logo

БОЛАЛАРДА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

498.53515625 KB
БОЛАЛАРДА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ
ТИЗИМИНИ  ТАКОМИЛЛАШТИРИШ  ( Самарқанд вилояти мисолида)
39 МУНДАРИЖА
КИРИШ ...................................................................................................................
.3
I   БОБ.   АДАБИЁТЛАР   ШАРҲИ.   ДУНЁ   БЎЙИЧА   ПАРАЗИТАР
КАСАЛЛИКЛАР  БИЛАН КАСАЛЛАНИШНИНГ ДИНАМИКАСИ ВА
НОЗОЛОГИК ТАРКИБИНИНГ ЭПИДЕМИОЛОГИК ТАХЛИЛИ
§ 1.1.   Паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасига   таъсир   этувчи
омилларнинг ўрганилганлик даражаси       ...........................................................
11
§1.2.   Оммавий   дегельминтизация   самарадорлигини   дунё   бўйича
ўрганилганлиги   ............................................................................   ........................
26
II   БОБ.   ҲУДУДНИНГ   ПАРАЗИТАР   КАСАЛЛИКЛАР   БИЛАН
ЗАРАРЛАНИШ   ДАРАЖАСИНИ   БАҲОЛАШ   ОРҚАЛИ   БОЛАЛАРДА
ПАРАЗИТАР   КАСАЛЛИКЛАРГА   ҚАРШИ   КУРАШ       ТИЗИМИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МАТЕРИАЛ ВА УСУЛЛАРИ 
§   2.1.   Тадқиқотнинг
объекти.   .. .............................................................................33   §2.2.   Тадқиқот
усуллари .......... ..............................................................................39
III   БОБ .   ҲУДУДНИНГ   ПАРАЗИТАР   КАСАЛЛИКЛАР   БИЛАН
ЗАРАРЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ
§   3.1.   Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021   йилларда   паразитар   касалликлар
билан   касалланишнинг   динамикасини   ва   нозологик   таркибини
ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил
этиш………………………..............................................53   §   3.2.   Мактаб
ўқувчилари,   ота-оналар   ва     мактаб   педагог   ходимларининг   гельминтозлар
тўғрисидаги   билим   даражасини
баҳолаш....................................................................................................................
63
§3.3.   Самарқанд   вилояти   ҳудудидаги   болаларда   паразитар   касалликларни
(энтеробиоз,  гименолипедоз,  лямблиоз)    тарқалишига  олиб келувчи етакчи
хавф   омилларини
аниқлаш ....................................................................................69
IV   БОБ.   МАКТАБ   ЎҚУВЧИЛАРИ   ОРАСИДА   ОММАВИЙ
ДЕГЕЛЬМИНТИЗАЦИЯ   АЛГОРИТМИНИ   ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ВА   ТАДБИҚ   ЭТИШ
..................................................................................................73
V   БОБ.     ГЕЛЬМИНТОЗЛАРГА   ҚАРШИ   ЎТКАЗИЛАДИГАН
ОММАВИЙ   ПРОФИЛАКТИК   ФАОЛИЯТНИ   ТАШКИЛ   ЭТИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ   БЎЙИЧА   ТАКЛИФЛАР   ИШЛАБ   ЧИҚИШ
ВА   ТАДБИҚ   ЭТИШ
..................................................................................................82
ХОТИМА ................................................................................................................
86
2 ХУЛОСА .................................................................................................................
102
АМАЛИЙ 
ТАВСИЯЛАР .....................................................................................103
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 
РЎЙХАТИ .........................................104
Шартли белгилар ва атамалар 
рўйхати ..........................................................129
КИРИШ (фалсафадоктори (PhD) диссертациясианнотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. 
Ҳозирги   кунда   инсонда   касаллик   келтириб   чиқарувчи   300   дан   ортиқ
гельминтозлар   ва   50   тадан   ортиқ   содда   жониворларнинг   турлари   маълум.
Гельминтозлар   ер   шари   аҳолиси   орасида   кенг   тарқалган.   ЖССТ   нинг
замонавий   баҳосига   кўра,   Ер   шари   аҳолисининг   ¼   қисми     паразитар
касалликлари   билан   зарарланган.   Паразитар   касалликлар   айниқса,   планета
аҳолисининг   катта   қисми   яшовчи   Осиёнинг   тропик   ва   субтропик
ҳудудларида, Африка ва Лотин Америкасида тарқалган. У ҳаттоки, Арктика
доирасидан ташқарида ҳам (Кол ярим ороли, Таймир, Ямал) учрайди, шунга
кўра   паразитар   касалликлар   соғлиқни   сақлашнинг   долзарб   муаммоси
ҳисобланади.   Ушбу   касалликлар   дунё   мамлакатларидаги   камбағалларнинг
соғлиғи   ва   фаровонлигининг   ёмонлашишига   олиб   келмоқда 1
.   Мазкур
касалликлар   учун   асосий   хавф   гуруҳи   ҳудуддан   қатъий   назар   мактаб   ва
ўсмир   ёшдаги   болалар   эканлиги   тан   олинди.   Ушбу   гуруҳларда   гельминтга
қарши препаратларни профилактик қўллаш эндемик минтақалар хисобланган
айрим мамлакатларнинг миллий сиёсатининг бир қисмидир 2
. 
1
World Health Organization. Report of the third global meeting of the partners for parasite control. Deworming for Health and 
Development Geneva, 29–30 November 2020
2
World Health Organization, UNICEF. Prevention and control of schistosomiasis and soil-transmitted helminthiasis. Joint 
statement. 2021
3 Жаҳонда   паразитар   касалликларни   инсон   организмига   таъсирини
ўрганиш, касалликларни эрта ташхислаш, асоратлар ривожланишини олдини
олиш,   аҳоли,   айниқса   мактаб   ўқувчилари,   мактабгача   таълим   муассасалари
тарбияланувчилари   орасида   профилактик   чора-тадбирларни
такомиллаштириш   бўйича   бир   қатор   илмий   тадқиқотлар   олиб   борилмоқда.
Бу   борада,   аҳоли   ўртасида   оммавий   дегельминтизацияни   ўтказиш,   унинг
самарадорлигини   баҳолаш,   замонавий   текширув   усулларини   ўрганиш   ва
амалиётга тадбиқ этиш  алоҳида аҳамият касб этади. 
Мамлакатимизда   соғлиқни   сақлаш   тизимини   ривожлантириш,   эрта
ташхисот   усулларини   такомиллаштириш   бўйича   кенг   қамровли   ишлар
амалга   оширилмоқда   ҳамда   юқумли   ва   юқумли   бўлмаган   касалликларга
қарши   профилактика   чораларига   алоҳида   эътибор   қаратилмоқда.   «Тиббий
профилактика   ишлари   самарадорлигини   янада   ошириш   орқали   жамоат
саломатлигини   таъминлашга   оид   қўшимча   чора-тадбирлар   тўғрисида»   ги
Қарори га   мувофиқ,   «...паразитар   касалликлар   рўйхатга   олинган   ҳудудларда
улар   бўйича   соғломлаштириш   тадбирини   ишлаб   чиқиш,   ҳудудий   тиббиёт
ходимлари   билан   тадбирларни   ташкил   этиш   ва   уларнинг   бажарилишини
назорат   қилиб   боришда   иштирок   этиш,   санитария-гигиена,   эпидемияга
қарши,   замонавий   ва   якка   тартибдаги   чора-тадбирлар   асосида   соғлиқни
сақлаш   ва   мустаҳкамлашнинг   ижтимоий-профилактик   йўналишларини
ривожлантириш   бўйича   чоралар   кўриш...»   каби   вазифалари   белгиланган.
Ушбу   вазифалар   аҳоли   орасида   юқумли   касалликлар   ва   уларнинг
асоратларини ташхислаш ва даволаш даражасини замонавий тиббий ёрдамни
янги   босқичга   кўтариш   орқали   касалланишни   камайтириш   ҳамда   сифатли
тиббий ёрдам учун замонавий технологияларни қўллашни такомиллаштириш
имконини беради.
Ў збекистон   Республикаси   Президентининг   2020   йил   12   ноябрдаги
«Бирламчи тиббий-санитария ёрдами муассасалари фаолиятига мутлақо янги
механизмларни   жорий   қилиш   ва   соғлиқни   сақлаш   тизимида   олиб
борилаётган   ислоҳотлар   самарадорлигини   янада   ошириш   чора-тадбирлари
4 тўғрисида»   6110-сонли   ПФ,   2022   йил   29   январдаги   « 2022-2026   йилларга
мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги 60-
сонли   ПФ,   2022   йил   25   апрелдаги   «Бирламчи   тиббий-санитария   ёрдамини
аҳолига   яқинлаштириш   ва   тиббий   хизматлар   самарадорлигини   ошириш
бўйича   қўшимча   чора-тадбирлар   тўғрисида»ги   215-сонли   ПҚ,   Ўзбекистон
Республикаси   Президенти   Ш.М.Мирзиёевнинг   Олий   Мажлисга   ва
Ўзбекистон   халқига   2020-йил   29-декабрдаги   Мурожаатномасида,   тиббиёт
ходимлари   олдида   белгиланган   асосий   вазифалар   санитария-эпидемиология
барқарорликни   таъминлаш,   тиббиёт   соҳасини   рақамлаштириш,
телемедицинани   йўлга   қўйиш,   15   ёшгача   бўлган   болаларни   7   турдаги
витамин ва паразитларга қарши препаратлар билан бепул таъминлаш бўйича
алоҳида   вазифа   юклатилди   ва   дастур   ишлаб   чиқиш   кераклиги   алоҳида
таъкидланди.   Ушбу   дастурга   мувофиқ,   17   млн   кишини   қамраб   олди   ва   100
млрд   сўм   маблағ   ажратилгани ,   ҳамда   мазкур   фаолиятга   тегишли   бошқа
меъёрий-ҳуқуқий   ҳужжатларда   белгиланган   вазифаларни   амалга   оширишда
ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.  
Тадқиқотнинг   республика   фан   ва   технологияларни   ривожлани-
шининг   устувор   йўналишларига   мослиги.   Мазкур   тадқиқот   республика
фан   ва   технологиялар   ривожланишининг:   VI.   «Тиббиёт   ва   фармакология»
устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Муаммонинг   ўрганилганлик   даражаси.   ЖССТ   тупроқ   орқали
юқувчи   гельминтларни   олдини   олишда   эпидемик   ҳудудларда   яшовчи
болалар   ўртасида   оммавий   дегельминтизацияни   ўтказишни   тавсия   этади.   D
Evans,  A Ghosh  (2008)  ҳам  ўз тадқиқотларида,  оммавий дегельминтизацияга
мактабда   ўқувчиларни   ўзлаштириш   даражасини   ошишига   таъсир   этувчи
рентабель   стратегия   сифатида   қарашган.   Givewell   (2015)   эса,   оммавий
дегельминтизацияни   ўтказиш   қиммат   бўлмаган   тадбир   (битта   болага   0,50
АҚШ   доллар)   эканлигини,   аммо   ушбу   тадбир   учун   йилига     276   миллион
АҚШ   доллар   сарф   қилинишини   таъкидлаб   ўтган,   аммо   унинг
самарадорлигини   баҳоламаган.   2015   йилда   ўтказилган   Кохрейн   шарҳи
5 натижасига   кўра,     оммавий   дегельминтизация   болалар   саломатлигини   ёки
мактабда   ўзлаштиришини   оширмайди;   тенгдошларидан   ўсишда   ортда
қолаётган   болаларнинг   бўй   ўсишига   таъсир   қилмайди;   қўшимча   равишда
шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя   қилинмаса,   паразитар   касалликларининг
тарқалишига ҳам турғун таъсир қилмайди (DA   Bundy et all, 2009; A Montresor
et   all,   2015;   P   Hotez   et   all,   2016;   A   Duflo   et   all,   2016).   P   Hotez   et   all,   2016
оммавий   дегельминтизацияни   ўтказишдан   аввал   ушбу   ҳудудда   кенг
тарқалган   гельминт   турини   аниқлаш,   ушбу   гельминтларнинг   дори
воситаларига   нисбатан   резистентлигини   ўрганиш,   аҳолининг   қайси
қатламлари   ўртасида   кенг   тарқалганлигини,   гельминтларнинг   тарқалганлик
ва   зарараланиш   даражасига   таъсир   этувчи   омилларни   ўрганишни   таклиф
қилади. 
Паразитар   касалликларнинг   тарқалганлик   ва   зарарланиш   даражаси
жамиятнинг   иқлим  ва  ҳаёт   шароитининг  кўрсаткичи   ҳисобланади  (Kumar   et
al.,   2014).   Khanum   et   al.   (2010)   Бангладешда   паразитар   касалликларнинг
учраш   даражаси   мавсумийликка   эга   эканлигини   аниқлашган.   Уларнинг
маълумотларига   кўра,   паразитар   касалликларнинг   тарқалганлик
даражасининг энг паст қиймати (19,38%) йилнинг қиш ойларига тўғри келса,
энг   юқори   қиймати   (29,3%)     ёмғир   мавсумига   тўғри   келади.   Аналогик
тадқиқот   Ҳиндистонда   ҳам   ўтказилган,   Kumar   et   al.   (2014)   маълумотларига
кўра, касалланиш даражаси куз ойларида энг юқори (80,5%), баҳор ойларида
эса   энг   паст   қийматга   (43,9%)   эга     бўлган.   Паразитар   касалликларнинг
тарқалганлик   ва   зарарланиш   даражасига   таъсир   этувчи   омилларга
демографик   жараён,   паразитни   хўжайин   организмига   мослашишига   таъсир
этувчи   хўжайин/паразит   геноми,   хўжайин   организмининг   ҳимояси,
паразитнинг вирулентлиги, атроф муҳит ва паразитнинг тарқаганлиги киради
(Ulrich and Schmid-Hempel, 2015).
Ўзбекистон   Республикасида   ҳам   сўнгги   йилларда   мактаб   ўқувчилари
орасида   оммавий   дегельминтизацияни   ўтказиш   кенг   йўлга   қўйилган,   шунга
қарамасдан   ҳар   йили   мамлакатда   300   мингга   якин   янги   ҳолатлар   рўйхатга
6 олинади.   Шу   туфайли   Ўзбекистон   Республикасида   оммавий
дегельминтизациянинг самарадорлигига таъсир этувчи омилларни, паразитар
касалликларнниг   тарқалганлик   даражасига   таъсир   этувчи   омилларни
ўрганиш,   дегельминтизацияни   такомиллаштириш   бўйича   илмий
тадқиқотларни амалга ошириш жуда долзарбдир. 
Диссертация   тадқиқотининг   диссертация   бажарилган   илмий-
тадқиқот   муассасасининг   илмий   тадқиқот   ишлари   режалари   билан
боғлиқлиги. Диссертация   тадқиқоти   Л.М.Исаева   номидаги     паразитология
илмий-тадқиқот   институтининг   илмий-тадқиқот   ишлари   режасига   мувофиқ
бажарилган  (2019-2021 йй.).
Тадқиқотнинг   мақсади   Самарқанд   вилоятида   паразитар
касалликларнинг   эпидемиологик   хусусиятларини   аниқлаш   ҳамда   уларни
олдини олиш чора-тадбирларини такомиллаштириш.
Тадқиқотнинг вазифалари:
1. Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021   йилларда   паразитар   касалликлар   билан
касалланиш динамикасини ретроспектив эпидемиологик таҳлил этиш;
2. Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021   йилларда   кузатилган   паразитар
касалликларнинг нозологик таркибини аниқлаш;
3. Самарқанд   вилояти   ҳудудидаги   болаларда   паразитар   касалликларни
(энтеробиоз, гименолипедоз, лямблиоз)   тарқалишига олиб келувчи етакчи хавф
омилларини аниқлаш;
4. Мактаб   ўқувчилари,   ота-оналар   ва     мактаб   педагог   ходимларининг
гельминтозлар тўғрисидаги билим даражасини баҳолаш;
5. Мактабгача   таълим   муассасалари   тарбияланувчилари   ва   мактаб
ўқувчиларида гельминтозларга қарши ўтказиладиган оммавий дегельминтизация
алгоритмини такомиллаштириш ва тадбиқ этиш.
Тадқиқотнинг   объекти   Республика   Санитария-эпидемиологик
осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизматидан   ўрганилаётган   йиллардаги
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   ҳақидаги   олинганрасмий
маълумотлар;   санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат
7 саломатлиги   хизматининг   Самарқанд   вилояти   бошқармасидан   олинган
Самарқанд   вилоятида   яшовчи   2-7   ёшдаги   уюшган   ва   уюшмаган   болалар
қиймати,   Самарқанд   вилояти   туманларини   марказлашган   канализация
хизмати билан қамраб олиниши, Самарқанд вилоятининг тоза ичимлик суви
билан   таъминланганлиги   тўғрисидаги   расмий   маълумотлари,   Самарқанд
вилоятининг баъзи бир туманларида яшовчи 7 ёшдан 14 ёшгача бўлган 2975
нафар   мактаб   ўқувчилари,   ушбу   ўқувчиларнинг   ота   ёки   онаси   (192   нафар),
мактабнинг педагог ўқитувчиларидан (322 нафар)олинган сўровномалар.
Тадқиқотнинг   предмети   сифатида   860   нафар   ўқувчиларнинг   нажаси,
57 нафар ўқувчиларнинг нажаси билан бир қаторда  қон зардоби олинган.
Тадқиқотнинг   усуллари. Тадқиқотни   амалга   ошириш   учун
эпидемиологик усул (ретроспектив таҳлил, оператив таҳлил),  серологик усул
(ИФТ), молекуляр - генетик усул (ПЗР), копроовоскопия усули ва статистик
усуллари   (корреляцион   боғлиқлик( r ),   гурухлар   ўртасидаги   ўрта   қийматнинг
ст ат истик   фарқи   (Р)   ва   математик   модель   яъни   ҳудуднинг   паразитар
касалликлари   билан   зарарланиш   даражасининг   ҳисоблашнинг   математик
модели)дан  фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги  қуйидагилардан иборат: 
1. Сўнгги   10   йил   давомида   Самарқанд   вилояти   туманлари   бўйича
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   даражаси   тахлил   қилинди,   унга
кўра,   энтеробиоз,   гименолепидоз   ва   лямблиоз   бўйича   касалланиш   даражаси
юқори   бўлиб,   шу   билан   бирга   аскаридоз,   тениаринхоз   ва   эхиноккоз   каби
касалликлар ҳам паст даражада учраб туриши аниқланди. 
2. Ҳудуднинг   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасини
ҳисоблашнинг математик модели ишлаб чиқилди.
3. Самарқанд   вилоятида   паразитар   касалликларнинг   учраш   даражасини
юқори бўлишига олиб келувчи хавф омиллари аниқланди.
4.  Мактаб   ўқувчилари,   ота-оналар   ва     мактаб   педагог   ходимларининг
паразитозлар тўғрисидаги билим даражаси баҳоланилди.
Тадқиқотнинг амалий натижалари  қуйидагилардан иборат:
8 1. Паразитар   касалликларга   ташхис   қўйиш   усулларининг   аҳамияти
қиёсий равишда ўрганилди. 
2. Ишлаб   чиқилган   математик   модел   ёрдамида   Самарқанд   вилоятининг
паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   туманлар   кесимида
ўрганилди ҳамда зарарланиш бўйича харитаси яратилди.
3. Ҳудуднинг  паразитар  касалликлар  билан   зарарланиш  даражаси  ҳамда
паразитар   касалликлари   ўртача   25,0%   ҳолатларда   микст   кўринишда
келишини   эътиборга   олган   ҳолда   оммавий   дегельминтизациянинг   илмий
асосланган ҳолда алгоритми такомиллаштирилди ва тадбиқ этилди 
4. Гельминтозларга   қарши   ўтказиладиган   оммавий   профилактик
фаолиятни   ташкил   этишни   такомиллаштириш   бўйича   таклифлар   ишлаб
чиқилди ва тадбиқ этилди.
Тадқиқот   натижаларининг   ишончлилиги   илмий   ишда   қўлланилган
назарий   ёндашув   ва   усуллар,   олиб   борилган   тадқиқотларнинг   услубий
жиҳатдан   тўғрилиги,   етарли   даражада   материал   танланганлиги,   беморлар
сонининг етарлилиги, қўлланилган усулларнинг иқтисодий жиҳатидан арзон
ва   ҳаммабоплиги,   олинган   маълумотларнинг   статистик   усуллар   ёрдамида
ишлов берилганлиги билан белгиланади. Ҳудуднинг математик модел ёрдамида
паразитар касалликлар билан зарарланиш даражасини баҳолаш ва унга боғлиқ
равишда касалликни тарқалишига олиб келувчи омилларни қиёсий   ўрганишда
олинган   маълумотларнинг   ўзига   хослиги,   халқаро   ҳамда   маҳаллий
тажрибалар   билан   таққослангани,   хулоса   ва   олинган   натижаларнинг
ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланганлиги билан асосланган.
Тадқиқот   натижаларининг   илмий   ва   амалий   аҳамияти.   Тадқиқот
натижаларининг   илмий   аҳамияти,   Самарқанд   вилоятида   сўнгги   10   йил
давомида   аниқланган   паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   даражасини
ўрганиш   орқали,   ушбу   вилоятда   энтеробиоз,   гименолепидоз   ва   лямблиоз
билан касалланиш даражаси юқорилигини аниқланиши, ҳудуднинг паразитар
касалликлар   билан   зарараниш   даражасини   аниқлашга   ёрдам   берувчи   ишлаб
чиқилган   математик     модел   ёрдамида     Самарқанд   вилояти   туманларини
9 гипер-   мезо   –   ва   гипоэндемик   ҳудудларга   ажратилиши   ҳамда   ушбу
ҳудудларда паразитар касалликлар учраш даражасининг юқорилигига таъсир
этувчи  омилларни  (ўқувчилар,   ота-оналарнинг   гельминтозлар   бўйича   билим
даражасининг   пастлиги,   тоза   ичимлик   суви,   марказий   канализация   хизмати
билан   ёмон   таъминланиш,   мактабларнинг   чиқиндихонаси,   ҳожатхонасининг
қониқарсиз   аҳволдалиги,   ҳудудларда   уюшмаган   болалар   улушининг
юқорилиги) аниқланиши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти , Санитария-эпидемиологик
осойишталик  ва  жамоат   саломатлиги  хизматининг   ходимларига  маълум   бир
ҳудудни   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасини   аниқлашда
ишлаб   чиқилган   математик   ҳисоблаш   моделидан     фойдаланиб   ҳудудларда
оммавий   дегельминтизацияни   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш
даражасига мувофиқ равишда ўтказилиши  билан изоҳланади .
