha ilk
istilolari ichida Misr eng tez va to’liq bosib olingani edi. Ikki yil butunlay arablar hukmronligi ostiga o’tdi.
Bundan ham ajablanarlisi shundaki, u saqlanib qolgan beri musulmonlar hukmronligi ostida bo’lgan.
Tarixda kamdan-kam hollarda bunday Mamlakat arab-musulmonlar hukmronligi ostida bo'lgan bo'lsa-da,
unday emas edi Misr arab yoki musulmon yurtiga aylanish bosqichi bo’ldi. Asrlar davomida arab tilida
so'zlashuvchilar va musulmonlar ozchilikni tashkil qilgan, dastlab juda kichik ozchilik juda sekin o'sdi.
Ular dastlab chidab bo'lmas bosim o'tkazmadilar resurslar va ular mahalliy aholini o'z yerlaridan mahrum
qilmadilar. Uylar va ular soliqdan tushgan daromadlar hisobiga yashab, yashash uchun yangi shahar
qurishdi. Shuningdek, ma'muriyat asosan xristian an’analariga qarshilik qilmadi. Lekin bu vaqtinchalik
siyisat bo’lib chiqqan.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_18.png)
![II BOB. “O’rta asrlarda islom dinining Eron Afg’oniston va Shimoliy Afrikada yoyilishi” nomli
mavzuni o’qitish bo’yicha pedagogik moted.
3.1 . (10+5) metodi.
O'quvchilarda o'tilayotgan mavzu to'g'risida tasavvur uyg'onishi uchun ko pincha "Aqliy hujum"
metodidan foydalaniladi. Bugungi kunda ana shu metodning muqobil variantlarini ishlab chiqish zarurati
paydo bo'lmoqda, bu tadbirdan ko'zlangan maqsad dars mashg'ulotlarida rang-baranglikka erishilishini
ta'minlashdan iboratdir. "10+5" metodi aynan mana shu maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi. Mazkur
metodni qo'llash shartlari juda oddiy: mashg'ulotni boshlagach, o'quvchilarga yangi mavzu matni 10 daqiqa
o’qib chiqish taklif etiladi ( o’quvchilar o’z imkoniyatlari darajasida matnni bir necha marta o’qib
chiqishlari mumkin bo’ladi.)
So’ngra har bir o’quvchiga mavzu yuzasidan ikkitadan savol tuzish topshirig’i beriladi va buning
uchun 5 daqiqa vaqt ajratiladi.
Shundan so’ng o’quvchilar 3 ta guruhga bo’linib 1 guruh o’zi tuzgan savolini ikkinchi guruh
a’zolariga, ikkinchi guruh uchinchi guruh a’zolariga, uchinchi guruh a’zolari esa birinchi guruh a’zolariga
savollarini beradilar. Savol javoblar uzog’i bilan 5 daqiqa vaqt ajratiladi.
Ushbu metod yordamida o’quvchilarning faolligi darajasini aniqlash, “Tengdosh-tengdoshga”
tamoyili asosida o’quvchilarning o’quv predmeti bo’yicha bilim va ko’nikmalarini oshirishga erishish
mumkin.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_19.png)
![3.2. U kim ? Bu nima ? metodi .
Ushbu metod tarixiy shaxslar, atamalar, toponomik atamalarni qanchalik o’zlashtirganliklarini va
mavjud bilimlarni mustahkamlash uchun qo’llaniladi. Buning uchun bir o’quvchi doskaga taklif qilinadi va
undan o’zi istagan shaxs, atama, toponomik tushunchaning ma’lum bir xususiyatlari sanash so’raladi.
Qolgan o’quvchilar u sanayotgan xususiyatlarga asoslanib tarixiy shaxs yoki atama nomini topishi
kerak bo’ladi.
Masalan, o’quvchi Xalifa Umarning ismini aytmagan holda u xalifalik taxtida o’tirgan vaqtda bosib
olingan yoki hujum qilingan joylar sanashi mumkin.
Qolgan o’quvchilar berilgan ma’lumotlarga suyanib javobni topishlari kerak.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_20.png)
![XULOSA
Xulosa qilib aytganimizda arab istilolari shiddatli tarzda kechdi. O’z davri uchun buyuk hisoblangan
Eron(bu o’rinda Fors ) Sosoniylari hududida deyarli arab qo’shinlari qarshiliksiz zabt etganini manbalar
guvohlik beradi.
Bu davrdaga kelganda arablarning yirik qo’shni davlatlarida ichki ziddiyatlar va nizolar avj olgan
davrga to’g’ri kelib qolishi ko’plab g’alabalarining sabablaruda biri hisoblanadi. Bundan tashqari qo’shin
erkin kishilardan tuzilganligi ham bir tomondan g’alabasini taminlagan sabablardan biridir.