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Паразитар   касалликларни   эрта   ташхисоти   ва   даволашни
такомиллаштириш   бўйича   олинган   натижалар   асосида   «Цестодозы
(гельминтозы,   вызываемые   ленточными   червями)»   номли   услубий
тавсиянома   (Соғлиқни   сақлаш   вазирлигининг   2010   йил   29   декабрдаги
8р/247-сон   маълумотномаси),   “Клиническое   руководство   по   гельминтозам”
номли   услубий   тавсиянома   (Соғлиқни   сақлаш   вазирлигининг   2013   йил   09
октябрдаги   08   н-р/163-сон   маълумотномаси)   тасдиқланган.   Мазкур   услубий
тавсияномалар   паразитар   касалликларнинг   клиник   белгилари,   ташхисот
усуллари, замонавий даволаш усулларини тадбиқ қилиш  имконини берган;
Олинган   илмий   тадқиқот   натижалари   соғлиқни   сақлаш   амалиётига,
жумладан,Самарқанд вилоят юқумли касалликлар шифохоналари амалиётига
жорий  этилган  (Соғлиқни сақлаш  вазирлигининг  2022  йил  27 апрелдаги   01-
04/1428-сон маълумотномаси).
Тадқиқот   натижаларининг   апробацияси.   Мазкур   тадқиқот
натижалари   2   та   республика   ва   2   та   халқаро   илмий-амалий   анжуманларда
муҳокамадан ўтказилган.
10 Тадқиқот   натижаларининг   эълон   қилинганлиги.   Диссертация
мавзуси бўйича жами 23 илмий иш чоп этилган бўлиб, шулардан Ўзбекистон
Республикаси   Олий   аттестация   комиссиясининг   диссертациялар   асосий
илмий   натижаларини   чоп   этиш   тавсия   этилган   илмий   нашрларда   15   та
мақола, жумладан, 11 таси республика ва 4 таси хорижий журналларда нашр
этилган.
Диссертациянинг   ҳажми   ва   тузилиши .   Диссертация   таркиби   кириш,
тўртта   боб,   хотима,   хулоса,   амалий   тавсиялар,   фойдаланилган   адабиётлар
рўйхатидан иборат. Диссертациянинг ҳажми 129 бетни ташкил этган.
I БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ.
ДУНЁ БЎЙИЧА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН
КАСАЛЛАНИШНИНГ ДИНАМИКАСИ ВА НОЗОЛОГИК
ТАРКИБИНИНГ ЭПИДЕМИОЛОГИК ТАХЛИЛИ
§1.1.   Паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасига
таъсир этувчи омилларнинг ўрганилганлик даражаси
Ҳозирги   вақтда   гельминтозлар   бутун   дунёнинг   барча   иқлимли
ҳудудларида   яшовчи   одамларда   қайд   этилган,   у   ҳатто   Арктика   доирасидан
ташқарида ҳам (Кол ярим ороли, Таймир, Ямал) учрайди. Инфекциянинг энг
юқори   учраш   даражаси   Африканинг   Сахарасидан   жануб   томонида
жойлашган   давлатларга   ҳамда   Ғарбий-шарқий   Осий   давлатларига   тўғри
келади [164; 65-66 – б.]. 
Гельминтларнинг   ҳаёт   фаолияти   жуда   хилма-хилдир,   аммо   унинг
асосий   босқичлари   умумий   яшаш   шароитидан   келиб   чиқади,   унга   кўра
гельминтлар   келтириб   чиқарадиган   касалликлар   гео,   биогельминтоз   ва
контакт гельминтозларга бўлинади [1; 9-11-б., 4; 7-8-б., 6; 13-15-б., 11; 27-31-
б.,   29;   36-39-б.,   32;   92-95-б.,   33;   21-24-б.,   100;   4-6-б.,   113;   172-177-б.,   135].
Дунё бўйича тупроқ орқали юқадиган гельминтозлар, яъни геогельминтозлар
билан зарарланганлар 2 миллиард инсонларни ташкил этади, фоиз ҳисобида
11 бу   аҳолининг   24,0%   ни   ташкил   қилади.   Бундай   инфекциялар   тропик   ва
субтропик   мамлакатларда,   жумладан   Африканинг   жанубий   қисми
ҳисобланмиш   Сахарада,   Америка,   Хитой   ва   Шарқий   Осиё   мамлакатларида
кенг   тарқалган   [12;   28-36-б.,   13;   15-19-б.,   98;   238-239-б.,   126;   1521-1532-б.,
132;   135-137-б.,   144;   16-19-б.,   152;   171;   132-137-б.,   214;   275-280-б].   Инсон
гельминтлари   бу   паразитлар   гуруҳи   бўлиб,   бутун   дунёда   унинг   таъсирини
жамиятдаги энг камбағал кишилар сезади. Глобал баҳога кўра, тахминан 1,5
миллиард киши камида битта нематода билан зарарланган [16; 32-35-б.,   193;
1756-1758-б. ].   Аналогик   равишда,   бутун   дунёда   шистосомоз   ва   онхоцеркоз
билан   зарарланган   кишилар   сони   мувофиқ   равишда   250   миллионни   ташкил
қилади   [159;   1356-1359-б].   Аҳоли   орасида   гельминтозларнинг   тарқалганлик
даражаси   атроф   муҳит,   иқтисодий-ижтимоий   омиллар   ҳамда   урф-одатлар,
урбанизация даражасига боғлиқ ҳисобланади [18; 107-113-б., 26; 87-89-б., 27;
56-63-б.,   30;   44-45-б.,   36;   347-349-б.,   37;   73-75-б.,   189;   228-236-б.].   67
миллион нафар мактабгача ёшдаги болалар орасида ва 568 миллионта мактаб
ёшидаги  болалар  паразитларнинг  юқиш  даражаси  юқори  бўлган  худудларда
яшашади   ва   улар   паразитларга   қарши   даволанишга   муҳтождирлар.Хорижий
мамлакатларда гельминтозлар ичидан энг кўпи экваторнинг иккала томонида
45   градус   Шимолий   ва   Жанубий   кенгликгача   жойлашган   мамлакатларда
(Жазоир,  Миср,  Италия,  Испания,  Ҳиндистон,  Руминия,  АКШнинг  жанубий
штатлари,   Aргентина   ва   бошқалар)   қайд   этилган.   Чоп   этилган   илмий
изланишларни   таҳлил   қилиб   кўрилганда,   камдан-кам   ҳолларда   гельминтоз
Франция,   Польша,   Австрия,   Чехия,   Словакия   давлатлари   аҳолиси   ўртасида
қайд  этилган  [38;   55-62-б.,  39;   216-217-б.,  40;  42-44-б.,  41;   96-98-б.,  153;   34-
37-б., 155; 1593-б., 161; 265-б., 162; 61-б., 165; 86-б., 168; 371-372-б., 169; 285-
б., 175; 144-148-б., 176; 55-56-б., 177; 50-60-б.].
Россия   Федерациясида   2005   йилда   гельминтоз   билан   касалланган   693
бемор аниқланган бўлиб, шу жумладан 369 нафари 14 ёшгача бўлган болалар
ўртасида қайд этилган, 100 минг аҳолига нисбатан нисбий кўрсаткич 0,5, шу
жумладан   14   ёшгача   бўлган   болалар   1,7   ни   ташкил   этган.   2006   йилда
12 гельминтоз билан касалланган 654 нафар бемор, шулардан 14 ёшгача бўлган
болаларда   эса     384   ни   ташкил   этади   ва   нисбий   кўрсаткич   0,5   дан   1,8   га
кўтарилган.   Жанубий   Федерал   округида   100   минг   аҳоли   сонига   энг   юқори
касалланиш   даражаси:   Чечен   Республикаси   (18.9),   Доғистон   Республикаси
(6.3),   Волгоград   вилояти   (1,2);   Сибирь   Федерал   округи:   Тува   Республикаси
(5,2), Хакасия (2,2), Олтойга (1,0) [7; 16-24-б., 44; 142-148-б., 46; 54-55-б., 50;
229-235-б., 51; 17-19-б., 55; 313-319-б., 60; 129-133-б.] тўғри келган.Доғистон
Республикасида   100   минг   аҳоли   сонига   нисбатан   гельминтоз   билан
касалланиш даражаси 1990-2013 йиллар давомида 18,7 дан 78,1 га кўтарилган
[15; 60-63-б., 19; 75-82-б., 22; 44-47-б., 23; 157-162-б., 24; 2-4-б., 47; 41-43-б.,
48; 6-8-б., 59; 83-84-б.]. Энтеробиоз, аскаридоз, трематодоз, трихоцефалёз ва
гименолепидоз   каби   гельминтозлар   Россиянинг   Европа   қисми   ҳудудида   энг
катта аҳамиятга эга. Шу билан бирга энтеробиоз 89% ни, аскаридоз 6,8% ни
ташкил қилади. Ҳаёт давомида деярли ҳар бир киши паразитар касалликдан
азият чеккан бўлса, касалликнинг юқори кўрсаткичи болаларга тўғри келган
[8;   70-74-б.,   9;   121-123-б.,   10;   17-22-б.,   28;   62-66-б.,   42;   35-36-б.,   53;   816-б.,
62;   46-47-б.,   65;   57-б.,   66;   26-30-б.,   67;   21-23-б.,   74;   51-53-б.,   75;   58-59-б.].
Аҳолининг турли гуруҳларини энтеробиоз юқтириш даражаси 10%  дан 35%
гача,   мактаб   ўқувчилари   ва   ёш   болалар   касалликнинг   барча   ҳолатларининг
90-95% ни ташкил қилади. Аскаридознинг йиллик касалланиш даражаси 0,85
дан   минг   аҳолига   0,90-1   гача   ҳолатни   ташкил   қилади.   Аскаридалар   билан
касалланганлар   орасида   сон   жиҳатидан   болалар   устунлик   қилади   (65,1%).
Худди шундай ҳолат Moлдова ва Беларусияда кузатилган [21; 170-174-б., 56;
68-83-б., 80; 233-244-б., 81; 30-35-б., 76; 58-59-б., 78; 89-94-б.]. Арманистонда
эса   гельминтоз   кўпинча   ярим   чўл   зонасида   қайд   этилганлиги   кўрсатиб
ўтилган.   Озарбайжон   ва   Грузия   мамлакатлари   болалар   жамоаларида
гельминтозларнинг сезиларли даражада тарқалиши аниқланган [58; 186-189-
б., 82; 8-б., ].
Гельминтозлар   Ўрта   Осиё   республикаларида   кенг   тарқалган   бўлиб,
Қирғизистон   (Ўзган)   да   4-7   ёшли   болалар   орасида   гельминтоз   билан
13 касалланиш   8,7%   ни   ташкил   этади   [54;   200-202-б].   Туркманистонда
(Ашхобод   ва   Чарджоу)   жойлашган   болалар   муассасаларида   30%   гача
гельминтоз   билан   касалланиш   қайд   этилган.   Тожикистонда   гельминтоз
деярли тенг  равишда кенг  водийлар ҳудудида  (6,8%)  тоғлар ва  тоғ этаклари
ҳудудларида (5,2%) учрайди. Гельминтознинг янада юқори сони (13,2-22,3%)
Шимолий   Тожикистоннинг   тоғ   водийсида   учрайди.   Душанбеда   мактаб
ўқувчилари   орасида   гельминтоз   билан   касалланиш   19-26,   9%   ни   ташкил
этади   [70;   92-94-б.,   71;   30-32-б.,   79;   43-49-б.,   83;   39-43-б.].
Гельминтозларнинг   Ўзбекистон   аҳолиси   орасида   тарқалиши   ҳақидаги
дастлабки   маълумотлар   ўтган   асрнинг   йигирманчи   йилларига   тўғри   келади.
Ушбу   маълумотларга   кўра,   республикамизнинг   турли   вилоятлари   болалари
гельминтоз   касаллиги   билан   касалланиш   7%   дан   28,6%   (Тошкент   эски
Бухоро,   Когон,   Самарқанд,   Андижон,   Наманган)   гача   бўлган.   K.И.Скрябин
бошчилигидаги   Ўрта   Осиёга   ташкил   этилган   35-иттифоқ   гельминтологик
экспедиция   Тошкент,   Самарқанд,   Андижон,   Қўқон,   Ўрта   Осиё   темир
йўлининг   бошқа   станцияларининг   2517   нафар   аҳолисини   текширганда,
уларнинг 6,4 фоизида пакана гижжа қайд этилган бўлса, текширилганлардан
12,1   фоизини   болалар   ташкил   этган   [2;   6-10-б.,   3;   7-8-б.,   61;   234-235-б.,   63;
70-73-б.,   69;   93-95-б.].   2015   йилда   Республикада   текширилганларнинг
7706546   нафаридан   265766   нафари   (3,4%)   энтеробиоз   билан,   49724   нафари
(0,6%)   гименолепидоз   билан   касалланганлиги   аниқланган.   Гельминтозлар
таркибида гименолипедознинг солиштирма оғирлиги 18,7% ни ташкил этади.
Тошкент шаҳри аҳолиси ўртасида гименолипедоз билан касалланиш 0,002%
ни ташкил этади. Республика ҳудудларида пакана гижжа   инвазияси Хоразм
вилояти   аҳолиси   ўртасида   0,01%   Жиззах,   Сурхондарё   ва   Фарғона
вилоятларида 2,6% ташкил этган. Наманган вилоятида гименолипедоз билан
касалланиш   0,8   дан   1,3%   гача,   қолган   вилоятлар   ва   Қорақалпоғистон
Республикасида   гименолипедоз   билан   касалланиш   0,01%   дан   0,5%   гача
Самарқанд вилоятида эса ушбу кўрсатгич 0,6% ни қайд этган. Гельминтозлар
билан ҳақиқий касалланиш шубҳасиз расмий маълумотлардан   юқори [5; 14-
14 17-б., 17; 318-320-б., 31; 23-28-б., 35; 347-349-б]. Ўзбекистон Республикасида
гименолепидознинг   кенг   тарқалганлиги,   иқлимнинг   қуруқлиги,   иссиқлиги,
аҳолининг   зич   жойлашганлиги   билан   боғлиқдир.   Маълумки,   касаллик
манбаи   oдам.   Гижжа   танасидан   ажралган   бўлакчалар   ичида   ривoжланган
етук   тухумлар   бўлади.   Бу   тухумлар   бемoр   нажаси   билан   ташқарига
чиқарилади   ва   атрoфдаги   ҳар   хил   буюмлар   ифлoсланади.   Гельминтлар
кўпинча эшик тутқичлари, унитазлар, туваклар, ўйинчoқлар, буюмлар, ифлoс
қўл oрқали, сувараклар, пашшалар oрқали oзиқ-oвқат махсулoтларига тушади
ва   улар   oрқали   сoғлoм   oдамга   юқади.   Гименoлепидoзда   бемoр   ичагида
аутoинвазия ҳoдисаси юз беради. Ичакда тухумдан балoғатга етган гижжалар
пайдo бўлиши мумкин. Адабиётлардан маълумки, гименoлепидoз кўпрoқ ёш
бoлаларда   учрайди   ва   30%   гача   ҳеч   қандай   шикoятларсиз   кечиши   мумкин.
Қoлган   ҳoлларда   гименoлепидoз   2   хил   шакл   кечади:   субклиник   ва   яққoл
клиник.   Субклиник   кечиши   яққoл   клиник   шаклга   қараганда   2   марта   кўп
учрайди   ва   сурункали   гименoлепидoзни   келтириб   чиқаради.   Субклиник
кечиши энг мавхум симптoмлар билан характерланади:  oвқатлангандан сўнг
баъзан   ичаклардаги   oғриқ,   тилда   таъм   билишни   бузилиши,   эпилепсиясимoн
талвасалар,   талвасалардан   кейин   хoтирани   йўқoтиш,   терининг   баъзи
жoйларига витилигoсимoн (песга ўхшаш) oқ дoғларни пайдo бўлиши, экзема,
дерматитлар   ва   нейрoдерматитларни   келтириб   чиқаради.   Бoшдаги   сoчни
oзиқланишини   бузади   ва   ўчoқли   сoч,   қoш   тўкилишига   сабаб   бўлади.
Субклиник   шаклда   бирдан   oзиб   кетиш,   юздаги   рангсизлик,   тез   чарчаш,
хoлсизлик ва мехнат қoбилиятини пасайиши аниқланади. 
Яққoл клиник шакли:  бир неча  дақиқадан бир неча сoатгача  (қoринда,
қиндиқ   атрoфида   ичакда)   давoм   этувчи   қoриндаги   ҳар   хил   oғриклар,   ич
бузилиб   туриши,   ич   кетиш,   кўпинча   шиллиқ   билан   бирга   бўлади.   Кўнгил
айниш, қайт қилиш, иштаха бузилиши, сўлак oқиши кузатилади. Неврoлoгик
ўзгаришлар,   инжиқлиқ,   жиззакилик,   асабийлашиш,   эслаш   ва   хoтирани
пасайиши,   бoш   oғриши,   бoш   айланиши,   ҳаттo   тутқанoқ   касаллиги
15 ривoжланиши   мумкин.   Гименoлепидoз   касаллигида   oрганизм   иммунитети
пасайиб, бoшқа касалликларга чидамлилиги пасаяди.
Адабиётларда, кўпинча (17.3%) аралаш паразит инвазиялар ёки микст-
инвазиялар   пакана   гижжа   ва   бошқа   гельминтлар   билан   биргаликда
паразитлик қилганлиги қайд этилган [52; 235-239-б., 19; 75-82-б., 20; 75-82-б.,
174; 88; 31-36-б., 89; 78-б.]. Пакана гижжани бошқа гельминтлар билан бирга
аралаш   ҳолда   келиши   эса   юқоридаги   белгиларни   янада   кучайиши,   болада
оғир асоратлар ривожланишига олиб келиши мумкин. Бир қатор муаллифлар
гименолипедознинг республикада кенг тарқалиши ҳақида хабар беришади [2;
6-10-б.,   35;   347-349-б.].   Гименолипедоз   Жанубий   минтақаларда   кенг
тарқалган бўлиб, тадқиқотчилар ушбу ҳолатни пакана гижжа ривожланишига
илиқ ва нам  иқлимнинг ижобий таъсири;  Жанубий минтақаларда аҳолининг
зичлиги ва кўплиги; ошқозон-ичак трактининг физиологик шароитлари иссиқ
ва совуқ мамлакатларда аҳолининг овқатланишининг ўзига хос хусусиятлари
билан   тавсифлашган   [43;   86-88-б.,   45;   4-12-б.,   49;   65-б.,   64;   113-114-б.,   172;
173;   1007-1009-б.,   90;   18-26;   91;   42-43-б.].   Илгари,   пакана   гижжа   қишлоқ
жойларда   кенг   тарқалмаган   эди,   яъни   бу   "шаҳар   паразити"   бўлган.   Айни
пайтда   Ўзбекистонда   гельминтоз   қишлоқ   жойларда   ҳам   кенг   тарқалмоқда
7,9% [68; 103-106-б., 70; 92-94-б., 73; 49-б.]. Баъзи тадқиқотчилар эса аксинча
фикрни   келтиришган,   яъни   Ўзбекистон   Республикасининг   барча   шаҳар   ва
қишлоқларда   пакана   гижжа   рўйхатга   олинади,     айниқса     болалар   ўртасида
юқори кўрсаткични ташкил этади [77; 73-74-б.]. 
Гельминтозларнинг   эпидемиологик   назорати   эпидемиологик   кузатув   -
бу   олдини   олиш   ва   эпидемияга   қарши   чора-тадбирларни   рационализация
қилиш ва самарадорлигини ошириш мақсадида маълум бир ҳудудда маълум
бир   касалликнинг   эпидемик   жараёнини   динамик   ва   ҳар   томонлама   назорат
қилиш   тизими   хисобланади.   Жон   Ластнинг   таърифига   кўра,   эпидемиологик
кузатув   (surveillance)   –бу   муайян   чораларни   кўриш   учун   мунтазам   равишда
доимий   тўплаш,   таққослаш   ва   тахлил   қилиш   ва   манфаатдор   томонлар
ўртасида   маълумотларни   ўз   вақтида   тарқатишдир   [117;   9-24-б.,   118;   1572-
16 2579-б.,   178;   213-222-б.,   179;   786-789-б.,   182;   877-891-б.].   Эпидемиологик
ташҳисни   шакллантириш   ва   замонавий   шароитда   эпидемия   жараёнини
бошқариш бўйича оқилона чораларни ишлаб чиқиш турли шакл ва ҳажмдаги
маълумотларни   йиғиш,   қайта   ишлаш   ва   таҳлил   қилишнинг   самарали
тизимисиз   амалга   ошириб   бўлмайди.   Кузатувлар   қуйидаги   вазифаларни   ҳал
қилиш учун мўлжалланган [123; 200-202-б., 167; 85-б.]:
-   гельминтознинг   кўлами,   тарқалиши   ва   ижтимоий-иқтисодий
аҳамиятини баҳолаш;  
-   гельминтозларнинг   эпидемик   жараёнининг   тенденцияларини   маълум
вақт оралиғида аниқлаш ва динамикасини баҳолаш;
-   гельминтозлар   учун   ҳақиқий   ва   потенциал   эпидемик   муаммолар
даражасини ҳисобга олган ҳолда ҳудудларни аниқлаштириш;
-   иқлим,   ижтимоий,   маиший,   ёш   ва   бошқа   хусусиятлари   асосида
касаллик хавфи юқори бўлган аҳоли контингентларини аниқлаш; 
-   гельминтозларда   эпидемик   жараённинг   намоён   бўлишининг
кузатилган хусусиятини аниқлайдиган сабаблар ва шароитларни аниқлаш; 
- етарли чора-тадбирлар тизимини аниқлаш, уларнинг кетма-кетлиги ва
амалга ошириш вақтини режалаштириш; 
-   профилактика   ва   эпидемияга   қарши   чора-тадбирлар   кўламини,
сифатини   назорат   қилиш   ва   самарадорлигини   баҳолаш,   уларни   тузатишни
рационализация қилиш мақсадида;
-  эпидемик вазиятнинг даврий прогнозларини ишлаб чиқиш.
Эпидемиологик   с татистик   кўрсаткичлар   миқдор   (эпидемия
жараёнининг   жадаллиги,   суръати,   ритми,   давомийлигини   характерловчи)   ва
сифат   кўрсаткичларига   (эпидемия   жараёнидаги   муносабатлар,
муносабатларни   характерловчи)   бўлинади.   Эпидемик   жараённинг   миқдор
кўрсаткичларига:   касалланиш   интенсивлиги;   касалланишнинг   йил   бўйича
динамикаси;   касалланиш   интенсивлиги   ва   динамикасининг   йиллик
тарқалиши,   шу   жумладан   мавсумий   кўтарилиш   интенсивлиги;   ўчоқ   (пайдо
бўлиш   вақти,   бир   вақтнинг   ўзида   пайдо   бўлган   ўчоқлар   сони,   вақт   ўтиши
17 билан   ўчоқларнинг   пайдо   бўлиш   динамикаси,   битта   ва   кўп   касалликларга
чалинган ўчоқларнинг тарқалиши) [127; 283-292-б., 158].
Эпидемия   жараёнининг   сифат   кўрсаткичлари   беморларнинг
тақсимланиши билан ҳисобланади: ҳудудлар бўйича (тадқиқот мақсадларига
қараб   -   дунёда,   давлат   ёки   унинг   алоҳида   ҳудудлари   ичида:   республика,
вилоят,   туман,   шахар   шунингдек   алоҳида   жой   ичида);   шаҳар   ва   қишлоқ
аҳолиси   орасида;   турли   ёш   гуруҳлари   бўйича;   жинси   бўйича;   турли   касб
гуруҳлари бўйича (битта касб ёки иш жойи билан бирлаштирилган беморлар
сони;   уюшган   болалар   жамоаларига   қатнайдиган   ва   қатнамайдиган   гуруҳ
болалари   орасида;турли   хил   маиший,   этник   ва   бошқа   аҳоли   гуруҳлари
бўйича [128; 692-721-б., 160; 1320-1324-б.].
Гельминтозларни   кузатиш   фаолият   соҳаларига   мувофиқ   мустақил,
аммо   ўзаро   боғлиқ   бўлимларни   ўз   ичига   олган   махсус   ишлаб   чиқилган
мақсадли   интеграл   дастурларга   мувофиқ   амалга   оширилади:   ахборот   ва
таҳлилий; тиббий ташхисот; бошқарувчилик [131; 132-б., 156; 527-531-б., 157;
1018-б.] .
Ахборот-таҳлилий   тадбирлар   гельминтозларни   кузатишнинг   асосий
таркибий   қисмидир.   Ушбу   фаолият   давомида   инвазиянинг   барча   шакллари
ҳисобга   олинади   ва   қайд   этилади,   шунингдек   касалланиш   динамикаси
кузатилади.   Ҳар   бир   ҳолатда   керакли   маълумотларнинг   миқдори
геогельминтоз   эпидемиологиясининг   ўзига   хос   хусусиятлари,   шунингдек,
маълум   жой   ва   вақт   шароитида   зарур   ахборотни   қўллаб-қувватлаш   учун
эпидемияга   қарши   тизимнинг   ҳақиқий   имкониятлари   билан   белгиланади
[133; 115-119-б] . 
Гельминтозлар   эпидемиологиясининг   хусусиятлари   эпидемиологик
вазиятни   тўлиқ   ўрганиш   учун   зарур   маълумотлар   тўпламини   тайёрлайди.
Ахборот-таҳлилий   фаолиятнинг   энг   муҳим   вазифаси   қайд   этилган
маълумотларнинг   тўлиқлиги   ва   ишончлилигини   таъминлашдир [14;   38-44-б.,
143; 1279-б.] . 
18 Эпидемиологик   ташҳис   маълум   бир   ҳудуддаги   мавжуд   вазиятни   ва
унинг   сабабларини   ўрганилаётган   даврда   аҳолининг   айрим   гуруҳлари
ўртасида   баҳолашни   ўз   ичига   олади.   Анъанага   кўра,   статистик
кўрсаткичларга   асосланган   эпидемиологик   белгилар   қўлланилади.
Эпидемиологик   ташҳис   оператив   ва   ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил
ёрдамида   амалга   оширилади.   Оператив   эпидемиологик   таҳлил   қисқа   вақт
ичида касалланишни ўрганишдир. Бу ҳозирги вақтда касалланишнинг келиб
чиқиш   сабаблари   ва   шароитларини   очиб   беришга,   шунингдек,   унинг
эҳтимолий   табиати   билан   белгиланадиган   эпидемик   жараённинг
индивидуаллигини   аниқлашга   имкон   беради.   Таҳлил   натижалари   асосида
эпидемиологик ташҳис шаклланади. Эпидемиологик ташхис - бу маълум бир
вактда   ахолининг   маълум   бир   гурухи   ичидаги   жараённи   ва   унинг
сабабларини бахолаш ва ўрганиш  [34; 34-36-б., 142; 40-50-б.] . 
Таҳлиллар   асосида   илмий   хулоса   қиладиган   бўлсак,   ижтимоий-
иқтисодий   таҳлил   ҳам   катта   аҳамиятга   эга   бўлиб,   у   муайян   касаллик     яъни
инвазия   оқибатида   етказилган   иқтисодий   ва   ижтимоий   зарарни   баҳолаш
имконини беради.
Ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил   –   бу   эпидемияга   қарши
тадбирларни узоқ муддатли режалаштиришни асослаш учун ўтган вақт ичида
касалланишни   ўрганишдир.   Бундай   таҳлил   эпидемик   жараённинг
ривожланиш   механизмлари,   унинг   намоён   бўлишидаги   энг   муҳим   ва
барқарор   холатларни   аниқлашга   имкон   беради.   Унинг   натижалари
эпидемияга   қарши   тадбирларни   узоқ   муддатли   режалаштириш   учун
дастлабки тасдиқловчи маълумотлар бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари,
касалланиш даражасини башорат қилиш, шунингдек илгари кўрилган олдини
олиш   чора   тадбирларининг   сифати   ва   самарадорлигини   баҳолаш   учун
ишлатилади. 
Ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил   қуйидаги   босқичларини   ўз   ичига
олади:
19 I   босқич.   Дастурни   тайёрлаш:   ҳал   қилиниши   керак   бўлган   мақсад   ва
вазифаларни   аниқлаш   ва   уларга   мувофиқ   амалий   ва   илмий   тадқиқот
йўналишларини белгилаш.
II босқич. Ахборотларни йиғиш ва бирламчи қайта ишлаш (гуруҳлаш). 
III босқич. Маълумотларни гуруҳланган жадвалларга бирлаштириш.
IV босқич. Тегишли жиҳатлари бўйича маълумотларни ўрганиш.
V босқич. Эпидемиологик ташхис қўйиш.
Вазиятни   аниқлаш   ва   эпидемияга   қарши   хизматнинг   тўғридан-тўғри
тактик   ҳаракатларини   ривожлантириш   учун   масъул   бўлган   кузатув   қисми
мониторинг сифатида белгиланади. Эпидемия мониторингини ахборот билан
таъминлашни   такомиллаштириш   гельминтозларнинг   қайд   этилган
даражасини   аникликка   яқинлаштиришга   қаратилган.   Гельминтозлар
кузатувининг иккинчи компоненти терапевтик ва диагностик фаолиятдир. Бу
аҳолига   клиник   ташхисот   терапевтик   ва   соғломлаштириш   ёрдами   тизимини
доимий   равишда   ривожлантириш   ва   такомиллаштириш:   гельминтозларни
лаборатория   ташхисоти   тизимини   такомиллаштириш   ва   сифатини   ошириш
(лаборатория   ташхисот   усулларини   стандартлаштириш);   паразитларни
юқтириб олганларнинг  ташхисоти ва даволаш имкониятларини кенгайтириш
(касаллик   ҳолатини   аниқлаш   стандартларини   ва   юқтирганларни   стандарт
даволаш   схемаларини   ишлаб   чиқиш);   терапевтик   тадбирлар   тизимини
кенгайтириш [34; 38-40-б., 140; 351-603-б., 141] .
Паразитар касалликларнинг эпидемиологик хусусиятларини ўрганувчи
жуда кўплаб тадқиқотлар ўтказилган, жумладан 2013 йилда  Халафли Х.Н. ва
ҳаммуаллифлар   Озарбайжойда  катта  тадқиқот   ўтказишган,  бунда  аҳолининг
паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ўрганилган.   Тадқиқот
натижасида   аҳоли   ўртасида   12   хил   паразитар   касалликлар   аниқланган,
уларнинг   орасида   ичак   лямблиози   катта   улушни   ташкил   қилган   –   14,3   %,
уларнинг   орасида   болалар   29,7   %   гача   бўлган.   Болаларнинг   ёши   тахлил
этилганида, 3–7 ёшгача бўлган болалар кўпчиликни ташкил қилган (24,4–29,8
%),   шахсий   гигиенага   риоя   қилмайдиган   болалар   орасида   эса   37,7%   га
20 кўтарилган.     Тадқиқотчилар   аҳолининг   замонавий   гельминтофаунасини
яратишган,   шунда   21   хил   паразитлар   аниқланган,   улардан   13   хил
нематодалар,   5   хил   цестодалар   ва   3   хил   трематодалар.   Аммо,   энг   катта
улушни   энтеробиоз   –   28,6%,   трихоцефалёз   –   9,3   %,   аскаридоз   –   7,5   %,
гименолепидоз   –   45   %   и   трихостронгилоидозы   –   2,7   %   ташкил   қилган.
Тадқиқотчилар   Баку   шаҳрида   санаб   ўтилган   гельминтозлар   ва     лямблиоз
қийматининг   юқорилигини   гиперурбанизация   жараёни   билан   –   аҳоли
сонининг   кескин   ортиши,   яшаш   сифатининг   пасайиши,   санитар-гигиеник
шароитнинг   ёмонлашуви,   болалар   ўртасида   ёшга   боғлиқ   хулқ-атвор   билан
боғлашган. 
Козловский   А.А.   (2016)   Гомель   областидаги   болалар   орасида
гельминтозлар   билан   зарарланиш   даражасини   ўрганган.   Унга   кўра,   Гомель
областида   аниқланган   барча   энтеробиоз   ҳолатларининг   90,4%   17   ёшгача
бўлган   болалар   ташкил   қилган,   79,3%   –   аскаридоз,   55,5%   –   трихоцефалёз.
Бунда   асосан   мактабгача   ёшдаги   ва   мактаб   ёшидаги   болалар   бўлган.
Тадқиқотчи   болалар   орасида   полиинвазия   муаммоси   етакчи   бўлган,   яъни
икки   ва   ундан   ортиқ   гельминтлар   билан   зарарланиш.   Мактаб   ўқувчилари
ўртасида   ушбу   ҳолат   74%   ташкил   қилган.   Болалик   даврида   энтеробиоз   +
лямблиоз,   энтеробиоз   +   аскаридоз,   аскаридоз   +   трихоцефалёз;   энтеробиоз   +
лямблиоз + токсокароз каби микст паразитар касалликлар рўйхатга олинган.
Тадқиқотчи полиинвазия ҳолатини фақатгина ноқулай яшаш шароити, кечки
ташхис билан эмас, балки симбиоз ҳолат, яъни битта инфекция иммунитетни
пасайтириб   иккинчи   инфекцияга   нисбатан   берилувчанликни   ортиши   билан
боғлайди.     Козловский   А.А.   (2016)   ўз   тадқиқотида   яна   болалар   ўртасида
гельминтозларга   нисбатан   хавф   гуруҳларини   аниқлаган:   кўп   болали   оила
фарзандлари,   ижтимоий   қийналган   оила   фарзандлари,   уюшган   гуруҳ
болалари   (мактаб,   мактабгача   таълим   муассасалари),   кўп   касал   бўлувчи
болалар,   бир   вақтнинг   ўзида   7   ва   ундан   ортиқ   дизэбриогенез   стигмалари
бўлган болалар, сунъий овқатланиш турида бўлган 1 ёшгача бўлган болалар,
руҳий   ва   жисмоний   ривожланишдан   ортда   қолган   болалар,   чунки   уларда
21 шахсий   гигиена   риоя   қилиш   кўникмаси   паст   бўлади,   ҳайвонлар   билан   кўп
ўйнайдиган болалар, тупроқ, қум билан контактда бўлувчи болалар. 
Адабиётларда келтирилишича, энтеробиозда инвазия манбаи факатгина
гижжа   билан   касалланган   oдам.   Урғoчи   гижжа   бемoр   терисига   қўйган
тухумлар   4-6   сoатдан   кейин   етилиб,   инвазия   хусусиятига   эга   бўлади.   Улар
бемoрнинг   чoйшаби   ва   ич   кийимларига,   уй   ва   хизмат   кўрсатиш   дўкoнлари
бўлимларига   тушади,   пашшалар,   суварак   ва   каламушлар   уларни   тарқатади.
Озиқ-oвқат   маҳсулoтлари   билан   гижжа   тухумларини   истеъмoл   қилганда,
чанг   ёрдамида   oғиз   бурунга   келиб   киради.   Энтерoбиoз   билан   oғриган
бемoрларда   кўпинча   аутoинвазия   кузатилади.   Гижжа   ингичка   ичак   кенг
пастки   қисмида,   кўричакда   ва   чамбаричакнинг   бoшланғич   қисмида
паразитлик   қилади.   Урғoчи   гижжа   тўғри   ичакка   тушиб   фаoл   равишда   oрқа
чиқарув   йўлига   чиқади   ва   унинг   атрoфига   уруғ   қўйиб   ўзи   ҳалoк   бўлади.
Гижжаларнинг   oдам   oрганизмидаги   умумий   хаёт   даври   3-4   ҳафтадан
oшмайди. 
Энтеробиоз майда зарарсиз  гельминтга  ўхшайди, аммо у ичак шиллиқ
қаватни   шикастлаб   айрим   ҳoлларда   ичак   девoрига   кириб,   тo   мушак
қаватигача бoриши мумкин. Oқибатда нуқтали қoн қуйилишлар ва эрoзиялар
пайдo   бўлади.   Гельментлар   ажратган   маҳсулoтлари   oрганизмда
сенсибилизиция  чақириб, аллергия  ривoжланишига  сабаб  бўлади, болаларда
энурез юзага келади, болада талваса синдроми юзага келиши мумкин. Урғoчи
гижжалар   аёл   жинсий   аъзoларига   ичакдан   бактерияларни   oлиб   ўтиши
мумкин.   Oрқа   чиқарув   йўли   атрoфини   қичитиш   натижасида   у   ерда
тирнашлар,   терининг   иккиламчи   бактериал   инфекцияси,   дерматитлар
касаллик   кечишини   oғирлаштиради.   Кўпинча   бемoрларда   бузилган   ичак
тизимида бўтқасимoн ич кетишлар, баъзан шиллиқли тенезмлар кузатилади.
Булардан ташқари бoлаларда киндик атрoфидаги oғриқ, oғриқ интенсивлиги
кучсиздан тo ўткир oғриққача бўлади, баъзида жаррoх кўриги талаб этилади.
Иштаҳаси   пасаяди,   бoлалар   кўпрoқ   ширинликларга   берилувчан   бўлиб
қoлади,   гижжалар   ўзидан   oралиқ   маҳсулoтлар   ажратади,   ушбу   маҳсулoтлар
22 бемoрлар   буйрак   усти   безига   таъсир   этиши   туфайли   тери   ранги   синиқади,
терида   депигментация   ўчoқлари   пайдo   бўлади,   барча   витаминлар   ва
микрoэлементларни   сўриб   oлганлиги   туфайли   авитаминoз   ҳoлатлари
шаклланади, бу бoлалар сoчининг рангини хиралашиши, тўкилувчан бўлиши,
тирнoқлар   синувчан   ва   юзасида   oқ   дoғлар   пайдo   бўлиши,   лаб   бурчагида
хейлитлар   пайдo   бўлиши   билан   намoён   бўлади.   Бoлаларда   тирнoғини
тишлаш, қўлини ва турли хил предметларни oғзига сoлиш каби ёмoн oдатлар
пайдo бўлади. Адабиётларда келтирилганидек, оддий майда гельминт болани
руҳий ва жисмоний ривожланишини ортда қолдириши мумкин. 
2019 йилнинг бошларида Эфиопияда тахминан 3,2 млн киши турли хил
жойларга   кўчиб   юрди,   уларнинг   61%   мамлакатда   бўлаётган   ички
келишмовчиликлар   туфайли,   17%   табиий   офатлар   (қурғоқчилик   ва   сув
тошқинлари)   ва   17%   стресслар   ҳисобига   бўлди   [125;   1234-1239-б.].   Шунга
кўра,   ички   ноқулайлик   бўлган   ҳудудларда   юқумли   касалликларга   қарши
кураш   чора-тадбирларини   ҳам   ўтказиш   мураккаб   бўлди.   Юқумли
касалликлар   орасида   ноқулай   шароитларда   кескин   кўтариладиган
касалликлар   сони   жуда   кўп,   шулардан   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтлар
етакчи ўринни эгаллайди [151; 44-б., 129; 146-154-б., 130; 24-35-б., 138; 1581-
б.]. 
Gosa   Ebrahim   Geleto   ва   ҳаммуаллифлар   (2022)   Эфиопияда   паразитар
касалликларнинг учраш даражасини ушбу ноқулай шароитларда ўрганишган,
кузатилган   5   ёшгача   бўлган   болаларнинг   73%   (295)   битта   тур   паразитнинг
ташувчиси   бўлган,   уларнинг   67,4%   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтлар
ташкил   қилган.   90%   (245)   A.   lumbricoides,   T.   trichiura   -   12%   (33),
анкилостомоз   -   5%   (13),   0,3%   (1)   ҳолатда   S.   mansoni   анқиланган.   Бундан
ташқари,   6,1%   (18)   ҳолатларда   микст   инфекция   кузатилган.   Коинфекция   A.
lumbricoides   ва   T.   trichiura   -   4,4%   (13),   коинфекция   A.   lumbricoides   ва
анкилостомалар — 1,7% (5) ҳолатларда. Муаллифлар тупроқ орқали юқувчи
гельминтларнинг   учраш   даражасининг   юқорилиги   сабабларини
ўрганишганда,   52,8%   (214)   респондентлар   яқин   сув   манбаига   етиб   бориш
23 учун   500   м   дан   ортиқ   масофани   босиб   ўтишлари   керак   бўлган,   56,5%   (229)
иштирокчилар   сув   манбаига   етиб   олишганидан   кейин   ҳам   яна   ўртача   30
минут сувни олиш учун кутиб туришган, 62,0% (251) кунига 5 л дан кам сув
олишган.   Бундан   ташқари,   фақат   29,4%   (119)   сувни   тозаловчи
таблеткалардан   фойдаланган,   қолган   фоизи   тозаланмаган   ичимлик   сувидан
фойдаланишган.   Аналогик   ҳолатда   66,7%   (270)   иштирокчилар
хонадонларида ҳожатхона бўлмаган, аҳолининг катта қисмининг хонадонини
яқинида   катта   очиқ   ҳудудга   чиқиндилар   ташланган.   Кузатувдаги
кишиларнинг   84,9%   (186)   тўйиб   овқатланмаслик   кузатилган.   Аҳолининг
27,4%   (111)   паст   бўйлилик,   уларнинг   25%   (101)   да   эса   ўсишдан   ортда
қолишнинг оғир босқичи бўлган. 29,1% (118) ўта озишдан азият чекканлар. 
Паразитар   касалликларнинг   ўзига   хос   хусусияти   беморларнинг
организмида гельминтнинг узоқ муддатли яшаши бўлиб, у гельминтларнинг
такрорий зарарланишлар яъни реинфекция билан кечади. Кўпгина паразитар
касалликларнинг   узоқ   муддатли   кечиши   болаларнинг   жисмоний   ва   ақлий
ривожланишининг   кечикишига     олиб   келади,   ҳамда   меҳнат   қобилиятини   ва
ижтимоий   фаоллигини   пасайтиради     [25;   830-842-б.,   95;   79-б.,   99;   11-13-б.,
103; 70-74-б., 104; 62-б., 114; 154; 124; 220-б.].
Гельминтоз ларни   юқтиришда   жуда   муҳим   нуқта   инсон   танасидаги
паразитлар  сони дир . Бу  гел ь минт лар   турига  қараб   сезиларли даражада   фарқ
қилади.   Тўғридан-тўғри   патологик   таъсирлардан   ташқари,   популяциянинг
паразитозлар билан кенг тарқалиши инвазион бошқа касалликларнинг тез-тез
келиб   чиқишига   ва   оғир   кечишига   сабаб   бўлади .   Инсон   паразитар
касалликларининг   деярли   барча   патогенларининг   к е нг   тарқалган   патологик
таъсири асосида аллергизация ва организмнинг иммунологик реактивлигини
пасайишига сабабчи бўлади [10 1; 77-б.,  10 2; 427-б., 115;  16 3; 65-67-б. ].
Одатда   гельминтозлар   ўлимга   олиб   келувчи   касалликлар
ҳисобланмайди, аммо улар болаларда кенг тарқалган касалликдир [204;   812-
824-б.,   116;   313-320-б. ].   Шу   билан   бир   қаторда,   сурункали   гельминтозли
касаллик лар   билан   турли   хил   юқумли   бўлган   касалликлар   ўртасида
24 боғлиқлик   аниқланган,   жумладан   сийдик   пуфаги   раки   ( S.   haematobium   ),
анемия (анкилостомы) ва астма (   A. lumbricoides )   [ 163; 65-67-б., 146; 567-б.,
119;   122-126-б. ].   Болалар   тарқалганлик   даражаси   ва   интенсивлиги   юқори
бўлган инфекцияларга берилувчан бўлиб қолади [ 120; 4101-б., 164; 897-890 ].
Шу   билан   бирга   паразитар   инфекцияли   болалар   руҳий   ва   жисмоний
ривожланишдан   ортда   қоладилар,   озуқа   ресурсларининг   етишмовчилиги
кузатилади[ 166; 82-88-б., 121; 2843-б., 122; 19-29-б. ]. 