Urushda olingan o'ljaning ko'p qismi inson asirlari shaklida bo'lganligi yana odamlarning yuqori
darajada bo'lganidan dalolat beradi. Forslar 540 yilda Antioxiyani yoki 573 yilda Apame'yi zabt etganda,
ular Sosoniy imperiyasida yangi yoki kengayib borayotgan shaharlarni joylashtirish uchun ko'p sonli
fuqarolarni deportatsiya qilishdi. Bu siyosat faqat aholi taqchilligi mavjud bo'lganda mantiqiy edi.
Shimoliy Afrikada olib ketilgan va Yaqin Sharqqa olib kelingan ko'p sonli qullar, odamlarning qimmatli
va, ehtimol, kam manba ekanligini ko'rsatadi. Islom dinini erkin aholi o’rtasida keng yoyili ham mana shu
siyosatning qisman o’zgartirilishi bilan bog’liqdir. Biz bilamizki, arab bisqini vaqtida asr tushgan kishilar
qul qilingan bu kishilar esa o’z xoxishiga ko’ra islom dini qabul qilsa ozod etilgan. Qadimgi va shon-
shuhratga ega bo'lgan shaharlar, aftidan, hech qanday jiddiy qarshiliksiz qo'lga kiritilgan. Karfagen 698
yilda musulmonlar tomonidan bosib olinganida, asosan, aholi yashamagan ko'rinadi. Toledo, Visgotlar
poytaxti va uning ajoyib tabiiy istehkomlari sifatida o'z mavqeiga qaramay, demografik pasayish dalili har
qanday uzunligi uchun musulmon qo'shinlari kechiktirish uchun muvaffaqiyatsiz bo'ldi. Bu pasayish,
albatta, arab istilolariga sabab bo'lmadi, lekin bu qarshilik unchalik shiddatli bo'lmaganini, arab
qo'shinlarining yo'lini aholisi devorlarni o'rab turgan, qarshilik ko'rsatishga qaror qilgan ko'p sonli aholi
punktlari tomonidan to'sqinlik qilmasligini anglatardi.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_21.png)
![Glossariy.
FATH -bosib olish, ma’lum bir hududga bo’lgan yurishda g’alaba qozonish.
SEMIT -ya’ni arablarning islomdan oldingi sahroi xalqlari sifatida
nomlanishidir.
XALIFALIK – bu payg’ambarimiz Muhammad s.a.v ning vafotidan so’ng vujudga
kelgan islom bayrog’i ostida birlashtirilgan davlatning nomlanishi.](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_22.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1) THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy.
2)THE CAMBRIDGE HISTORY OF ISLAM. Volume 1A THE CENTRAL ISLAMIC LANDS
FROM PRE-ISLAMIC TIMES TO THE FIRST WORLD WAR.
Cambridge University Press 1970
3) https://history.wikireading.ru/202724
4) http://nnre.ru/istorija/zoroastriicy_verovanija_i_obychai/p13.php](/data/documents/c8096ecf-58ea-431b-9040-77e4047b8009/page_23.png)
ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI. “O’RTA ASRLARDA ISLOM DININING ERON AFG’ONISTON VA SHIMOLIY AFRIKADA YOYILISHI” MAVZUSIDA O’QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISH. MUNDARIJA Kirish I BOB. ARABLARNING YURISHLARI 1.1Arablarning Eron hududiga yurishlar …………………………………………………… 3-bet 1.2 Islomning qabul qilinishiga to’siq va turtkilar .................................................................. 9-bet II. BOB. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI 2.1 Xalifalikning Shimoliy Afrika yurishlari ........................................................................... 12-bet 2.2 Misrda arablar siyosati ........................................................................................................ 17-bet III.BOB “O’rta asrlarda islom dinining Eron Afg’oniston va Shimoliy Afrikada yoyilishi” mavzusida o’qitishda pedagogik texnologiyadan foydalanish. 3.1 (10+5 ) metodi ...................................................................................................................... 20-bet 3.2 U kim? Bu nima? Metodi .................................................................................................. 21-bet Xulosa Glossariy Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
KIRISH. ISLOM – arabchadan olingan bo’lib “islom” buysunish,itoat etish ma’nolarini anglatadi. bugungi kunda butunjahon dinlaridan biri hisoblanadi. bu dinga e’tiqod qiluvchilar musulmonlar hisoblanadi. islom dining muqaddas kitob qur’oni karib bo’lib arabchada “o’qish” degan ma’nolarni anglatadi. Alloh taolo tomonidan muhammad sallollohu alayhi vassallamga yigirma uch yil damovomida nozil bo’lib, 114 suradan iborat. Islom dini arabiston yarim orolida vii asr boshlarida vujudga keldi. Islom tarixchilari Muhammad s.a.v ni 570 yilda muqaddas Makka shahrida dunyoga kelganliklari haqida malumot berishadi. Eron(bu vaqtda Fors) shohi Xusrav I tomonidan savdo shahri hisoblangan Yaman shahrini fath etishi natijasida savdo yo’llari eron hududiga ko’chishi sabab buladi. Bu holatdan so’ng ommaviy tarzda yirik savdo shaharlari va unga yaqin hududlarda iqtisodiy inqirozga sabab bo’ladi Bu iqtisodiy inqiroz holati ko’plab arab qabilalarining birlashuviga sabab bo’ladi shu jarayon keyinchalik arablarning keng miqyosidagi bosqinchilik yurishlarini boshlashlariga asos bo’ladi. Milodiy 622 yildan bishlab Muhammad s.a.v ning boshchiligida arablarning birlashtirish bo’lib Taxminan 630 yilga kelib arabiston qabilalari birlashtirish asosan yakunlanadi deyiladi.