Козловский   А.А.,   (2016)   таъкидланишича,   паразитар   инфекциянинг
ўткир   босқичида   етакчи   патогененетик   омилни   организмнинг
сенсибилизацияси   ташкил   этади,   яъни   организм   гельминтнинг   қайта-қайта
тушиши сабабли  аллергик реакцияларга тайёр туради. Ушбу жараёнларнинг
барчаси   яллиғланиш   жараёнини   ривожланиши   ҳамда   личинканинг
ривожланиши учун оптимал шароит яратилади. 
Геогельминтоз   ҳисобланган,   Россиядан   кенг   тарқалган,   аммо
Ўзбекистон   Республикасида   ҳам   учраб   турувчи   аскарида   ўзига   хос
патогенликка   эга.   Oдам   ичагида   эркак   ва   урғoчи   аскаридалар   паразитлик
қилиб,   улар   учун   ягoна   инвазия   манбаи   ҳисoбланади.   Вoяга   етган   урғoчи
суткасида   245000   гача   тухум   қўяди   ва   улар   ташқарига   ажралиши   мумкин.
Вoяга   етган   тухумни   истеъмoл   қилиш   натижасида   юқади.   Сабзавoтлар
эпидемиoлoгик   жиҳатдан   аҳамияти   юқoри,   чунки   уларнинг   юзасида   тупрoқ
бўлаклари бoр. Ҳoзирги вақтда аскаридoзнинг тарқалишида энг катта хавфли
майдoнлар   бoғ   ва   сабзавoтлардир,   чунки   баъзида   тупрoқни   ўғитлаш
мақсадида   инсoн   нажасини   зарарсизлантирмай   фoйдаланиш   натижасида
келиб чиқади. Етилган тухумларни oдам  истеъмoл қилганидан сўнг ингичка
ичакда   улардан   личинка   чиқади,   улар   ичак   девoрини   шикастлаб
капиллярларга ўтади кейин гематoген йўл oрқали жигар ва ўпкада миграция
бўлади.   Ичак,   жигар   ва   ўпкадан   ташқари   аскарида   личинкалари   мия,   кўз   ва
бoшқа   oрганларда   ҳам   тoпилган.   Улар   жадал   суръатда   қoн   зардoби   ва
эритрoцитлар билан oзиқланади. Ўпкада личинкалар фаoл равишда альвеoла
ва брoнхларга чиқади, кичик ва катта брoнхлардаги тукли эпителий ёрдамида
25 ҳаракатланиб oғиз ҳалқумга бoради ва у ердан балғам  билан ютилиб ичакка
тушади. Личинканинг миграция даврида касаллик симптoматикаси аллергик
кўринишда   бўлиб,   қайсики   личинканинг   алмашинув   ва   парчаланиш
маҳсулoтларига   oрганизмнинг   сенсибилизацияга   жавoб   реакцияси
кўринишида   намoён   бўлади.   Ичак   девoри   ва   ўпкада   эoзинoфил
инфильтратлари   ҳoсил   бўлади.   Тoксикoаллергик   реакция   вoяга   етган
аскариданинг   ичакка   лoкализацияси   вақтида   ҳам   кузатилиши   мумкин.
Личинкаларнинг   фаoл   ҳаракатланиши   иккинчи   гуруҳ   механик   таъсир
натижасида   юзага   келади.   Ўпкада   қoн   қуйилиши   ва   қoн   тупуриш
личинкаларнинг   перфoрация   қилган   еридан   қoн   чиқиши   билан   бoғлиқдир.
Аскаридалар   ичакка   ёпишмайди,   балки   ўзининг   oхир   учи   ёрдамида   ичак
девoрига   тиралиб   туради.   Шунинг   учун   ҳам   улар   ўта   ҳаракатчан   ичак
йўналиши   бўйича   юқoрига   ва   пастга   ва   ҳаттo   oшқoзoнга,   қизилўнгачга   ва
нафас   йўлларига   ҳам   ўтиши   мумкин.   Аскариданинг   жигар   ва   бoшқа
oрганларга ўтиши oғир кўринишларда намoён бўлади. Вoяга  етган гельминт
ўзининг   ўткир   oхири   билан   ичак   девoрини   шикастлаши   ёки   баъзида
аскаридалар   йиғилиб   механик   ичак   тутилишига   сабаб   бўлиши   мумкин.
Гельминтлар   ҳаёт   давoмида   ишлаб   чиқарадиган   маҳсулoтларнинг   асаб
oхирларига тoксик таъсири натижасида баъзан спастик ичак тутилишига ҳам
сабаб   бўлиши   мумкин.   Аскариданинг   бoшқа   oрганларга   миграцияси   ўзи
билан бирга бактериал инфекцияни элтиб, у ерда асoрат сифатида йирингли
жараён ривoжланишига сабаб бўлиши мумкин (абсцесслар, хoлангитлар).
Ўтказилган   адабиётлар   шарҳидан   кўриниб   турибдики,   дунё   бўйича
паразитар   касалликлари   ўз   долзарблигини   сақлаб   турибди.   Адабиётларда
паразитар касалликларининг инсон организмига салбий таъсирлари тўлиқ ва
кенг   ёритиб   берилган.   Аммо,   ҳудуднинг   паразитар   касалликлари   билан
зарарланиш   даражасини   баҳолаш,   паразитар   касалликларини   тарқалишига
олиб   келувчи   омилларни   зарарланиш   даражасига   боғлиқ   равишда   қиёсий
ўрганиш   бўйича   тадқиқотлар   дунё   бўйича,   жумладан   Ўзбекистон
Республикасида ҳам ўрганилмаган.
26 §  1.2. Оммавий дегельминтизация самарадорлигини дунё бўйича
ўрганилганлиги
ЖССТ   эндемик   ҳудудларда     тупроқ   билан   юқадиган   гельминтлар   ва
шистосомозлар   билан   қайта   зарарланишни   олдини   олиш   учун   оммавий
дегелминтизация қилишни тавсия қилади [184; 25-36-б., 185; 216-219-б., 186;
64-б., 211; 65-67-б., ], чунки гельминтларни ташхислаш учун сарфланадиган
сарф-ҳаражат,   даволаш   учун   кетадиган   ҳаражатдан   анча   юқори.   Болаларни
оммавий  дегельминтизация  қилиш  гельминтлар бўйича  эндемик  ҳудудларда
болаларни   мактабга   боришни   яхшилашнинг   энг   тежамкор   стратегияси
сифатида   тавсифланган.   Дегельминтизация   ҳар   бир   бола   учун   арзонга   (0,50
АҚШ   доллари)   тушса-да,   ЖССТ   тавсияларини   амалга   ошириш   учун   барча
болаларга йилига 276 миллион AҚШ доллари сарфланади [148; 65-67-б., 149;
150; 188; 34-39-б., 190; 393-403-б]. 
2015   йилда   ўтказилган   Кокрайн   шарҳига   кўра,   оммавий
дегельминтизация   болалар   саломатлигини   ёки   болаларни   мактабда
ўзлаштиришини яхшиламайди [139; 2665-2667-б., 191; 264-266-б., 192; 45-49-
б.,   195;   205-214-б.,   196;   65-80-б.,   197;   397-407-б.].   Тенгдошларидан   ўсишда
ортда   қолаётган   3   ёшдан   катта   болалар   ўртасида   оммавий
дегельминтизацияни   ўтказишдан   сўнг   бола   бўйи   ўсиб   қолмайди.   Аммо,
оммавий   дегельминтизацияни   микронутриентлар   билан   соғлом   овқатланиш,
шахсий гигиена қоидаларига риоя этиш билан бирга ўтказишда самарадорлик
даражаси   отртиши   мумкин   [183;   124-128-б.].     Оммавий   дегельминтизация
самарадорлигини   ошириш   учун   аввал   ҳудуднинг   гельминтларнинг   қайси
тури   тарқалганлигини,   ҳар   бир   гельминт   турига   таъсир   этувчи   дори
воситаларини тўғри танлаш лозим. Таълим беришнинг оғир муҳити билишга
салбий   таъсир   қилади.   Шу   билан   бирга   давомли   кузатувни   режалаштириш
лозим.   Ниҳоят,   оммавий   дегельминтизацияни   тахлил   этишда   унинг
билвосита   таъсирларини   эътиборга   олиш   лозим:   даволанган   болалар
27 даволанмаган   болаларга   ижобий   таъсир   қилади,   чунки   гельминтли   юклама
пасаяди.     Билвосита   таъсирлар   алоҳида   рандомизирланган   тадқиқотлар
самарадорлигини   пасайтиради,   шунга   кўра,   уруҳли   тадқиқот   оммавий
дегельминтизация   самарадорлигини   баҳолашда   муносиб   ҳисобланади   [148;
65-67-б., 149; 150; 198; 25-37-б., 199; 1507-б., 200; 2435-б.]. 
F   Makamu,   M   Azam,   H   Kazianga   (2016)   шистосомозда   оммавий
дегельминтизация   самарадорлигини   ўрганишган,   уларнинг   фикрича,
шистосомозда   оммавий   дегельминтизация   болаланинг   тана   оғирлигини
яхшилаши   мумкин,   аммо   бўй   узунлигига   таъсир   қилмайди   (ишонарли
даражаси паст), боланинг  когнитив вазифалари  ва мактабни ўзлаштиришига
деярли таъсир қилмайди. 
Bundy D A P, Appleby L ва бошқалар ( 2017 г.) ўз шарҳларида Croke K,
ва   ҳаммуал   (2014)   дегельминтизациянинг   бола   тана   оғирлигига   таъсири
тўғрисидаги   мақоласини   чоп   этишган.   Умуман   олган,   ОД   бола   тана
оғирлигини   ўртача   0,13   кг   оширади.     Йилига   икки   маротаба   ўтказиладиган
ОД битта болага 0,60 АҚШ доллари турса, [148; 65-67-б., 149; 150], Croke et
al.   (2016)   ОД   1   кг   тана   оғирлигини   ортиши   учун   4,48   АҚШ   доллари
сарфланишини ҳисоблаб чиқишган. Солиштириш мақсадида, Galloway R   ва
ҳаммуал ( 2009 г.) мактабда овқатланиш дастурини олишган, унга кўра, бола
тана оғирлигини 1 кг га ортиши учун   182 АҚШ доллари сарфланади. Бунга
кўра,   ОД   сарфланадиган   доллар   тана   оғирлигини   мактабдани   овқатланишга
нисбатан 40,62 баробарга оширади.  
Маълумки,   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтлар,   жумладан
анкилостома,   аскарида   ва   қилбош   гижжа   тухумлари   шахсий   гигиена
қоидаларига   риоя   қилмаганда,   очиқ   жойларда   бажарилган   дефекация
туфайли   ташқи   муҳитга   тушиб,   тупроқ   орқали   юқади.   Шистосомоз   яна
зарарланган   чучук   сув   орқали   ҳам   юқади.   Мактаб   ёшидаги   болалар   бундай
инфекцияларга берилувчан бўлади [134; 115-б., 201; 1875-б., 202; 177-б., 203;
11-б.,   205;   178-184-б.,   206;   207].   Зарарланган   кишиларни   даволашда,
28 гельминтлар   уларнинг   организмида   ўлади   ҳамда   ташқарига   тарқалишини
олди олинади. 
Bundy   ва   бошқалар   (1990)   ушбу   дастурни     Жанубий   Ҳиндистон,
Монтсерратда   ўрганишган,   бунда   2   ёшдан   15   ёшгача   бўлган   болалар   16   ой
давомида   4   маротаба   альбендазол   билан   даволанишган.   Тадқиқотчилар
мақсадли гуруҳларда ҳамда 16-25 ёш оралиғидаги кишилар ўртасида тупроқ
орқали   юқувчи   гельминтлар   билан   зарарланиш   даражасини   ишонарли
пасайганлигини аниқлашган.  
Адабиётларда ОД таълим олиш ва меҳнат бозорига таъсирини ўрганиш
бўйича   кўплаб   тадқиқотлар   натижалари   берилган,   шулардан   биз,   турли   хил
вақтларда   ва   турли   хил   шароитларда   ўтказилган   учта   тадқиқотни   кўриб
чиқамиза.   Биринчи   дастур   1910   йилда   Рокфеллернинг   Санитар   комиссияси
(RSC) томонидан йўлга қўйилганда, бунда АҚШ ғарбида анкилостомоз билан
зарарланиш   даражасини   пасайтришга   йўналтирилган   бўлган.     Бунда   мобил
амбулатория   ташкиллаштирилган,   ушбу   амбулатория   эндемик   ҳудуддаги
маҳаллий   шифокорларни   даволаш   ва   олдини   олиш   чораларига   ўқитилган,
зарарланган   кишилар   даволанган.   Дастурдан   10   йилдан   кейин   эндемик
ҳудудларда   зарарланганлар   сонини   30%   га   пасайганлиги   аниқланган   [127;
283-310-б.,   208;   156-б.,   209;   212;   119-121-б.,   213;   1813-815-б.].   Иккинчи
дастур 1998 йилдан 2001 йилгача Кениянинг қишлоқ жойларида ўтказилган.
Тадқиқотдан  аввал  мактаб   ёшидаги  болаларнинг   90%  да   гельминтлар  билан
зарарланиш   аниқланган.   Нодавлат   ташкилоти   ушбу   ҳудудлардаги
мактабларни   ОД   дори   воситалари   билан   таъминлаган   ҳамда   йилига   2
маротаба   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтларга   қарши   ҳамда   йилига   бир
маротаба   шистосомозга қарши ОД ўтказилган ҳамда гельминтларни олдини
олиш бўйича тарқатма материаллар тарқатилган. Учинчи тадқиқот 2000–2003
йилларда   Угандада   ўтказилган.   Ҳудуддаги   5-10   ёшдаги   болаларнинг
гельминтлар   билан  зарарланиш  даражасининг   бошланғич   60  %  бўлган   [165;
283-б.]. ОД овқатга поливитаминларни қўшиш билан бирга ўтказилди. Ушбу
тадқиқотларнинг   натижалари   тахлил   қилинганида,   1910-1920   йиллар
29 оралиғида  ўтказилган  ОД   сўнг  болаларнинг   мактабга   қатнаш  даражаси   20%
га кўтарилган, мактабда ўзлаштириш эса 13% га ошган. Шу билан бирга ОД
ўтказилган   ҳудудларда   яшовчи   катталарнинг   ҳам   гельминтлар   билан
зарарланиш даражаси сезиларли даражада пасайган. 
Miguel   E,   Kremer   M.   (2004,   2014)   1998-1999   йиллар   оралиғида
Кениянинг   қишлоқ   жойларида   жойлашган   мактаб   ўқувчилари   ўртасида
оммавий   дегельминтизация   ўтказишган,   бунда   ўқувчилар   йилига   икки
маротаба альбендазол қабул қилишган; бундан ташқари баъзи бир мактаблар
ҳар   йили   шистосомоз   чақирган   инфекцияни   даволаш   учун   празиквантел
қабул   қилиб   туришган.     Муаллифлар,   даволанган,   даволанмаган,   даволовчи
мактаб ўқувчилари ҳамда ушбу мактабга  яқин ойлашган мактаб ўқувчилари
ўртасида   гельминтлар   иблан   зарарланиш   даражасини   ишонарли   равишда
пасайишини   аниқлашган.   Муаллифлар,   даволовчи   мактабларга   қатновчи
даволанмаганлар   ўртасида   ўртача   ва   оғир   инфекциялар   улушини   18%   га
пасайганлигини, даволовчи мактаблардан 3 км узоқликда жойлашган мактаб
ўқувчилари ўртасида 22% га камайганлигини аниқлашган.  
Ozier   (2014)   Кенияда   ўтказилган   ушбу   рандомизирланган   дастурни
ўрганган,   фақат   у   дастур   ўтказилаётган   мактаблар   атрофила   яшовчи   ноль
ёшдан   икки   ёшгача   бўлган   болаларга   аҳамиятини   қаратган.   Бу   болалар
даволанмаган,   аммо   мактабларда   оммавий   дегельминтизация   натижасида
юзага келган жамият ичидаги ижобий ташқи таъсирлардан фойдаланишлари
мумкин   бўлган.   Ҳақиқатан   ҳам,   дастурдан   10   йил   ўтгач,   Ozier   бу   болалар
учун тест балларининг ўртача ўсишини 0,2 стандарт оғиш бирлигига тенг деб
ҳисоблаган.   Бу   болалар,   биринчи   навбатда,   гельминт   инфекциялар
тарқалишининг   камайишидан   фойда   кўрган   деган   гипотезага   кўра,
иштирокчининг   катта   ака-ука   ва   опа-сингиллари   даволаш   мактабларидан
бирида бўлган болалар орасида таъсир икки баравар юқори бўлган. 
Croke   (2014)   кўп   йиллар   Угандада   ўтказилган   тадқиқотни   инглиз
тилини   билиш   даражаси,   санашни   билиш   даражасига   ОД   таъсирини
ўрганган,   олинган   натижаларга   кўар,   ОД   ўтказилган   қишлоқ   болалари
30 ўртасида   билиш   даражаси   даволаш   ўтказилмаган   болаларга   нисбатан
ишонарли равишда юқори бўлган. 
Bobonis   G   J,   Miguel   E,   Puri-Sharma   C.   (2006),   аксинча,
дегельминтизацияни   овқатга   қўшимча   равишда   темир   моддасини   қўшиш
орқали Ҳиндистондаги болалар ўртасида дегельминтизация самарадорлигини
ортиши   ва   мактабда   ўзлаштиришни   ошиши   бўйича   статистик   жиҳатдан
ишонарлилик   даражаси   паст   бўлган   натижани   олишган.   Муаллифларнинг
таъкидлашича,   ушбу   ҳолат   ҳудудда   гельминт   инфекцияларининг
тарқалганлик   даражаси   ва   даволанган   шахслар   сониниг   камлиги   билан
боғлиқ. 
Биргаликда   олиб   борилган   ушбу   тадқиқотлар   эндемик   ҳудудларда,
айниқса   инфекция   юки   юқори   бўлган   ҳудудларда   оммавий   даволашнинг
катта   ижобий   эпидемиологик   ташқи   афзалликлари   мавжудлигига   кучли
далиллар   беради.   Бундай   ташқи   манфаатлар   ҳам   давлат   молияси   бўйича
қарорлар   қабул   қилишда,   ҳам   иқтисодий   самарадорлик   нуқтаи   назаридан
эътиборга олиниши муҳимдир. 
Bleakley   (2007)   1940   йилда   АҚШ   ўтказилган   аҳолини   ҳисобга   олиш
маълумотларини   АҚШ   ўтказилган   ОД   олдин   ва   кейинги   малумотларни
таққослаш мақсадида ўрганган. Олинган маълумотларга кўра, болалигида ОД
доимий   равишда   ўтказилган   ҳудудларда   яшовчи   катталар   билим   даражаси
ҳамда   меҳнатдаги   ютуқлари   ОД   ўтказилмаган   катталарга   нисбатан   юқори
бўлган.   Муаллиф   ОД   олган   катталарнинг   иш   ҳақи   олмаган   катталарга
нисбатан 43% юқорилигини аниқлашган.
Кенияда   ОД   ўтган   болалар   ҳам   катта   бўлганида   меҳнат   бозоридаги
натижалари   юқорилиги   аниқланган.   Baird   ва   ҳаммуал   (2016)   эркаклар   ва
аёлларни   алоҳида   ўрганишган,   ОД   кўп   қабул   қилган   аёллар   кун   давомида
қишлоқ   хўжалигида   иш   олиб   бориб   кунннинг   охирисида   қишлоқ   хўжалиги
бўлмаган   ишларга   чарчамасдан   ўта   олишган.   Даволаш   курсини   олган
эркаклар   эса,   даволаш   олмаганларга   нисбатан   ҳафтасига   17%   кўпроқ
31 ишлашган   ҳамда   маоши   юқори   бўлган   тадбиркорлик   ишлари   билан   кўпроқ
шуғулланишган.
Baird   ва   ҳаммуал   (2016)   ОД   сарфланадиган   сарф-ҳаражатни,   ОД   дан
кейинги   самарадорликдан   кейин   олинадиган   фойда   билан   солиштирган
ҳамда   давлат   учун   фойдасини   ҳисоблаб   чиққан.   Олинган   маъулмотларга
кўра,   ўтказилган   дегельминтизациядан   кейинги   йиллик   ички   фойда   32   дан
51% гача бўлган. Шу билан бирга, ОД ишчи кучини оширади, бу эса давлатга
солиқлар орқали даромад келишини ошириб беради.
Ўтказилган   адабиётлар   шарҳига   кўра,   оммавий   дегельминтизация
самарадорлиги чет эл давлатларида ўрганилган ҳамда ушбу тадқиқотларнинг
кўпчилиги   20   асрда   ўрганилган,   замонавий   босқичда   унинг   самарадорлиги
тўғрисида   адабиётларда   маълумотлар   аниқланмади.   Мавжуд   адабиётларда
ҳам   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтларга   қарши   ўтказилган   оммавий
дегельминтизация   самарадорлиги   берилган.   Паразитозлар,   айниқса
Ўзбекистон   Республикасига   хос   бўлган   контагиоз   гельминтларга   қарши
ўтказиладиган   оммавий   дегельминтизация   самарадорлиги,   шу   билан   бир
қаторда   ҳудуднинг   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасини
аниқлаш   орқали   оммавий   дегельминтизация   самарадорлигини   қиёсий
равишда ўрганилмаган. 
32 II БОБ.ҲУДУДНИНГ ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН
ЗАРАРЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ ОРҚАЛИ БОЛАЛАРДА
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ   ТИЗИМИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МАТЕРИАЛ ВА УСУЛЛАРИ
§ 2.1. Тадқиқотнинг объекти.
Тадқиқот дизайни . Режалаштирилган тадқиқот “ҳолат - назорат” усули
бўлиб,   тадқиқот   тизимини   ишлаб   чиқишда   биз   тадқиқотнинг   мақсадидан   ва
тадқиқот   давомида   ҳал   қилинадиган   аниқ   вазифалардан   келиб   чиқдик.
Тадқиқотнинг   асосий   қисми   Ўзбекистон   Республикаси   Соғлиқни   сақлаш
вазирлиги   Л.M.Исаев   номидаги   тиббий   паразитология   илмий   тадқиқот
институти клиникасида олиб борилди.
Расм 2.1.1. Тадқиқот дизайни
33 Тадқиқотнинг   биринчиси   вазифаси   Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021
йилларда   паразитар   касалликлар   билан   касалланишнинг   динамикасини   ва
нозологик   таркибини   ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил   этиш   бўлганлиги
туфайли   Ўзбекистон   Республикаси   Санитария-эпидемиологик   осойишталик
ва   жамоат   саломатлиги   хизматидан   ўрганилаётган   йиллардаги   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   тўғрисидаги   расмий   маълумотлар   олинди
ҳамда   ретроспектив   тахлил   қилинди,   яъни   Республика   аҳолисининг
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   жадаллиги,   динамикаси,   таркиби,
ҳудудий тақсимланиши, яъни касалланиш хавфи юқори  бўлган ва қт, гуруҳ ва
ҳудуд аниқланди.
Иккинчи   вазифаси   Самарқанд   вилоятининг   эндемик   ҳудудларида
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   даражасига   таъсир   этувчи
омилларни аниқлаш мақсадида математик модел ёрдамида  ажратиб олинган
ҳудудларнинг   эпидемиологик   ҳолати   қиёсий   равишда   тахлил   қилинди
(аҳолининг   зичлиги,   ҳудуднинг   майдони,   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланганлиги,   ҳудудларнинг   марказлашган   канализация   хизматидан
фойдаланиш   даражаси,   ҳудудларда   уюшмаган   болаларнинг   улуши,
мактабларнинг   санитария   ҳолати,   дегельминтизацияни   қамраб   олиниш
даражаси).   Бунда   Ўзбекистон   Республикаси   Санитария-эпидемиологик
осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизматининг   Самарқанд   вилояти
бошқармасидан   олинган   Самарқанд   вилоятида   яшовчи   2-7   ёшгача   бўлган
болалар   орасида   мактабгача   таълим   муассасасига   қатнамайдиган
болаларнинг   улуши   (уюшмаган   болалар   сони),   Самарқанд   вилояти
туманларини   марказлашган   канализация   хизмати,   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланганлиги,   ҳудудлардаги   ўрганилаётган   3   та   мактабларнинг
чиқиндихонаси,   хожатхонаси,   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланганлиги
тўғрисидаги   расмий   маълумотлар   олинди   ҳамда   статистик   ишлов   берилиб
ретроспектив   тахлил   қилинди.   Олинган   натижаларга   асосланиб,   паразитар
касалликларни ривожланишига таъсир этувчи хавф омиллари аниқланди.
34 Тадқиқотнинг   кейинги   вазифаси,   мактаб   ўқувчилари,   ота-оналар   ва
мактаб   педагог   ходимларининг   гельминтозлар   тўғрисидаги   билим
даражасини баҳолаш мақсадида, математик модел ёрдамида ажратиб олинган
ҳудудларда   жойлашган   мактаблардан   биттадан   танлаб   олиниб,   ушбу   3   та
мактабнинг   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   болалари   ўртасида   биз   томондан
ишлаб   чиқилган   саволнома   асосида   сўровнома   ўтказилди   ҳамда
эпидемиологик текширувнинг оператив тахлили ўтказилди.    
МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИ УЧУН САВОЛНОМА
(Саволлардаги жавобларнинг фақат биттасини белгиланг)
1 Инсон организмида қуртлар бўлишини биласизми? Ҳа Йўқ
2 Овқатланишдан олдин қўлингизни совунлаб ювасизми? Ҳа Йўқ
3 Уй   ҳайвонлари   билан   ўйнагандан   сўнг   қўлингизни
совунлаб ювасизми? Ҳа Йўқ
4 Мева   ва   сабзавотларни   олдин   ювиб   кейин   исътемол
қиласизми? Ҳа Йўқ
5 Қайнамаган сув ичасиз-ми? Ҳа Йўқ
6 Нажасингизда қуртларни кўрганмисиз? Ҳа Йўқ
7 Баъзида киндик атрофида оғриқ бўлади-ми? Ҳа Йўқ
8 Соч ва киприклар тўкилиши мавжуд-ми? Ҳа Йўқ
9 Тирноқ тишлаш одатингизми бор-ми? Ҳа Йўқ
10 Терида оқ доғлар бор-ми? Ҳа Йўқ
Мактаб   ўқувчилар   билан   бир   қаторда   ота-оналарнинг   ҳамда   мактаб
педагог   ходимларининг   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим
даражасини   аниқлаш   мақсадида,   ота-оналар   ва   педагоглар   орасида   ҳам
сўровнома   ўтказилди.   Ота-оналар   ва   педагоглар   учун   бошқа   алоҳида
саволнома ишлаб чиқилди.
ОТА-ОНАЛАР ВА ПЕДАГОГЛАР  УЧУН САВОЛНОМА
35 (Саволлардаги жавобларнинг фақат биттасини белгиланг)
1 Инсон организмида қуртлар бўлишини биласизми? Ҳа Йўқ
2 Қуртлар инсон организмига ифлос қўллар орқали юқади Ҳа Йўқ
3 Қуртлар қайнатилмаган сув орқали юқади   Ҳа Йўқ
4 Қуртлар яхши ювилмаган мева ва сабзавотлар, кўкатлар
орқали юқади Ҳа Йўқ
5 Қуртлар бемор нажаси орқали ташқи муҳитга ажралади Ҳа Йўқ
6 Пашша,   таракан   каби   ҳашоратлар   қурт   тухумларини
тарқатади Ҳа Йўқ
7 Қуртлар маиший-контакт йўли орқали юқади Ҳа Йўқ
8 Қуртларнинг   асосий   клиник   белгиси   қоринда   оғриқ
бўлиши Ҳа Йўқ
9 Қуртлар   юққанида   болалар   тирноғини   тишлайди,
қўлини оғзига кўп солади Ҳа Йўқ
10 Қуртлар юқумли касалликдир Ҳа Йўқ
Саволномада   олинган   жавобларнинг   фоиздаги   улушига   асосланган
ҳолда   ажратиб   олинган   ҳудудлардаги   мактаб   ўқувчилари,   уларнинг   ота-
оналари   ва   педагогларнинг   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим
даражаси статистик усуллар ёрдамида тахлил қилинди. 
Тадқиқотнинг   вазифасидан   бири   бўлган   мактаб   ўқувчиларида
гельминтозларга   қарши   ўтказиладиган   оммавий   дегельминтизация
алгоритмини   такомиллаштириш   ва   тадбиқ   этиш   мақсадида   олдин   ушбу
ҳудудларда   жойлашган   мактаб   ўқувчилари   паразитологик   текширувдан
ўтказилди.   Бунинг   учун   гиперэндемик   ҳудудда   жойлашган   мактабнинг   7
ёшдан 14 ёшгача бўлган 300 нафар ўқувчиларининг, мезоэндемик ҳудуддаги
–   280   нафар   ҳамда   гипоэндемик   ҳудудда   яшовчи   280   нафар   мактаб
ўқувчиларининг   нажаси   паразитар   касалликларни   аниқлаш   мақсадида   уч
мароталик копроовоскопия усулида текширилди. 
Тадқиқотнинг биринчи босқичида умумий 2975 нафар болалар иштирок
этишди,   аммо   болаларнинг   катта   қисми   тадқиқотнинг   охиригача   тўлиқ
36 иштирок   этишдан   бош   тортишди,   кимдир   оммавий   дегельминтизациядан
кейинги   14   кундаги   тахлилни   олиб   келмади,   бошқаси   6   ойдан   кейинги
тахлилни   олиб   келмади.   Шунга   кўра,   тадқиқотнинг   ушбу   қисмида
тадқиқотнинг   барча   босқичларида   тўлиқ   иштирок   этган   болалар   киритилди,
яъни юқорида келтирилган 860 нафар болалар. Ҳар бир ўқувчининг қўлига 10
мл ли Турдиев консервантидан иборат 3 та флакон берилди ва унга 3 кунлик
нажасни   йиғиб   олиб   келиш   тушунтирилди,   кичик   синфларда   эса
ўқувчиларнинг   ота-оналарига   тушунтириб   берилди.   Копроовоскопия
текширув   натижалари   ҳудудлардаги   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   оператив
тахлил   ёрдамида   қиёсий   ўрганилди.   Шу   билан   бирга   ушбу   болаларда
оммавий   дегельминтизацияси   белгиланган   тартибда   ўтказилди,   1   ҳафтадан
сўнг   юқоридаги   болаларнинг   барчасини   нажаси   иккинчи   маротаба
копроовоскопия усулида текширилди ҳамда оммавий дегельминтизациянинг
самарадорлиги ўрганилди.  
Паразитар   касалликларни   аниқлашнинг   турли   хил   усуллари   мавжуд,
копроовоскопия,   ИФТ   ва   ПЗР   усуллари.   Тадқиқотда   ушбу   усулларнинг
паразитар   касалликларга   аниқ   ташхис   қўйишдаги   аҳамиятини   ўрганиш
мақсадида, мактабнинг катта синф ўқувчилари орасидан тадқиқотда иштирок
этишга   ота-онасининг   рухсати   бўлган   57   нафар   ўқувчилар   ажратиб   олинди.
уларда   юқорида   ўтказилган   копроовоскопия   усули   билан   бир   қаторда,   ИФТ
усулида лямблиозга қарши антитанача IgM текшириш учун 5 мл қон олинди,
ПЗР   да   паразитларнинг   ДНК   сини   аниқлаш   учун   ўқувчиларнинг   нажаси
алоҳида   стерил   идишга   олинди.   Олинган   натижалар   қиёсий   равишда
статистик усуллар ёрдамида тахлил қилинди.
Тадқиқотнинг   объекти:   Республика   Санитария-эпидемиологик
осойишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг ўрганилаётган йиллардаги
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   ҳақидаги   расмий   маълумотлари;
Республика   Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги
хизматининг   Самарқанд   вилояти   бошқармасидан   олинган   Самарқанд
вилоятида   яшовчи   2-7   ёшдаги   мактабгача   таълим   муассасасига   (МТМ)
37 қатнамайдиган   (уюшмаган   болалар)   ҳамда   МТМ   га   қатнайдиган       болалар
сони   (уюшган   болалар),   Самарқанд   вилояти   туманларини   марказлашган
канализация   хизмати,   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланганлиги
тўғрисидаги   расмий   маълумотлари,   Самарқанд   вилоятининг   баъзи   бир
туманларида   яшовчи   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   2975   нафар   мактаб
ўқувчилари,   ушбу   ўқувчиларнинг   ота   ёки   онаси   (192   нафар),   мактабнинг
педагог ўқитувчиларидан (322 нафар) олинган сўровномалар.
Тадқиқотнинг   предмети   сифатида   860   нафар   ўқувчиларнинг   нажаси,
57 нафар ўқувчиларнинг нажаси билан бир қаторда қон зардоби олинган.
38 Расм 2.1.2 – Тадқиқотнинг усуллари
39 Content  Here
С татистик
усулЭпидемиологик
усул Серологик
усул
Молекуляр-
генетик  усул
(ПЗР)Ретроспектив
таҳлил оператив
таҳлил Иммунофермент
тахлилТадқиқотнинг
усуллари
Копроовоскопия
усулиҲудуднинг паразитар
касалликлар билан
зарарланиш даражасини
аниқлашнинг мослаштирилган
математик модел ((Pеlh) de
Silva & Hall (2010) Корреляцион
боғлиқлик ( r )
Гуруҳлар ўртасида
ўртача қийматнинг
статистик фарқи (Р) § 2.2. Тадқиқот усуллари 
Тадқиқотнинг   мақсад   ва   вазифаларини   бажариш   учун   қуйидаги
усуллардан фойдаланилди: 
1. Эпидемиологик усул: оператив ва ретроспектив таҳлил.
2.   Лаборатор   усуллар:   серологик   усул,   молекуляр-генетик   усул,
копроовоскопия.
3. Олинган натижаларга статистик ишлов бериш.
Тасвирий эпидемиологик тадқиқот
Тасвирий   (дескриптив)   эпидемиологик   тадқиқотлар   кузатув   олиб
бориладиган   (обсервацион)   тадқиқотлар   сирасига   мансуб.   Тасвирлаш
мустақил   якунига   етган   тадқиқот   ҳам   бўлиши   мумкин,   лекин   аксарият
ҳолларда   у   таҳлилий   тадқиқотнинг   ибтидоси   бўлиб,   тадқиқотчини
ўрганилаётган   касалликнинг   пайдо   бўлиш   ва   тарқалиш   сабабларини
аниқлашга   ундайди.   Шунинг   учун   ҳам   тасвирий   тадқиқот   тўлақонли
эпидемиологик тадқиқотнинг биринчи босқичидир, ундан воз кечиш мумкин
эмас,   чунки   айнан   тасвирлаш   жараёнида   касалланиш   кўринишининг
хусусиятлари   аниқланади.   Иккинчи   босқич   –   таҳлилий   тадқиқотда   ушбу
хусусиятлар   турли   биологик,   ижтимоий   ва   табиий   омилларнинг   тўплами   ва
фаоллиги билан таққосланади. Хавфли омиллар касаллик пайдо бўлишининг
ва тарқалишининг етарли, зарур ва қўшимча сабаблари сифатида қаралади.
Тасвирий   эпидемиологик   тадқиқотларнинг   мақсади   тиббиётдаги
(жумладан   профилактик   борасидаги)   умумий   ва   алоҳида   нозологик
шаклларга   доир   муаммоларни   аниқлашдан   ҳамда   хавфли   омиллар   ҳақидаги
фаразларни шакллантиришдан иборатдир.
Тасвирий   эпидемиологик   тадқиқотнинг   вазифалари   касалланиш
жадаллигини,   динамикасини,   таркибини,   ҳудудий   тақсимланишини
тасвирлаш,   яъни   касалланиш   хавфи   юқори   вақтни,   гуруҳни   ва   ҳудудни
аниқлаш ҳисобланади. Тасвирлаш расмий жорий статистик маълумотлар 
39 ва/ёки   аҳолини   махсус   текширувлардан   (скрининг)   ўтказиш   жараёнида
тўпланган   маълумотлар   асосида   олиб   борилади.   Расмий   статистик
маълумотлар   базасида   касалланиш   ҳақидаги   ахборот   беморларни   қуйидаги
йўллар   билан   аниқланиб   йиғилади:   аҳоли   мурожаати   бўйича   –   ўткир   ва
сурункали   касалликлар   ҳақидаги   ахборотнинг   асосий   манбаи   бўлиб,   ушбу
маълумотлар   ахборот   олиш   жараёнининг   соддалиги   ва   қулайлиги   билан
ажралиб туради. Ўрганилаётган касалликка чалинганларнинг тўлиқ мурожаат
этмаслиги,   беморларни   ҳисобга   олиш   ва   қайд   этишдаги   нуқсонлар
касалланиш   ҳақидаги   ҳақиқий   манзаранинг   бузилишига   сабаб   бўлади;
тиббий   кўрикларда   олинган   маълумотлар   бўйича   –   касалликни   бошланғич
босқичларида   ва   унинг   яширин   шаклларини   аниқлаш   имконини   беради.   Бу
усулда   муайян   моддий-техник   таъминот,   маблағ,   малакали   мутахассислар
талаб этилади. 
Бир   пайтдаги   тадқиқотлар   тасвирий,   кузатув,   танланган,   баъзан   ялпи
илмий   ёки   кундалик,   клиник   ёки   дала   шароитида   амалга
ошириладиганбўлишлиги   мумкин.   Тасвирий   тадқиқотлар   –   касалликнинг
тақсимланиш   хусусиятларини   аниқлаш,   яъни   эпидемиологик   ташхисот
борасидаги воситалардан биридир. 
Эпидемиологик   анализ   қилиш   натижасида   қуйидаги   масалалар   ҳал
этилиши керак: 
а)   айни   пайтда,   аниқ   шароитда,   ушбу   касалликнинг   эпидемик   жараёнга   хос
бўлган белгиларини аниқлаш.
б)   эпидемик   жараённинг   пайдо   бўлиши   ва   ривожланишига   таъсир   этувчи
омилларини аниқлаш.
в)   касалликларга   қарши   қўлланиладиган   чора-тадбирларни   баҳолаш   ва   шу
тадбирларнинг эпидемик жараёнга кўрсатган таъсирини аниқлаш.
Эпидемиологик   анализ   –   эпидемиологик   жараённи   ўрганиш   усули
бўлиб,   махсус   дастур   асосида   тўпланган   эпидемиологик   маълумотларни
ўзаро   таққослаб,   эпидемиологик   жараённинг   маъносини   англаб   етишга
асослангандир.   Эпидемиологик   анализнинг   асосий   бўлимлари
41 касалланишнинг   ретроспектив,   оператив   ва   прогностик   эпидемиологик
таҳлилларидан   иборат   бўлиб,   уларнинг   дастлабки   босқичи   -   тасвирий
эпидемиологик тадқиқотдир.
Прогностик эпидемиологик анализ   (эпидемиологик разведка)   –   аниқ
маълумотларга   асосланиб,   эпедемик   жараённинг   келгусида   қандай
ривожланишини олдиндан аниқлаб бериш учун қилинадиган анализ.
Ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил   -   бу   эпидемияга   қарши   чора-
тадбирларни   узоқ   муддатли   режалаштиришни   асослаш   учун   ўтган   вақт
давомида   касалланишни   ўрганиш.   Бундай   таҳлил   эпидемик   жараённинг
ривожланиш   механизмлари   ва   намоён   бўлишидаги   энг   муҳим   ва   барқарор
к ў рсаткичларни   аниқлаш   имконини   беради.   Бунда   аҳолининг   маълум   бир
гуруҳлари   ўртасида   тарқалган   касалликларнинг   структурасини   ва
касалликнинг   келиб   чиқишига   ва   тарқалишига   сабаб   бўлган   шарт-
шароитларни   ўрганиб   чиқиб,   шу   маълумотлар   асосида   касалликка   қарши
курашиш   чора-тадбирларини   ишлаб   чиқишга   асосланган   анализдир.
Эпидемиологик   анализ   қилишдан   асосий   мақсад   эпидемик   жараённи   юзага
келишига     сабаб   бўлган   ва   шу   жараённи   ривожланишига   таъсир   кўрсатган
шарт-шароитларни   аниқлаш,   касалликка   қарши   курашиш   мақсадида
қўлланилган   тадбирлар   натижасига   баҳо   бериш   ва   бундан   кейинги   даврда
қўлланиладиган чора-тадбирларни режалаштиришдир.
Ретроспектив эпидемиологик анализнинг асосий омиллари:
а) Касалликнинг турларини ва касалланиш даражасини анализ қилиш. Ушбу
анализнинг   мақсади   эпидемик   жараённи   баҳолаш   ва   касалликка   қарши
курашнинг   долзарб   чора-тадбирларини   белгилашдан   иборат.   Бунда,
касалланган   кишилар   сони,   касалланиш,   ўлим,   заҳарланиш   даражалари,
кўрсаткичлари,   касалликнинг   кўп   йиллик   тенденцияси,   давр   шароити
ўзгариши   натижасида   эпидемик   жараённинг   активланиши   ва   касалликлар
туфайли содир бўладиган иқтисодий зарарларлар ўрганилади.
б)   Касалликнинг   кўп   йиллик   динамикасини   анализ   қилиш.   Унинг   мақсади
касалликнинг   кўпайиши,   камайиши   ёки   бир   меъёрда   туриши   учун   сабаб
42 бўладиган   омиллар   ҳақидаги   фаразнинг   тўғри   ёки   нотўғри   эканлигини
исботлаш.   текширилаётган   пайтдаги   касаллик   даражасини,   кўп   йиллик
ўртача   касаллик   даражаси   билан   солиштириб   кўриш   ва   уларнинг   ўсиш   ёки
камайиш   тенденцияларини   солиштириш   натижасида   аниқланаш.   Касаллик
кўп   йиллик   тенденциясининг   йўналиши,   ўртача   кўп   йиллик   касалланиш
даражаси,   касаллик   кўп   йиллик   тенденцияси   чизиғининг   ишончли
чегараларини     сатҳи,   кўп   йиллик   оралиғида   қайтарилиб   турадиган
эпидемиологик даврнинг узоқ ёки яқинлиги, шу қайтарилиб турадиган  цикл
чизиқлари амплитудаларининг катта-кичиклигига қараб аниқланади.
в)   касалликнинг   бир   йиллик   динамикасини   анализ   қилиш   нинг   асосий
мақсади   йил   мобайнида   кузатилган   эпидемик   жараённинг   хусусиятларини
ўрганиб,   шунга   асосан   касалликнинг   сабаблари   ҳақидаги   фаразни   асослаш.
Касалликни   йил   бўйи   учраш   даражаси,   мавсумий   эпидемияларнинг
бошланиш   ва   тамом   бўлиш   пайтлари   мавсумий   эпидемиологик   устама
касалликнинг   миқдори,   эпидемик   авж   олиш   давридаги   касаллик   ва   унинг
сабаблари ҳақидаги маъулмотлар ўрганилади. 
г) Касалликни келиб чиқишини ва тарқалиши учун хавфли бўлган омилларни
анализ қилиш усулида касаллик келиб чиқиши ва тарқалиши сабаби ҳақидаги
фаразни   текшириб   кўриш,   жамоа   касалликнинг   юқиш   хавфини   туғдирувчи
омилларни аниқлаш ва бу омилларнинг таъсир қилиш механизмини аниқлаш,
эпидемиянинг етакчи  типларини аниқлаш вазифасини бажаради.  Аҳолининг
маълум   гуруҳлари   орасида   касалликнинг   турлари,     тарқалиш   даражасини,
тарқалиш   мавсумини   таъмин   қилувчи   омиллар,   аҳоли   ҳаёти,   яшаши   ва
ижтимоий   фаолиятига   боғлиқ   бўлган   табиий   ва   маиший   шароитлари
ўрганилади. 