630 yilga kelib makka shahri asosiy shaharga aylanadi va ko’pchilik arablar islom dinini qabul qilib musulmon bo’lishadi. Islom dini 5 „asos“ yoki „ustun“ (arkon ad-din al-islomiy)ga ega: 1) Kalimayi shahodat 2) Namoz o’qish 3) Ro’za tutish 4) Zakot bering 5) imkoniyat topilsa haj qilish I BOB. ARABLARNING ERON HUDUDIGA YURISHLARI 1.1Arablarning Eron hududlariga yurish boshlanishi. Ardasher III ni taxtga o‘tqazishda undan maslahat so‘ralmaganligi bahonasi bilan Farruxxon Shaxrvaraz (Olam to‘ng‘izi) Ksetefonga yurish qildi. Shaxrvarazning kelib chiqishi harbiylar tabaqasiga borib taqalgan. Xusrav II ning Vizantiya bilan urushlaridagi mohir sarkardalaridan biri bo‘lgan. 630-yil bahorda u poytaxtga yetib keldi. Yosh shoh Ardasher III poytaxt egallamasdanoq o‘zining qarindoshlaridan biri-Peruz tomonidan o‘ldirildi. Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Xusrav II ning qizi Buron (630-631) o‘tqazildi. U malika Burondoxt (Burondoxt so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan) nomi bilan ham atalgan. Malika Buron mamlakatning sug‘orish tizimini tiklashga, qurilish ishlarini yo‘lga qo‘yishga va xazinani to‘ldirishga xarakat qildi. Ammo malika 631-yil oktyabrda bir haftalik kasallikdan so‘ng vafot etdi. Peruz II ning qisqa hukmronligidan so‘ng, mamlakat taxtiga Xusrav IIning ikkinchi qizi, malika Azarmedoxt (paxlaviycha “olov qizi” (631-632) keldi. Arab xalifalik muvaffaqiyatlarining katta qismi ajoyib qo'mondon va mashhur strateg Xolid ibn Muhammad al-Valid, u "Allohning qilichi" unvonini olgan edi, bu esa undan ham katta ahamiyatga ega bo'lgan keyingi janglarda o'zining munosib ekanini
ko’rsatdi. 1 Arabistondagi qo'zg'olon bostirilishi bilanoq, Abu Bakr o'zi bo'ysundirgan qabilalarni chegaradan tashqaridagi yerlarga urush olib borish uchun yubordi. U o'zining ilk muvaffaqiyatlarini "Iroq"da shu hududning chekkasida yashovchi qabilalari jangovar ruhidan foydalangan holda qo'lga kiritdi. Abu Bakr keyinroq Xolid ibn Muhammad al-Validni yubordi. Muhammad al-Valid u yerda qo'mondonlikni o'z zimmasiga olish uchun, bir vaqtning o'zida Vizantiya hududida urush olib borish uchun boshqa qo'shinlarni yubordi. Badaviy qabilalari asrlar davomida butun yarim orol bo'ylab bir-birlari bilan urushib kelishgan, faqat charchoq yoki ba'zi boshliqlarning aralashuvi bilan to'xtatilishi mumkin bo'lgan janjallarni davom ettirishgan bo'lsalar, endi ular Hijoziy qo'mondonlarining buyrug'iga itoatkorlik bilan o'zlarini qo'yib, chegaradan tashqariga chiqishdi. Shubhasiz, ilgari Iroq (al-Iroq) tufayli Dajla-Firot havzasining janubiy qismi bo'lgan va shuning uchun hozirgi Iroq davlatiga qaraganda ancha cheklangan darajada bo'lganligi shubhasiz ma'qullangan. Eronning fathi Zagros tog'lari bir qator burmalar bo'lib tik ko'tarilib, tekis tepaliklardan yashil va do'stona bahorda, va Iroqning boy tekis yerlarining ketma-ket hukmdorlari ulardan ba'zi salqinlik va tekisliklarning issiqligidan qochish uchun foydalanganlar. Sosoniy podshohlari bu yerda o'z saroylarini yaxshi