Оператив   эпидемиологик   таҳлил   -   қисқа   вақт   ичида   касалланишни
ўрганиш.   Ҳозирги   вақтда   касаллик   пайдо   бўлишининг   сабаблари   ва
шартларини   аниқлашга,   шунингдек,   эҳтимоллик   хусусияти   билан
белгиланадиган   эпидемик   жараённинг   индивидуаллигини   аниқлашга   имкон
беради.   Оператив   анализ   –   эпидемиологик   жиҳатдан   аҳамиятга   эга   бўлган
43 объктларда   узлуксиз   равишда   олиб   бориладиган   санитария-гигиеник   ва
бактериологик   текширув   натижасини   доимий   равишда   тезкорлик   билан
анализ қилиб туради. Аҳоли ўртасида, аҳолининг ҳар хил гуруҳлари ўртасида
антропоноз   ва   зооноз   юқумли   касалликларнинг   учрашини   доимий   равишда
кузатиб   боради.   Аҳоли   орасида   юқумли   касалликлар   қўзғатувчиларини
ташувчилик   даражасини   аниқлаш   учун   текшириш   натижаларини   ва
аҳолининг   юқумли   касалликларга   мойиллик   ҳолатини   –   иммунитетини
узлуксиз   кузатиб   туради.   Яқин   атрофидаги   ва   чегарадош   ҳудудлардаги
эпидемиологик   аҳвол  ҳақидаги   маълумотларни  доимий  анализ  қилиб  туриш
ва   бу   ҳудудга   бошқа   жойлардан   юқумли   касалликларнинг   келтирилиши
хавфини   аниқлайди.   Кундалик   ҳаётда   учраётган   касалликларни   келтириб
чиқараётган   ва   тарқалишига   сабаб   бўлаётган   омилларни   аниқлайди.
Касалликни   кўпайиб   кетишини   ва   бу   кўпайишга   сабаб   бўлувчи   шарт-
шароитларни   ўз   вақтида   аниқлаш   ва   бу   касалликка   қарши   курашиш
чораларини тезлик билан ташкил этилади.  
Касалланишнинг   тасвирий   ретроспектив   эпидемиологик   таҳлилини
амалга ошириш схемаси қатор ўзаро боғлиқ кетма-кет ҳаракатлардан иборат:
ахборот таъминоти, маълумотларга бирламчи статистик ишлов бериш; барча
аҳоли   касалланиш   кўрсаткичларининг   тақсимланишини   (йиллик   ва   ойлик)
ўрганиш;   индивидуал   белгилар   бўйича   ажратилган   аҳоли   гуруҳларида
касалланиш   кўрсаткичларининг   тақсимланишини   (динамика   ва   таркиб)
ўрганиш; жой белгиси бўйича ажратилган аҳоли гуруҳларида касалланишни
ўрганиш; якуний тасвирлаш.
Тадқиқот   натижалари   бўйича   касалланишнинг   аниқланган
кўринишлари   тасвирланади   (жадваллар,   диаграммалар   ва   матн).   Унда
касалланиш   тақсимланишининг   хусусиятлари   акс   эттирилади   ва   мазкур
тақсимланишни   белгилаб   бераётган   хавфли   омиллар   ҳақида   фараз
шакллантирилади.  
Хавфли омиллар ҳақидаги фаразларни шакллантириш
44 Тасвирий эпидемиологик тадқиқотлар натижасида олинган касалланиш
кўринишларини   тавсифловчи   маълумотлар   асосида   вужудга   келган   вазият
сабаблари   ҳақидаги,   яъни   касалланиш   (оқибат)   ва   мазкур   касалланишни
келтириб   чиқарган   омил   ўртасидаги   сабаб-оқибат   боғланишлари   ҳақидаги
тахминлар,   фаразларни   шакллантирилади.   Касалланишнинг   кузатилаётган
кўринишларини   белгиловчи   табиий   ва   ижтимоий   шароитларнинг   муайян
элементларидан иборат хавфли омиллар ҳақидаги фаразларни шакллантириш
тасвирий эпидемиологиянинг якуний мақсади ҳисобланади. Фаразлар муайян
касаллик   ҳақидаги   билимлар   асосида   формал   мантиқ   усулларини   қўллаб
шакллантирилади.   Формал   мантиқ   усулларига   қуйидагилар   киритилади:
тафовутлаш   (дифференциациялаш)   усули;   ўхшашлик;   биргаликда   кечувчи
ўзгаришлар;   келишиш.   Ушбу   омиллар   мажмуасидан   бирин-кетин   фаразни
шакллантиришнинг бошқа усуллари ёрдамида асосланган тахминлар истисно
этилади. Дастлаб асослаш ва ўрганиш ўнғай бўлган хавфли омиллар истисно
этилади.   Натижада   қолдиқ   хавфли   омил   таъсири   ҳақидаги   фараз
шакллантирилади.   Фаразлар   касалланишнинг   муайян   кўринишлари   асосида
шакллантирилади   ва   илмий   маълумотлар   билан   солиштирилади;   фаразлар
илмий   маълумотлар   асосида   шакллантирилади   ва   касалланишнинг   муайян
кўринишлари   билан   солиштирилади.   Шундан   кейин   таҳлилий   тадқиқотлар
ёрдамида фараз текшириб кўрилади. Ҳамиша ҳам фаразларни шакллантириш
ва текшириш босқичларини аниқ ажратиш имконияти бўлавермайди.
Нажасни кoнсервациялаш усули.
Нажасни   текширишда   лабoратoрияга   иссиқ   ҳoлда   етказилиши   керак
(суткадан   oшмагани).   Материални   узoқ   сақлаш   ҳoллари   туғилганда   хамда
транспoртирoвка   қилишда   гельминтлар   тухумларини   дефoрмациялoвчи
нoкулай   шарoитлар   таъсирига   йўл   қўймаслик   учун   нажасни
кoнсервациялалаш   тавсия   этилади.   Ушбу   мақсадда   Барбагаллo   суюқлигида
ёки   синтетик   детер-гентлар   эритмаларидан   «лoтoс»,   «экстра»   каби   ювувчи
вoситалар   тавсия   этилади.   Нажас   билан   эритманинг   нисбати   1:10   бўлиши
керак.
45 Нажасда гельминт тухумларини аниқлашнинг бoйитиш усули
Жараёни:   нажасда  сиқилиш даражаси   гельминт  тухумларига   нисбатан
юқoри   (1.1   дан   кўп)   бўлган   флoтациoн   эритмада   суюлтирилади.   Натижада
тухумлар юқoрига сизиб чиқиб парда ҳoсил қилади. Парда oлиниб микрoскoп
oстида текширилади.
Реактивлар:   Калантарян   бўйича   флютациoн   эритма   қуйидагича
тайёрланади,   1   кг   азoтли   аччик   натрий   ( N а N 0
3 )   1   л   дистилланган   сувда
эритилади.   Эритма   юзасида   парда   ҳoсил   килгунча   қайнатилиб,
фильтрланмасдан   қурук   шиша   идишларга   қуйилади.   Эритманинг
сoлиштирма oғирлиги 1,38 бўлиши керак.
Махсус жиҳoзлар : қиррали стаканлар ёки сиғими 100 мл бўлган махсус
шиша идишлар ва шиша таёқчалар.
A ниқлаш   й ўли :   Стаканда   5   г   нажасни   фл ю та ц иoн   э ритмаси   билан   ях-
шилаб аралаштирилади. Фл ю тациoн   э ритма аралаштириш жараёнида 100 мл
гача   аста-секин   қуйилади.   A ралашма   тайёр   бўлиши   билан   шиша   таёқча   ёки
букланган   қoғoз   билан   юқoрига   сизиб   чиққан   йирикрoқ   жисмлар   oлиб
ташланади.   Тузли   э ритма   сoлинган   идишнинг   устига   предмет   oйнаси
қуйилади.   Предмет   oйнаси   э ритмага   тегиб   туриши   лoзим.   A гар   э ритма   кам
бўлса,   устига   қуйиб   т ў лдирилади.   Кейин   э са   20-30   дакика   мoбайнида
тиндириб   қў йилади,   сўнгра   предмет   oйнаси   э ритма   ё ки   бў я лган   юзаси
юқoрига   қилиниб   микрoскoп   oстига   қўйилади   ва   текшириб   чиқилади.
Препаратнинг   кўриб   қoлмаслиги   учун   2-3   тoмчи   50%   ли   гли ц ерин
э ритмасидан  тoмизилади .
Лабoратoрияда нажас билан ишлаш
Нажасни шиша ва пластмасса идишларда йиғиш мақсадга мувoфикдир
ва уларга текшириладиган кимсанинг фамилияси, исми, шарифи, ёши, турар
жoйи   кўрсатилган   ёрлиқча   ёпиштирилиш   керак.   Нажас   стаканнинг   1/4
ҳажмидан   кам   бўлмаган   миқдoрда   келтирилади,   чунки   кичик   пoрциядаги
нажас   тез   қурийди   ва   ундаги   тухумлар   баъзида   дефoрмацияланади.   Бундан
46 ташқари, бoшқа усуллар билан такрoрий текширишга эҳтиёж туғилади.
Лабoратoрияга   жўнатилган   нажас   намуналари   келтирилган   куниёқ
текширилиши  керак,  бунинг  имкoнияти  бўлмаган  тақдирда,  уларни кейинги
кун   эрталабгача   сoвуқ   ҳoлда   сақлаш   керак.   Текширишлар   ўтказилиб
бўлгандан сўнг идишлар қайнатилиб, 5% ли фенoл, лизoл эритмаларида, 2%
ли крезoл эритмасида 5 сoат давoмида сақлаб, дезинфекция қилиш керак.
Материални   бир   неча   кун   давoмида   сақлашга   эхтиёж   туғилса,
кoнсервантларни   қўллаш   керак.   Текширишлар   натижалари   рўйхатга   oлин-
ганда   гельминтларнинг   нoмлари   ҳoзирги   замoн   нoменклатураси   бўйича
(лoтинча   нoми)   белгиланади.   Лабoратoрияларда   ҳавo   тoртувчи   шкафлар
вентиляциясининг ярoқлилиги мунтазам равишда кузатилиб турилиш керак.
Иммунофермент тахлил усули
Иммунофлюоресценция   ва   иммунофермент   усуллари   бугунги   кунда
одамларда   лямблияни   аниқлашдаги   лаборатория   диагностикаси   бўлиб
қолмоқда.   Ушбу   усул   ёрдамида   қон   зардобида   ушбу   патогенларга   қарши
антитаначаларни   аниқлашга   имкон   беради.   Бу   усулнинг   сезгирлиги   юқори
(66.3-98.9%), ўзига хослиги (92.6%). Биз тадқиқотда Москва, Новосибирскда
“Вектор-Бест”   томонидан   ишлаб   чиқилган   синама  тўпламидан   фойдаландик
( D-3552 ). Бу синама қон зардобида лямблияга қарши иммуноглобулин А, М
ва   G   ни   аниқлашга   мўлжалланган,   бу   орқали   инвазия   даражаси   ва
антигельминт   терапия   самарадорлигини   аниқлаш   мумкин.   IgG   даражаси
сурункали   лямблия   мавжудлигини   ёки   ўткир   лямблиянинг   тикланиш
босқичининг  бошланишини кўрсатади.  Агар  фақат IgМ  аниқланса, бу ўткир
лямблия мавжудлигини кўрсатади. 
Иммунофермент   усули   билан   57   нафар   ўқувчиларда   лямблиоз
учуниммуноглобулинлар IgМ га текширилди.
ИФТ усули - бу паст ва жуда паст концентрациядаги моддаларни сифат
ёки  миқдорий  аниқлаш  учун   ишлатиладиган  лаборатория  усули.  Ушбу  усул
инсон   танасининг   бундай   биологик   фаол   моддаларини   аниқлаш   имконини
47 беради:   гормонлар,   ферментлар,   нейропептидлар,   иммун   тизимининг
маҳсулотлари   ва   бошқалар,   шунингдек,   бегона   антигенлер   ва
антитаначаларни   аниқлаш   учун   мўлжалланган.   Биоген   аминлар:   мелатонин,
адреналин, норадреналин, дофамин, метанефрин, норметанефрин, серотонин,
триптофан   -   қон   зардобида,   плазмада,   сийдикда,   гистамин   эса   нажасда   ҳам
аниқланиши мумкин.
ИФТ  усули бир қатор афзалликларга  эга:  усул жуда  сезгир,  ўзига  хос,
аниқ,   экспресс   усул,   стандартлаштирилган   (реакцияни   баҳолаш   автоматик
равишда   амалга   оширилади),   лабораторияда   махсус   шароитларни   талаб
қилмайди,   иш   учун   материалнинг   микроҳажмлари   керак   бўлади,   техникаси
мавжуд маҳаллий ёки импорт қилинган ускуналарда амалга оширилади.
Иммунофермент   антитаначани   антиген   билан   ўзига   хос   боғланишига
асосланади,   компонентлардан   бири   фермент   билан   коньюгирланган   бўлса,
мос   келадиган   хромоген   субстрат   билан   реакция   натижасида   рангли
маҳсулот   ҳосил   бўлади.   Иммунофермент   анализатори   ёрдамида   материалда
қидирилаётган бирикма ёки модда спектрофотометрик тарзда аниқланади.
ИФТ   усулининг   сезгирлиги   ва   техниканинг   давомийлиги   антиген-
антитанача   реакциясининг   кинетик   ва   термодинамик   хусусиятлари,
реагентлар нисбати, фермент фаоллиги ва уни аниқлаш усулининг ўлчамлари
билан белгиланади.
ИФТ   тадқиқотининг   объектлари   паст   молекуляр   ва   юқори   молекуляр
бирикмалар,   вируслар   ва   бактериялардир.   ИФТ   ўтказишда   лабораториядан
ташқари   хатоларни   олдини   олиш   учун   қуйидагилар   зарур:   намуналарни
йиғиш   ва   тайёрлаш   шартларига   риоя   қилиш;   намуналарни   сақлаш
шартларига   риоя   қилиш;   тест   тизимларини   ташиш   ва   сақлаш   шартларига
риоя   қилиш;   тест   тизимларининг   кириш   назоратини   ўтказиш:   тест
тизимларининг   сифатини   аниқлаш   (сезувчанлик,   назорат   материаллари
ёрдамида ўзига хослик, такрорийлик).
ИФТ   учун   қон   намуналарини   тайёрлаш   бўйича   асосий   тавсиялар .
Таҳлил қилиш учун ишлатиладиган асбоблар ва лаборатория идишлари тоза
48 ва   қуруқ   бўлиши   керак.   Тадқиқот   учун   беморнинг   тирсак   венасидан   (оч
қоринга)   олинган   қон   кўпроқ   қўлланилади.   Беморлардан   қон   намуналарини
олиш   эритроцитларга   зарар   бермаслик   учун   катта   диаметрли   игналар   билан
амалга   оширилиши   керак,   чунки   эритроцитларнинг   гемолизи   нотўғри
ижобий   натижага   олиб   келади.   Қон   намуна   олинган   пайтдан   бошлаб   24
соатдан кўп бўлмаган муддатда ва +2º...+8ºС ҳароратда сақланиши керак.
Зардоб   +2º...+8ºС   ҳароратда   5   дан   7   кунгача   сақланиши   керак,   чунки
узоқроқ   сақлаш   бактерияларнинг   кўпайишига   ва   нотўғри   ижобий   натижага
олиб   келади.   Зардобни   узоқроқ   сақлаш   учун   уни   -20ºС   ҳароратда   музлатиш
ва   20   кунгача   сақлашга   рухсат   берилади,   чунки   узоқроқ   сақлаш   билан
музлатиш   жараёни   баъзи   намуна   компонентларининг   тузилиши   ва
барқарорлигига   таъсир   қилади.   Қон   зардобларни   бир   неча   марта   музлатиб,
эритиб   юбормаслик   керак,   чунки   такрорий   эритиш   антигенлар   ва
антитаначаларнинг   йўқ   қилинишига   ва   намуналар   таркибининг   ўзгаришига
олиб   келади.   Қон   зардобини   ўз-ўзидан   муздан   тушириладиган   музлатгичда
сақламаслик керак.
ИФТ   усулида   3   босқич   мавжуд:   1.   ҳосил   бўлишига   олиб   келадиган
ўзига   хос   антиген   томонидан   синов   бирикмасини   "тан   олиш"   иммун
комплекс   ҳосил   бўлиши;   2.   коньюгатнинг   иммункомплекс   билан   ёки   эркин
боғланиш жойлари билан боғланишини шакллантириш; 3. фермент ёрлиғини
рўйхатга олинган сигналга айлантириш.
Молекуляр-генетик усул - Полимераза занжир реакцияси (ПЗР)
Гиперэндемик   ҳудуддан   бўлган   тадқиқотда   иштирок   этишга   розилик
берган   57   нафар   мактаб   ўқувчиларининг   нажаси   паразитлар   ДНК   сини
аниқлаш   учун   ПЗР   да   текширилди.   Молекуляр-генетик   усул   Москвада
“ФБУН   ЦНИИ   Эпидемиологии   Роспотребнадзора”   томонидан   ишлаб
чиқилган   “ AmpliSens ”тўпламидан   фойдаланилди   (Далолатнома   №   321480).
Ушбу тўплам паразитлар ДНК сини аниқлашга мўлжалланган.
Полимераза   занжир   реакцияси   (ПЗР)   молекуляр   биологиянинг
49 экспериментал   усули   бўлиб,   биологик   материалда   (намунада)   маълум
нуклеин   кислота   (ДНК)   бўлакларининг   паст   концентрациясини   сезиларли
даражада   ошириш   усулидир.ПЗР   усули   ДНКнинг   маълум   бир   қисмини
ферментлар   ёрдамида   сунъий   шароитда   (in   vitro)   қайта-қайта   икки   баравар
оширишга асосланган. Натижада визуал аниқлаш учун етарли миқдорда ДНК
ишлаб чиқарилади.
Оддийгина ДНК нусхалари сонини кўпайтиришдан ташқари (бу жараён
амплификатсия   деб   аталади),   ПЗР   генетик   материал   билан   бошқа   кўплаб
манипуляцияларга имкон беради (мутацияларни аниқлаш, ДНК бўлакларини
бирлаштириш) ва биологик ва тиббий амалиётда кенг қўлланилади, масалан,
касалликларга (ирсий, юқумли) ташхис қўйиш, оталикни аниқлаш, генларни
клонлаш, мутацияларни аниқлаш, янги генларни ажратиш.
Ўзига   хослик   ва   қўллаш .   ПЗР   молекуляр   диагностика   усули   бўлиб,   у
бир   қатор   инфекциялар   учун   "олтин   стандарт"га   айланган,   вақт   синовидан
ўтган ва клиник жиҳатдан самарадорлиги исботланган.  ПЗР усули намунада
патогеннинг  бир нечта  ДНК  молекулалари мавжуд бўлса ҳам, касалликнинг
қўзғатувчиси мавжудлигини аниқлаш имконини беради.
ПЗР   кўп   вақт   талаб   қиладиган   микробиологик   усулларга   мурожаат
қилмасдан,   узоқ   вақт   давомида   ўсадиган   патогенлар   мавжудлигини
ташхислаш имконини беради. ПЗР нинг ўзига хослиги 100% га етади. 
ПЗР   ўтказиш.   ПЗР   учун   энг   оддий   ҳолатда   қуйидаги   компонентлар
талаб   қилинади:   ДНКнинг   кучайтирилиши   керак   бўлган   қисмини   ўз   ичига
олган   ДНК   шаблони;   керакли   бўлакнинг   учларини   тўлдирувчи   иккита
праймер;   термостабил   ДНК   полимераза;   деоксинуклеотид   трифосфатлар   (А,
Г,   C,   Т);   полимераза   ишлаши   учун   зарур   бўлган   Мг2+   ионлари;   буфер
эритмаси.ПЗР   амплификаторда   амалга   оширилади   -   синов   найчаларини
даврий совутиш ва иситишни таъминлайдиган қурилма, одатда камида 0,1°С
аниқлик   билан.   Реакция   аралашмаси   буғланишига   йўл   қўймаслик   учун
пробиркага   юқори   ҳароратда   қайнайдиган   ёғ,   масалан,   вазелин   қўшилади.
Махсус   ферментларнинг   қўшилиши   ПЗР   реакциясининг   рентабеллигини
50 ошириши мумкин.
Реакциясининг   бориши Одатда,   ПЗР   ўтказишда   20-35   та   цикл   амалга
оширилади,   уларнинг   ҳар   бири   уч   босқичдан   иборат.   Икки   занжирли   ДНК
шаблонини   ДНК   занжирларини   ажратиш   учун   0,5   -   2   дақиқа   давомида   94   -
96°C   (ёки   айниқса   термостабил   полимераза   ишлатилса   98°C)   гача
қиздирилади.   Бу   босқич   денатурация   деб   аталади   -   икки   занжир   орасидаги
водород   алоқалари   бузилади.   Баъзан,   биринчи   циклдан   олдин,   шаблонни   ва
праймерларни   тўлиқ   денатурация   қилиш   учун   реакция   аралашмаси   2-5
дақиқа   давомида   олдиндан   қиздирилади.   Иплар   ажратилганда,   астарларни
битта   ипли   шаблонга   боғлаш   учун   ҳарорат   туширилади.   Ушбу   босқич
юмшатиш деб аталади. Ювиш ҳарорати праймерларга боғлиқ ва одатда эриш
нуқтасидан 4 - 5°C пастроқда танланади. Босқич вақти - 0,5 - 2 минут.
ДНК   полимераза   праймер   ёрдамида   шаблон   ипини   такрорлайди.   Бу
чўзилиш   босқичидир.   Чўзилиш   ҳарорати   полимеразага   боғлиқ.   Тез-тез
ишлатиладиган полимеразлар 72°C да энг фаолдир. Чўзилиш вақти ҳам ДНК
полимераза турига, ҳам кучайтирилаётган фрагмент узунлигига боғлиқ.
Муваффақиятли таҳлил қилиш учун бемордан материални тўғри йиғиш
ва   уни   тўғри   тайёрлаш   муҳимдир.   Маълумки,   лаборатория   диагностикасида
хатоларнинг   аксарияти   (70%   гача)   намунани   тайёрлаш   босқичида   амалга
оширилади.   INVITRO   лабораториясида   қон   олиш   учун   ҳозирда   вакуум
тизимлари   қўлланилади,   улар   бир   томондан   беморга   минимал   даражада
шикаст   етказади,   иккинчи   томондан,   материални   контактга   тушмайдиган
тарзда   олиш   имконини   беради.   Бу   материалнинг   ифлосланишини
(контаминациясини)   олдини   олади   ва   ПЗР   таҳлилининг   объективлигини
таъминлайди.
2.2.2 Олинган натижаларга статистик ишлов бериш
Тадқиқотнинг   рақамли   материалларига   «Microsoft   Excel »   2003(ХР)
дастурини   қўллаш   орқали   вариацион   статистика   усулида   ишлов   берилди.
Бунда   вариацион   параметрик   ва   нопараметрик   статистика   ёрдамида
51 ўрганилаётган   кўрсаткичнинг   ўртача   арифметик   (М),   ўртача   квадратик
оғиши,   ўртачанинг   стандарт   хатолиги   (m),   нисбий   катталиклар   (даража,   %)
ҳисоблаб   топилди,   тадқиқот   гуруҳларида   миқдорий   ўртача   катталикларни
қиёслашда олинган силжишларнинг  статистик аҳамияти Стьюдент мезонида
(t)   хатолик   эҳтимолини   (Р)   ҳисоблаш   орқали   аниқланди.   Ишонарлилик
даражаси   (р<0,05)   бўлган   миқдорий   ўзгаришлар   статистик   аҳамиятли
ҳисобланди.
Ўрганилаётган   гуруҳлар   ўртасидаги   корреляцион   боғлиқликни
аниқлаш   мақсадида   корреляцон-регрессион   тахлил   (Пирсон   коэффициенти)
тиббий   статистик   калькулятор   ёрдамида   ( https://medstatistic.ru/calculators )
ўтказилди. 
Сифат   белгиларининг   гуруҳлар   ўртасидаги   статистик   ишонарли
фарқини   аниқлаш   мақсадида   имкониятлар   нисбати   ( OR )аниқланди,   бунда
ушбу   қийматнинг   95%   максимал   ва   минимал   ишонч   интервали   ( CI )
ўрганилди.   Имкониятлар   нисбати   5   гача   бўлган   ҳолатларда   статистик
ишонарлилик тўрт майдонли жадвалнинг тахлили ёрдамида Фишернинг аниқ
синамаси ёрдамида;  5 дан 10 гача бўлганда Йетес тузатиши билан χ 2
; 10 дан
юқори бўлган χ 2 
биланбаҳоланди.   
Паразитар   касалликларининг   структурасини   ўрганишда   қуйидаги
статистик формуладан фойдаландик:
Паразитар   касалликларининг   структураси   (%)   =   битта   паразит ар
касалликнинг   учраш   ҳ олати*100   /   барча   аниқланган   паразитар   касалликлар
сони
52 IIIБОБ .  ҲУДУДНИНГ ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН
ЗАРАРЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ
§ 3.1.  Самарқанд вилоятида 2011 – 2021  йилларда  паразитар
касалликлар билан касалланишнинг динамикасини ва нозологик
таркибини ретроспектив эпидемиологик таҳлил этиш
Самарқанд   вилоятида   паразитар   касалликлар   билан   умумий
касалланишнинг 2011-2021 йиллар мобайнидаги  динамикасини  таҳлил этиш
шуни   кўрсатадики,     мазкур   йиллар   мобайнида   100   минг   нафар   аҳолига
нисбатан касалланишнинг ўртача кўрсаткичи  363,4 ни ташкил этган ва 160,3
дан (2020 й.)   474 га (2014 й.) қадар тебраниб турган. Лекин бу ўринда, 2020
йилдаги   кўрсаткич   одатдан   ташқари   “сакровчи”   катталик   эканлигини
таъкидлаш жоиз. Яъни, 2020 йилда  COVID-19 пандемияси туфайли соғлиқни
сақлаш   борасида   устуворликлар   нисбати   ўзгариши   кузатилди,   оқибатда   эса
бошқа   касалликлар,   жумладан   паразитар   касалликлар   бўйича   аҳоли
мурожаати,   касалликларнинг   ташхисоти   ва   аниқланиши   бирмунча   пасайди.
Айнан   шу   сабабга   кўра,   паразитар   касалликлари   билан   касалланиш
кўрсаткичи   2020   йилда   (160,3),   ўртача   кўрсаткичга   (363,4)   қараганда   2,3
марта   паст   ҳолатда   қайд   этилди.   Мазкур   ҳолат,   вилоятда   паразитар
касалликлари билан касалланиш динамикасидаги қонуниятдан ташқари оғиш
эканлиги   боис,   услубий   хатоликка   йўл   қўйилмаслиги   учун,   таҳлилларнинг
навбатдаги   босқичларида   (айниқса   касалланиш   жадаллигига   тааллуқли
таҳлилларда),   2020   йилдаги   касалланиш   кўрсаткичини   истисно   этиш
мақсадга   мувофиқ.   Бу     ҳолатда,   яъни   2011-2021   йиллар   мобайнидаги
кўрсаткичлар   қаторидан,   2020   йил   кўрсаткичи   истисно   этилгач,
касалланишнинг   ўртача   кўрсаткичи   100   минг   нафар   аҳолига   373,1   га   тенг
бўлиб чиқади (3.1.1-расмга қаранг). 
Таҳлил натижаларига кўра, 2011-2021 йиллар мобайнида, 2018 йилдан
(281,0)   ташқари   барча   йилларда,   паразитар   касалликлар   билан   касалланиш
53 даражаси   ўртача   кўрсаткичга   (373,1)   қараганда   юқори,   2016-2021   йиллар
мобайнида   эса   ўртача   кўрсаткичдан   паст   эканлиги   кузатилди.   Демак,
Самарқанд   вилоятида   паразитар   касалликлар   билан   касалланишнинг   кўп
йиллик динамикасида икки давр – касалланишнинг юксак жадалликда кечиш
даври ва нисбий пасайиш даври тафовут қилинади. 
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021150300450
396.6 410.8
384.9 474.1
430.6
335.9 351.8
281.8 324.3
160.3 329касалланиш даражаси интен кўрсаткичи
Расм   3.1.1.   2011-2021   йиллардаги   Самарқанд   вилоятининг   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   динамикаси(интенсив   кўрсаткич   100   000
аҳолига нисбатан)
54йиллар 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021150200250300350400450500
396.6 410.8
384.9 474.1
430.6
335.9 351.8
281.8 324.3
160.3 329R² = 0.722616224508056 Тренд чизиғи
касалланиш даражаси
йилларкасалланиш даражасининг  100.000 аҳолига нисбатан интенсив кўрсаткичи
Расм   3.1.2.   2011-2021   йиллардаги   Самарқанд   вилоятининг   паразитар   касалликлар   билан   касалланиш
динамикасининг тенденцияси (тренди), (интенсив кўрсаткич 100   000 аҳолига нисбатан)
39 Юксак   жадалликда   кечиш   даврида   (2011-2015   йй.)   касалланиш
даражаси   ўртача   кўрсаткичга   нисбатан   1,1   марта   юқори   бўлиб,   мазкур
муддат   мобайнида   касалланиш   даражасининг   пасайиш   тенденцияси
кузатилмаган,   яъни   касалланиш   кўрсаткичи   кузатилаётган   йиллар   аввалида
(2011   й.)   396,6   ни   ташкил   этган   бўлса,   кузатилаётган   йиллар   якунида   (2015
й.) 430,6 дан иборат (3.1.1-расмга қаранг). 
Демак,   вилоятдапаразитар   касалликлар   билан   касалланиш
жадаллигини   белгиловчи   омиллар   мазкур   йиллар   мобайнида   аҳолига
барқарор тарзда таъсир этиб турган. 
Нисбий   пасайиш   даврида   (2016-2021   йй.)   эса   касалланиш   ўртача
кўрсаткичга   нисбатан   1,1   (2017   й.)   -   1,3   (2018   й.)   марта   паст   эканлиги   қайд
этилди.   Касалланиш   кўрсаткичи   2011   йилга   нисбатан   2016   йилда   1,2   марта,
2021 йилга келиб эса 1,3 марта пасайган (3.1.1-расмга қаранг).
Ўрганилаётган   йиллар   давомида   Самарқанд   вилоятида   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   динамикасининг   тренди   ўрганилганида,
касалланиш   даражаси   тўлқинсимон   характерда   бир   ошиб   бир   пасайиб
боргани аниқланди, 2015 йилдан 2020 йиллар оралиғида касалланиш тренди
пасайиб   борган,   аммо   2021   йилга   келиб   касалланиш   яна   кўтарилган.
Касалланиш   даражасининг   тренди   Exsel   дастури   ёрдамида   кейинги   2   йилга
олдиндан   башоратланганида   маълум   бўлдики,   кейинги   2   йилда   паразитар
касалликлар билан касалланиш даражаси 72,0% ишонч интервали билан (R² =
0,72) ортишга мойил(3.1.2-расмга қаранг). 
Кейинги   босқичда   биз,   Самарқанд   вилоятида   аниқланган   паразитар
касалликларнинг   таркибий   тузилишини   (структураси)   йиллар   кесимида
тахлил қилдик. Бунда биз, қуйидаги статистик формуладан фойдаландик: 
Паразитар   касалликларнинг   таркибий   тузилиши   (%)   =   алоҳида
битта   паразитнинг   учраш   ҳолати   *100   /   барча   аниқланган   паразитар
касалликлар сони
56 Олинган   натижаларга   кўра,   сўнгги   11   йил   давомида   аниқланган
паразитлари   орасида   етакчи   ўринни   энтеробиоз   эгаллаган   ҳамда   2011-2021
йиллар   оралиғида   ўртача   60,3%   ташкил   қилган.   Ўрганилаётган   йиллар
давомида   унинг   учраш   даражаси   53,7%   дан   63,2%   гача   тебранган.   Кейинги
ўринни   лямблиоз   эгаллаб,   ўртача   24,03%   бўлган,   лямблиоз   ўрганилаётган
йилларда 21,2% дан 25,5% оралиғида тебраниб турган. Самарқанд вилоятида
аниқланган   паразитлари   ўртасида   учинчи   ўринни   гименолепидоз   эгаллаган
(ўртача   15,0%   бўлган),   сўнгги   10   йил   давомида   9,9-18,3%   оралиғида
кузатилиб турган.
20112012201320142015201620172018201920202021
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%58.1 59.5 60.253.7 61.760.3 64.162.1 63.258.7 62.1
0.03 0.01 0.020.00500000000000001 0.02 0.13 0.060.07 0.030.04 0.05
18.3 15.4 1524.8 12.6 15.2 9.912.6 11.117 12.9
0.46 0.420.330.32 0.4 0.350.23 0.250.330.700000000000001 0.15
0.4 0.270.31 0.360.34 0.120.18 0.23 0.2 0.3 0.12
22.823.924.1 21.224.9 23.825.5 24.8 2523.824.6
энтеробиоз аскаридоз гименолепидоз эхинококкоз тенаринхоз лямблиозйиллар
Расм 3.1.3. Самарқанд вилоятидаги паразитар касалликларларининг таркибий
тузилиши  (Самарқанд   вилоятида   аниқланган   барча   паразитар   касалликларга
нисбати)
57 Самарқанд вилоятида аниқланган паразитлар орасида ўта кам фоизларда
тениаринхоз   –   0,28%;   эхинококкоз   –   0,33%   ва   охирги   ўринда   аскаридоз
(ўртача йилига 0,02%) учраб турган. Ушбу аниқланган паразитларнинг учраш
даражаси   йиллар   давомида   статистик   ишонарли   равишда   ўзгармаган   (3.1.3-
расмга қаранг).  
Самарқанд   вилояти   туманларининг   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражасини   аниқлаш   мақсадида,   de   Silva   &   Hall   (2010)
томонидан   таклиф   этилган   маълум   бир   ҳудуднинг   паразитар   касалликлар
билан  зарарланиш даражасини математик ҳисоблаш моделини ((P
аlh ) 3
ўрганиб
чиқдик. 
P
elh  = a + t + h - (a х t + a x h + t x h) + a x t x h / 1,06
Бунда,     a = аскаридознинг тарқалганлик даражаси (%)
                       t = трихоцефалёзнинг тарқалганлик даражаси (%)
                       h = анкилостомознинг тарқалганлик даражаси (%)
Биз,   de   Silva   &   Hall   (2010)   томонидан   таклиф   этилган   маълум   бир
ҳудуднингпаразитар   касалликлар   билан     зарарланиш   даражасини   математик
ҳисоблаш моделини ((P
аlh )  Самарқанд вилояти учун етакчи бўлган паразитар
касалликларни эътиборга олган ҳолда мослаштирдик ҳамда ушбу математик
моделнинг мослаштирилган моделини ишлаб чиқдик.   
P
elh  = е + l + h - (е х l + e x h + l x h) + e x l x h / 1,06
Бунда,   е = энтеробиознинг тарқалганлик даражаси (%)
              l = лямблиознинг тарқалганлик даражаси (%)
              h = гименолепидознинг тарқалганлик даражаси (%)
3
WHO Library Cataloguing Publication Date: Helminth control in school age children a guide 
for managers of control programmes -2hd ed. 2012.-76p.
58 20182019
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 10014 18
35 48
10 19
34 50
38 49
26 47
7 19
77 83
45 47
13 16
79 82
78 81
10 16
16 19
52 55
51 57
Қўшработ т Ургут  т Тайлоқ т Самарқанд т Пайариқ т Пахтачи т Пастдарғом т
Оқдарё т Нуробод т Нарпай т Каттақўрғон т Иштихон т Жомбой т Булунғур тум
Каттақўрғон ш Самарқанд ш %йиллар
Расм   3.1.4.   Математик   ҳисоблаш   модели   (P
еlh )   ёрдамида   Самарқанд   вилояти
туманларининг   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасини
баҳолаш (2018 й ва 2019 й) (%)
Ушбу   математик   модел   ёрдамида   Самарқанд   вилоятининг   барча
туманларида   2018   ва   2019   йилларда   кузатилган   етакчи   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   даражасини   ҳисобга   олган   ҳолда
59 туманларнинг паразитар касалликлар билан зарарланиш даражасини алоҳида
баҳолаб   чиқдик.   Паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ≥   50%
бўлган   ҳудудлар   гиперэндемик   ҳудуд;   ≥20   <50   %     бўлган   ҳудудлар
мезоэндемик   ҳудуд   ҳамда   <20   %   бўлган   ҳудудлар   гипоэндемик   ҳудуд   деб
баҳоланилди.   3.1.4.-расмда   келтирилганидек,   Пахтачи,   Пайариқ,   Нуробод,
Ургут   ва   Қўшработ   туманларида   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш
даражаси ≥ 50% бўлди, шунга кўра ушбу ҳудудлар гиперэндемик ҳудуд деб
белгиланди. Жомбой, Иштихон, Каттақўрғон, Оқдарё, Пастдарғом туманлари
ҳамда   Каттақўрғон   шаҳрида   паразитар   касаллилкари   билан   зарарланиш
даражаси   ≥20   <50   %     оралиғида   бўлди,   унга   кўра   Самарқанд   вилоятининг
ушбу   туманлари   зарарланиш   даражасига   кўра   мезоэндемик   ҳудуд   деб
баҳоланилди.   Нарпай,   Булунғур,   Тайлоқ,   Самарқанд   туманлари   ҳамда
Самарқанд   шаҳрида   зарарланиш   даражаси   <20   %   бўлганлиги   туфайли
гипоэндемик   ҳудуд   деб   белгиланди.   Олинган   маълумотларга   асосланиб,
Самарқанд   вилояти   туманларини   энтеробиоз,   гименолепидоз   ва   лямблиоз
инфекцияларини   тарқалганлик   даражаси   бўйича   харитаси   яратилди   (расм
3.1.5.-қаранг).   Ушбу   харитада   қизил   рангли   ҳудудлар   гиперэндемик,   сариқ
рангли   –   мезоэндемик   ҳамда   яшил   рангда   –   гипоэндемик   ҳудуд   деб
белгиланган.
Харитадан   кўриниб   турганидек,   майдони   кенг   бўлган   ҳамда
вилоятнинг чеккаларида жойлашган туманларда зарарланиш даражаси юқори
бўлган, вилоятнинг марказида жойлашган, ҳудуди ўртача катталикда бўлган
туманлар   мезоэндемик   ҳамда   ҳудуди   кичик   бўлган   туманлар   гипоэндемик
ҳудудларга кирган.
Юқоридагиларга   асосланиб   хулоса   қилиш   мумкинки,   2011-2021
йиллар   кесимида   Самарқанд   вилоятида     паразитар   касалликларнинг   учраш
даражаси   икки   давр   –   касалланишнинг   юксак   жадалликда   кечиш   даври   ва
нисбий   пасайиш   даври   тафовут   қилинади,   касалланиш   динамикасининг
тренди эса тўлқинсимон характерда бўлиб, кейинги йилларда эса касалланиш
60 даражаси 75,0% ишонч интервали билан ортишга мойиллиги башоратланди.
Аниқланган паразитларнинг структурасида эса етакчи ўринларни энтеробиоз,
гименолепидоз,   лямблиоз   эгаллаб   турибди.   Самарқанд   вилоят   туманларини
паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ишлаб   чиқилган
математик   модел   ёрдамида   баҳоланганда   маълум   бўлдики,   туманлар
ўртасида   паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   даражаси   тенг
тарқалмаган.
61 Расм 3.1.5. Самарқанд вилояти туманларини энтеробиоз, геминолепидоз ва лямблиоз касалликларини 
тарқалганлик даражаси бўйича харитаси
62КАТТА
ҚЎР
ҒОН ПАЙАРИҚ
БУЛУНҒУР
ЖОМБОЙ
УРГУТНАРПАЙ ИШТИХОНҚЎШРАБОТ
ПАХТАЧИ
НУРОБОД ТОЙЛОҚСАМАРҚАНДОҚДАРЁ
ПОСТДАРҒОМГиперэндемик 
ҳудуд  ≥50 % Ўртача эндемик ҳудуд 
≥20 <50 %
Паст эндемик ҳудуд 
<20 % § 3.2. Мактаб ўқувчилари, ота-оналар ва  мактаб педагог
ходимларининг гельминтозлар тўғрисидаги билим даражасини
баҳолаш
Тадқиқотнинг   кейинги   босқичида   биз,   Самарқанд   вилояти
туманларида     паразитар   касалликларнинг   тенг   тарқалмаганлиги   сабабини
аниқлаш   мақсадида,   у   ёки   бу   ҳудуднинг   зарарланиш   даражасига   таъсир
этувчи   омилларни   қиёсий   равишда   ўргандик.   Бунинг   учун   биз,   ишлаб
чиқилган математик модел ёрдамида ажратиб олинган гиперэндемик, мезо –
ва гипоэндемик ҳудудларда жойлашган 1 тадан мактабни танлаб олдик ҳамда
ушбу   мактабларда   таҳсил   олувчи   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   ўқувчилар,
уларнинг   ота-онаси   ҳамда   ушбу   мактабда   меҳнат   юритувчи   педагог
ходимларнинг   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим   даражасини
баҳолаш мақсадида ишлаб чиқилган саволнома асосида сўровнома ўтказдик.
Сўровнома   натижаларининг   тахлилига   кўра,   ҳудуднинг   зарарланиш
даражасидан   қатъий   назар   тадқиқотда   иштирок   этган   ўқувчиларнинг   ўртача
70%   инсонларга   қуртлар   ташқи   муҳитдан   тушиб   касаллик   келтириб
чиқишини   билмайди.   3.2.1-   расмда   кўрсатиб   қўйилганидек,   гиперэндемик
ҳудуднинг   65,1%   (637)   ҳамда   гипоэндемик   ҳудуднинг   44,0%   (438)
ўқувчилари   овқатланишдан   аввал   (OR=   2,380;   95%   CI   =   1,985   –   2,85),
гиперэндемик ҳудуднинг 85,9% (840) ва гипоэндемик ҳудуднинг 67,9% (676)
ўқувчилари ҳайвонлар билан ўйнагандан кейин қўлини ювмайди (OR= 2,88;
95%   CI   =   2,3   –   3,6),   аммо   ушбу   иккита   белгининг   ўртасидаги   статистик
ишонарли   фарқ   статистик   ишонарли   даражада   бўлмади   (P>0,05).   Статистик
ишонарли   фарқ   (Йейтс   тузатиш   билан   χ 2
<0,001)   билан   гиперэндемик
ҳудуднинг97,0%   (949)   ўқувчилари   меваларни   ювмасдан   исътемол   қилади,
ушбу   кўрсаткич   гипоэндемик   ҳудудда   82,0%   (817)   ташкил   этди   (OR=   7,7;
95%   CI   =   4,8   –   10,7).   Ҳудуддан   қатъий   назар   болаларнинг   ўртача   65,7%
қайнатилмаган   сув   ичади   (OR=   1,8;   95%   CI   =   1,5   –   2,2)   (P>0,05).   Биз
томондан   ишлаб   чиқилган   саволноманинг   кейинги   саволи   ўқувчилар   ўз
нажасида   қуртлар   ажралиб   чиқишини   кўрганлиги   сўралганда,   ушбу
63 саволнинг   жавобининг   тахлилига   кўра,   гиперэндемик   ҳудуддаги   567   нафар
ҳамда   гипоэндемик   ҳудуддаги   199   нафар   ўқувчилар   ушбу   саволга   “Ҳа”   деб
жавоб   беришган   (OR=   5,5;   95%   CI   =   4,5   –   6,8),   яъни   статистик   ишонарли
равишда   гиперэндемик   ҳудуддаги   болаларнинг   катта   қисми   ўз   нажасида
қуртларни кўришган (Йейтс тузатиш билан χ 2
<0,05). 
Инсонларда қуртлар бўлишини 
билмайдиОвқатдан олдин қўлини ювмайди Ҳайвонлар б-н ўйнаган кейин 
қўлини ювмайдимева, сабзавотларни ювмайди қайнамаган сув ичадинажасида қурт кўрган қоринда оғриқ бор сочи тўкиладитирноқ тишлайдитерида оқ доғлар бор
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 10070.665.1 85.9 9774.958 8217 79 82
6845 72 8560.125 6823 45 75
65.844 67.9 8262.120 533 24 46
гипоэндемик ҳудуд (n=996) мезоэндемик ҳудуд (n=1001)
Гиперэндемик ҳудуд (n=978)
Ра
см 3.2.1 Кузатувдаги мактаб ўқувчилари ўртасида ўтказилган сўровнома 
натижаларининг тахлили (%)
Мактаб   ўқувчилари   ўртасида   паразитар   касалликларнинг   асосий
клиник   белгиларининг   учраш   даражаси   берилган   саволларга   олинган
жавобларнинг тахлили бўйича ўрганилганида маълум бўлдики, гиперэндемик
64 ҳудудда   яшовчи   ўқувчиларнинг   82,0%   (802),   гипоэндемик   ҳудуддаги   53,0%
(528) қоринда оғриқ шикояти безовта қилиб туради (OR= 4,0; 95% CI = 3,3 –
4,9)   (P>0,05),   мувофиқ   равишда   17,0%   (166)   ва   3,0%   (30)   да   сочи   кўп
тўкилади   (OR=   6,5;   95%   CI   =   4,4   –   9,8)   (Йейтс   тузатиш   билан   χ 2
<0,05);
мувофиқ   равишда   79,0%   (773)   ва   24,0%   (239)   тирноқларини   тишлаш   одати
бор (OR= 11,9; 95% CI = 9,7 – 14,8) (χ 2
<0,001) ҳамда гиперэндемик ҳудуддаги
ўқувчиларнинг 82,0% (802) ва гипоэндемик ҳудуддаги 46,0% (458) терисида
оқ   доғлар   мавжуд   (OR=   5,4;   95%   CI   =   4,4   –   6,6)   (Йейтс   тузатиш   билан
χ 2
<0,05).