ko'rishgan, keyinchalik VIII-IX asrlarda Abbosiylar sulolasi xalifalari bu yerga ov qilish uchun kelishni yaxshi ko'rishgan. Yuqori tog'lar ancha quruq va qishda qor bor, Iroq va Eron o'rtasidagi ko'p kirishni to'sib qo'yadi. Tog'larning burmalari ichida unumdor kichik tekisliklar bor, lekin yerning katta qismi faqat istilolar davrida asosan kurd tilida so'zlashuvchi cho'ponlar qabilalari foydalanishi uchun yaroqli. Ular Eronning shimoli-g'arbiy va Turkiya janubi-sharqiy tog'larida haligacha istiqomat qilayotgan kurdlarning ajdodlaridir. Eron imperiyasining fathida va hech bir o'zini hurmat qiladigan podshoh uni oddiygina dushmanga tashlab qo'ya olmasdi. Yosh Yazdgard III, endi 628 yilda Xosro II vafotidan keyin 1 https://history.wikireading.ru/202724
sodir bo'lgan siyosiy betartiblikdan keyin o'z hokimiyatini o'rnatish niyatida, Mesopotamiya tekisliklarining boy yerlari ustidan nazoratni tiklashga qaror qildi. Eron platosiga etib borishiga yo'l qo'ymaslik uchun qo'llab-quvvatlashni yig'ishga harakat qila boshladi. G’arbiy va shimoliy Eronning barcha viloyatlariga maktublar yuborildi va qo'shinlar asosiy Zagros shossesining yon tomonidagi kichik Nihovand shahrida to'planishlari aytildi. Nihovandning o'zi za'faron ishlab chiqarish va parfyumeriya ishlab chiqarish bilan mashhur bo'lgan kichik, ammo qadimiy qishloq edi. Ehtimol, bu joy ochiq tekisliklar ko'p sonli qo'shinlarni yig'ish uchun qulay joyga aylantirgani uchun tanlangan. Eron hududiga yurishlar haqidagi ma'lumotlar xalifa Umarning Kufa va Basraga qo'shinlar yig'ilishini buyurgan bir qator maktublari bilan boshlanadi. Kufadagi eng g'ayratli askarlar Arabiston yarim orolidan yaqinda kelgan va oldingi janglarda ajralib turish yoki o'lja olish imkoniga ega bo'lmaganlar edi. Bu yangi yurish ularga yo'qotilgan vaqtning o'rnini to'ldirish imkoniyatini beradi. Yazdigerd III taxtga o‘tirmasdanoq ham, aqidaparastlik va foyda uchun ochko‘zlikka berilib ketgan musulmon arablar o‘z cho‘llari bilan chegaradosh boy mamlakatlarga hujum qila boshladilar. 636 yilda ular Vizantiyaning Suriya viloyatini vayron qildilar va ko'p o'tmay Mesopotamiyaga ko'chib o'tdilar. 637 yilda Qodisiyada sosoniylar Eron qo'shinlari bilan to'qnashdilar O'jar jang bir necha kun davomida turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi, ammo oxir-oqibat arablar g'alaba qozondi. 638 yili Quddus yonida Yormiq daryosi bo’yida shiddatli jang bo’lib o’tdi va bu jangda ham arab qo’shinlari g’alabaga erishdi. 642 yilda Nevaxan shahri egallandi. Arab qo’shinlari g’alabadan so’ng Sosoniy poytaxti Ktesifonni egallab olishdi. Yana ikki shiddatli jang arablarga Eron platosiga yo‘l ochdi va Sosoniylar imperiyasining qarshiligini tor-mor qildi. Yazdigerd III bir necha yillardan buyon sekin olg‘a siljib kelayotgan arab qo‘shinlarining ta’qibidan qochib, uzoqroqqa qochib ketdi. Alohida viloyat va shaharlar arablarga qarshilik ko‘rsatdilar;bo‘ysundilar; qo‘zg‘olon ko‘tardilar; yana battarroq bo‘ysundilar va nihoyat taslim bo‘ldilar. 652 yilda Yazdigerd III uzoq shimoli-