Юқоридаги   маълумотлардан   кўриниб   турганидек,   гиперэндемик
ҳудуддаги   болаларда   паразитар   касалликларнинг   тирноқларни   тишлаш,   соч
тўкилиши  каби  асосий  клиник  белгиларининг  учраш  даражаси  гипоэндемик
ҳудуддаги   болаларга   нисбатан   статистик   ишонарли   равишда   юқори   бўлди,
аммо   паразитар   касалликларда   кўп   кузатиладиган   қоринда   оғриқ   шикояти
гуруҳлар ўртасида ишонарли равишда фарқ қилмади.
Кейинги   босқичда   биз,   ушбу   ўқувчиларнинг   ота-оналари   орасида
ўтказилган сўровнома натижаларининг тахлилини ҳудудлар ўртасида қиёсий
равишда ўргандик. 3.2.2-расмда кўриниб турганидек, ҳудуддан қатъий назар
ота-оналарнинг ўртача 80,1% инсон организмида қуртлар касаллик келтириб
чиқаришини   билмайди.   Статистик   ишонарсиз   фарқ   билан   ота-оналарнинг
ўртача   36,6%   ифлос   қўллар   орқали   (OR=   1,9;   95%   CI   =   0,8   –   4,4),   ўртача
84,2% яхши ювилмаган мевалар орқали (OR= 2,7; 95% CI = 1,1 – 6,7) турли
касалликлар   келиб   чиқишини   ҳамда   ўртача   72,7%   гельминт   тухумларини
пашшалар ташишини (OR= 2,37; 95% CI = 1,2 – 5,3) билмайди (P>0,05). Шу
билан   бир   қаторда   паразитар   касалликларни   маиший-контакт   йўли   орқали
юқиши   мумкинлигини   гиперэндемик   ҳудуддаги   фақатгина   19,9%   (16)   ва
гипоэндемик   ҳудуддаги   36,8%   (23)   ота-оналар   билади   (OR=   2,36;   95%   CI   =
1,1 – 5,0) ҳамда ушбу кўрсаткичнинг қиймати гуруҳлар ўртасида ўзаро фарқ
қилмади (P>0,05).
65 Инсон организмида қуртлар 
бўлишини билмайдиИфлос қўллар орқали юқадияхши ювилмаган мевалар орқали 
юқадинажас орқали ажраладитухумларни пашшалар тарқатади маиший-контакт орқали юқади қоринда оғриқ бўладиболалар тирноғини тишлайди гельминтлар юқади
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 10085.36011.8 19.9 24.119.9 78.22015.3
8062.710 48.225.5 31 8041.830
7567.625.7 69.932.4 36.8 10055.1 69.9
Гипоэндемик ҳудуд (n=62) Мезоэндемик ҳудуд (n=50) Гиперэндемик ҳудуд (n=80)
Расм   3.2.2   -   Кузатувдаги   ота-оналар   ўртасида   ўтказилган   сўровнома
натижаларининг тахлили (%)
Статистик   ишонарли   фарқ   билан   гипоэндемик   ҳудудда   яшовчи   ота-
оналарнинг   69,9%   (43)   қуртлар   бемор   боланинг   нажаси   билан   ажралиб
чиқишини билади, аммо гиперэндемик ҳудуддаги ота-оналар ўртасида ушбу
кўрсаткич   фақат   19,9%   (16)   ташкил   қилади   (OR=   9,0;   95%   CI   =   4,2   –   19,5)
(Йейтс тузатиш билан χ 2
<0,001). 
Ота-оналар орасида паразитар касалликларга хос бўлган асосий клиник
белгилар   тўғрисидаги   билимлари   тахлил   этилганида   маълум   бўлдики,
гипоэндемик   ҳудуддаги   ота-оналарнинг   барчаси   (62)   паразитар
касалликларида қоринда оғриқ бўлишини (гиперэндемик ҳудудда – 63) (OR=
16,5;   95%   CI   =   2,1   –   127,5)   (χ 2
<0,001),   55,1%   (34)паразитар   касалликлари
билан   зарарланган   вақтда   болаларда   тирноқ   тишлаш   одатини   пайдо
66 бўлишини(гиперэндемик ҳудудда – 16) (OR= 5,1; 95% CI = 2,3 – 10,2) (Йейтс
тузатиш   билан   χ 2
<0,05)     ҳамда   69,9%   паразитар   касалликлар   юқумли
эканлигини   (OR=   12,8;   95%   CI   =   5,7–   29,0)   (χ 2
<0,001)   гиперэндемик
ҳудуддаги ота-оналардан ишонарли фарқ билан билишади. 
Ушбу   мактабларда   меҳнат   юритувчи   педагог   ходимлар   ўртасида
ўтказилган   саволнома   натижалари   тахлил   этилганида,   3.2.3-расмда
келтирилганидек,     ҳудуддан   қатъий   назар   педагогларнинг   ўртача   92,9%
инсон   организмида   қуртлар   касаллик   келтириб   чиқаридими   деган   саволга
“Ҳа” деган жавобни беришган. Инсон организмида 
қуртлар бўлишини 	
билмайди	
Ифлос қўллар орқали 	
юқади	
яхши ювилмаган мевалар 	
орқали юқади	
нажас орқали ажралади
тухумларни пашшалар 	
тарқатади	
маиший-контакт орқали 	
юқади	
қоринда оғриқ бўлади	
болалар тирноғ ини 	
тишлайди	
гельминтлар юқади	
0	1 0	2 0	3 0	4 0	5 0	6 0	7 0	8 0	9 0	1 0 0	
8.4	
93.3	
78.3	
35	
76.7	
46.7	
93.3	
36.7	
91.6	
6.7	
100	
75.6	
32.2	
72.2	
35.6	
93.3	
30	
100	
6.3	
97.3	
82.1	
40.2	
77.7	
51.8	
100	
39.3	
100	
Гипо эндемик ҳуд уд  (n =11 2)	Ме зоэндемик ҳуд уд  (n=90)	Гипер эндемик ҳуд уд  (n =120)
Расм   3.2.3.   Кузатувдаги   педагоглар   ўртасида   ўтказилган   сўровнома
натижаларининг тахлили (%)
67 Ҳудуддан   қатъий   назар   педагогларнинг   ўртача   96,9%   юқумли
касалликларни ифлос қўллар орқали, ўртача 78,7% яхши чайилмаган мевалар
орқали   юқишини,   ўртача   75,5%   гельминт   тухумларини   пашшалар
тарқатишини ҳамда 97,2% гельминтлар одамдан одамга юқишини билишади.
Шу   билан   бир   қаторда   барча   педагоглар   паразитар   касалликларнинг   баъзи
бир   асосий   клиник   белгиларни,   масалан   педагогларнинг   ўртача   95,5%
қоринда   оғриқ   бўлишини,   35,3%     гельминтоз   билан   касалланган   болаларда
тирноқ   тишлаш   одатини   пайдо   бўлиши   ҳақида   маълумотга   эга.   Аммо,
ҳудудга боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогларнинг 64,2% гельминт тухумларини
нажас   орқали   ташқи   муҳитга   ажралишини,   55,5%   гельминт   тухумлари
одамдан одамга маиший-контакт йўли орқали юқишини билмайдилар.
Ҳудуднинг паразитар касалликлари билан зарарланиш даражаси ҳамда
мактаб   ўқувчилари   ва   ота-оналарнинг   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги
билим   даражаси   ўртасида   юқори   тескари   корреляцион   боғлиқлик   (r=-0.992)
аниқланди.   Яъни   ота-оналар   ва   ўқувчиларнинг   паразитар   касалликлар
тўғрисидаги   билим   даражасининг   пастлиги   паразитар   касалликлари   билан
зарарланиш даражасини оширди.   
Юқорида   келтирилганларга   асосланиб   хулоса   қилиш   мумкинки,
ҳудудларда   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасига   таъсир
этувчи   омилларга,   ҳудудда   яшовчи   болалар   ва   уларнинг   ота-оналарининг
паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим   даражасини   пастлиги   билан
боғлиқ   бўлиб,   гиперэндемик   ҳудудларда   яшовчи   болаларнинг   71,0%,   ота-
оналарнинг   85,0%   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билимга   эга   эмас,
шунга   кўра   болаларнинг   деярли   90,0%   шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя
қилмайди. 
68 § 3.3. Самарқанд вилояти ҳудудидаги болаларда паразитар
касалликларни (энтеробиоз, гименолипедоз, лямблиоз)  тарқалишига
олиб келувчи етакчи хавф омилларини аниқлаш
Тадқиқотнинг   кейинги   босқичида   биз,   ҳудудларда   паразитар
касалликларни   тарқалишига   олиб   келувчи   омиллар   сифатида   математик
модел   ёрдамида   ажратилган   ҳудудларда   жойлашган   мактабларнинг   тоза
ичимлик   суви   билан   таъминланганлик   даражаси,   мактаб   хожатхонаси   ва
чиқиндихоналарнинг   ҳолатини   ўргандик.   3.3.1.-   расмда   келтирилганидек,
гипоэндемик   ҳудудларда   жойлашган   мактабларнинг   68,8%   тоза   ичимлик
суви   билан   таъминланган,   гиперэндемик   ҳудудларда   эса   ушбу   кўрсаткич
қиймати   фақатгина   33,4%   ташкил   этади.   Ҳудудларнинг   паразитар
касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ҳамда   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланганлик даражаси ўртасида тескари юқори корреляцион боғлиқлик
аниқланди (r= -0,995). Яъни тоза ичимлик суви билан таъминланиш даражаси
пасайгани сари  паразитар касалликларнинг учраш даражаси ортиб борди. 
Гиперэндемик   ҳудудлардаги   мактабларнинг   ўртача   66,0%   да
хожатхоналар   аҳволи   қониқарсиз   аҳволда   бўлди,   мезоэндемик   ҳудудда   –
51,0% ва гипоэндемик ҳудудларда ушбу қиймат 24,0% ташкил қилди. Мактаб
хожатхоналарининг   қониқарсиз   аҳволининг   даражаси   ҳамда   ҳудуднинг
паразитар   касалликларни   тарқалганлик   даражаси   ўртасида   юқори   тўғри
боғлиқлик   аниқланди   (r=0,980).   Ҳожатхоналар   аҳволи   қанчалик   қониқарсиз
бўлса,   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ҳам   шунчалик
юқори бўлди. 
Мактаб   чиқиндихоналарининг   санитар-гигиеник   аҳволи   ва   ҳудуднинг
паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ўртасида   ҳам   юқорри
тўғри   корреляцион   боғлиқлик   аниқланди   (r=1,000).   Гиперэндемик
ҳудудларда   жойлашган   мактабларнинг   ўртача   69,0%   да   чиқиндихоналар
қониқарсиз   аҳволда   бўлди,   гипоэндемик   ҳудудлардаги   фақатгина   23,0%,
69 мезоэндемик   ҳудудлардаги   45,0%   чиқиндихоналар   қониқарсиз   аҳволда
эканлиги аниқланди. 
мактабни сув билан 
таъминланганлигихожатхона қониқарсизчиқиндихо на қониқарсиз
0 10 20 30 40 50 60 70 8033.4 66,0 69,0
48.6 51,045,0
68.824,023,0
гипо эндемик ме зо эндемик Гипер эндемик %
Расм   3.3.1.   -   Ўрганилган   ҳудудлардаги   мактабларда   ўтказилган
текширув натижаларининг тахлили (%)
Паразитар касалликларни ҳудудларда тарқалишига олиб келувчи омил
сифатида   Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги
хизматининг   Самарқанд   вилояти   бошқармасидан   олинганСамарқанд
вилоятининг   марказлашган   канализация   хизматидан   фойдаланиш   даражаси
тўғрисидаги   расмий   маълумотлари   ўрганилганида,   2020   йил   ҳолатига   кўра,
ҳудуднинг   фақатгина   13,8%,   жумладан,   Самарқанд   шаҳрининг   88,5%;
Каттақўрғон   шаҳрининг   29,2%;   Оқдарё   туманининг   0,9%   ҳамда   Булунғур
туманининг 11,7% ушбу хизматдан фойдаланиши аниқланди.
Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги
хизматининг   Самарқанд   вилояти   бошқармасидан   олинган   Самарқанд
70 вилоятининг   туманлари   кесимида   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланиш
даражаси   тўғрисидаги   олинган   расмий   маълумотлари   математик   модел
ёрдамида   ажратилган   ҳудудларда   қиёсий   тахлил   этилганида,   паразитар
касалликларининг   тарқалиш   даражаси   бўйича   гиперэндемик   бўлган
ҳудудларда тоза ичимлик суви билан таъминланишдаражаси ўртача 31,2% ни
ташкил   этди.   Мезоэндемик   ҳудудларда   ушбу   кўрсаткич   қиймати   ўртача
55,3%   ҳамда   гипоэндемик   ҳудудда   –81,5%   бўлди.   Ҳудуднинг   тоза   ичимлик
суви билан таъминланганлик даражаси ҳамда паразитар касалликлари билан
зарарланиш   даражаси   ўртасида   тескари   юқори   корреляцион   боғлиқлик
аниқланди   (r   =   -   0,89).   Ҳудуднинг   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланиш
даражаси паст бўлган ҳудудларда  паразитаркасалликлари билан зарарланиш
даражаси юқори бўлди. 
Тадқиқотнинг   кейинги   босқичида   биз,   ҳудудларда   паразитар
касалликларини   тарқалишига   таъсир   этувчи   омил   сифатида,   ҳудудларда
яшовчи   2   ёшдан   7   ёшгача   бўлган   болалар   орасида   уюшмаган   (МТМ   га
қатнамайдиган   болалар)   болалар   улушини   қиёсий   равишда   тахлил   қилдик.
ушбу   маълумотлар   ҳам   Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат
саломатлиги   хизматининг   Самарқанд   вилояти   бошқармасидан   олинган
расмий   маълумот.   Тахлил   натижаларига   кўра,   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражаси   50,0%   дан   юқори   бўлган   Пахтачи   (46,0%),   Пайариқ
(44,0%),  Нуробод   (40,0%),  Ургут   (45,0%)   ва   Қўшработ   (41,0%)   туманларида
уюшмаган   болаларнинг   улуши   ўртача   43,2%   ташкил   қилди.   Зарарланиш
даражаси   20,0%   дан   паст   бўлган   Нарпай   (32,0%),   Булунғур   (24,0%),   Тайлоқ
(24,0%) туманларида ва Самарқанд шаҳрида (20) ушбу қиймат ўртача 25,0%
бўлди.   Ҳудуднинг   паразитар   касалликлари   билан   зарарланиш   даражаси
ҳамда   ҳудудда   яшовчи   2   ёшдан   7   ёшгача   бўлган   уюшмаган   болаларнинг
улуши   ўртасида   ўртача   тўғри   боғлиқлик   аниқланди   (r=0,74).   Уюшмаган
болалар   улушниниг   ортиши   ушбу   ҳудудда   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш даражасини ортишига олиб келади.
71 Юқорида   келтирилганларга   асосланиб   хулоса   қилиш   мумкинки,
ҳудудларда   паразитар   касалликлар   билан   зараралиниш   даражасига   таъсир
этувчи   омилларга,   мактабларнинг   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланиш
даражасининг пастлиги, мактаб чиқиндихона ва ҳожатхоналарининг санитар-
гигиеник аҳволининг қониқарсиз аҳволда эканлиги, аҳолининг марказлашган
канализация   хизматидан   фойдаланиш   даражасининг,   тоза   ичимлик   суви
билан   таъминланиш   даражасининг   пастлиги   ҳамда   ҳудудларда   яшовчи   2
ёшдан   7   ёшгача   бўлган   болалар   орасида   уюшмаган   болалар   улушининг
44,0% дан юқорилиги киради. 
72 IV БОБ.  МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИ ОРАСИДА ОММАВИЙ
ДЕГЕЛЬМИНТИЗАЦИЯ АЛГОРИТМИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА ТАДБИҚ ЭТИШ
Ушбу   вазифани   бажариш   мақсадида   олдин   гиперэндемик   ҳудуддаги
ўрганилган   мактаб   ўқувчилари   орасидан   тадқиқотда   иштирок   этишга   ота-
онаси   розилик   берган   57   нафар   5   синф   ўқувчилари   ажратиб   олинди,
ўқувчиларда   паразтар   касалликларни   аниқлаш   мақсадида   нажаси   уч
мароталик копроовоскопия ва нажасида паразитларнинг ДНК  сини аниқлаш
мақсадида   ПЗР   учун   нажас   ҳамда   ИФТ   усулида   лямблиозга   қарши
антитанача IgM текшириш учун 5 мл қон олинди. 
Жадвал 4.1.
Энтеробиоз, гименолепидоз ва лямблиознинг турли хил текширув
усулларида аниқланиш даражаси (%)
            Натижа
Текширув 
усули Острица
тухумлари
(мутлоқ сон) Пакана
гижжа
тухумлари
(мутлоқ сон) Лямблия
цисталари
(мутлоқ сон) Манфий
(мутлоқ
сон)
Копроовоскопия
усули ( n=57 ) 2 8 10 15 4
ПЗР( n=57 ) 19 11 17 10
ИФТ( n=57 ) - - 36 21
OR 2,4 1,8 3,6*
4,96**
4,65***
Р >0,05 >0,05 >0,05*
<0,001**
<0,001***
Изоҳ - * - Копроовоскопия ва ПЗР усуллари ўртасидаги статистик ишонарли фарқ
            ** - копроовоскопия ва ИФТ усуллари ўртасидаги статистик ишонарли фарқ
            *** - ПЗР ва ИФТ усуллари ўртасидаги татистик ишонарли фарқ
Уч   маротабалик   копроовоскопия   текширув   усулида   олинган
натижаларнинг   тахлилига   кўра,   57   нафар   беморларнинг   4 9 , 1 %   (2 8 )   острица
тухумлари,   17,5%   (10)   –   пакана   гижжа   тухумлари,   26,3%   (15)   лямблия
цисталари   аниқланган,   фақатгина   7,0%   (4)   ўқувчилар   нажасида   гижжа
73 тухумлари   аниқланмади.   Нажас   ПЗР   усулида   текширилганида   эса,   острица
тухумлари   33,3 %   (1 9 ),   пакана   гижжа   тухумлари   –   19,3%   (11),   лямблиоз
цисталари 29,8% (17) ҳолатларда аниқланган, 17,6% (10) ўқувчилар нажасида
паразитар   касалликлари   аниқланмади.   Ўқувчилар   қон   зардобида   лямблияга
қарши антитанача IgM текширилганида, 57 нафар ўқувчиларнинг 63,2% (36)
натижа ижобий бўлди. 3.3.1.-расмда  келтирилганидек, острица  тухумларини
ПЗР   ва   копроовоскопия   усулида   аниқлаш   даражаси   бир-бирига   яқин   бўлди
ҳамда   имкониятлар   нисбати   ( OR=2,4;   95%CI–1,0-5,3 )статистик   ишонарсиз
даражада   бўлди   (P>0,05).   Пакана   гижжа   тухумларини   ҳам   аниқланиш
даражаси ПЗР ва копроовоскопия усулларида деярли бир хил даражада бўлди
( OR= 1,8 ;95%CI– 0,9 - 7 , 6)   ҳамда   ушбу   икки   кўрсаткич   бўйича   статистик
ишонарли   фарқ   кузатилмади   (P>0,05) .   Беморлар   нажасида   копроовоскопия
усулида лямблия цисталарини аниқланиш даражаси ПЗР усулида аниқланган
қийматга   яқин   бўлди   ( OR= 3,6 ;95%CI– 3,4 - 9 , 6),   белгилар   ўртасида   статистик
ишонарли   фарқ   кузатилмади   (P>0,05) .   Копроовоскопия   усулида   олинган
натижа ва қон зардобида ИФТ усулида лямблияга қарши антитаначалар   IgM
нианиқлашда   олинган   натижа   билан   ўзаро   қиёсланганида,   ИФТ   усулида
лямблия   цисталарини   аниқланиш   эҳтимоли   копроовоскопия   усулига
нисбатан 5 баробарга юқори бўлди ( OR= 4,96 ;95%CI– 2,2 - 10 , 6), ИФТ усулида
лямблия цисталарини аниқланиш эҳтимоли ПЗР да  аниқланиш эҳтимолидан
5   баробарга   юқори   бўлди   ( OR= 4,65 ;95%CI– 3,1 - 12 , 4)   ҳамда   гуруҳлар
ўртасидаги фарқ статистик ишонарли даражада бўлди (Йейтс тахрири бўйича
χ 2
=14,192 ,  P<0,001 ). 
Кўриниб турганидек, ИФТ усулида лямблияга қарши антитанача  IgM  5
баробар  эҳтимоллик нисбати билан  гипердиагностика  кузатилмоқда. Қолган
ҳолатларда ПЗР ҳамда копроовоскопия усулларининг самарадорлиги деярли
бир   хил   даражада   бўлмоқда.   Шунга   кўра,   амалиётда   паразитлар   бўйича
мунозарали   ҳолатларни   ҳал   қилишда   ҳамда   гипердиагностикани   олдини
олиш   мақсадида   ПЗР   усулидан   фойдаланиш,   одатий   ҳолатларда   эса
копроовоскопия усулидан фойдаланиш тавсия этилади. 
74 Гиперэндемик   ҳудудда   жойлашган   мактабнинг   7   ёшдан   14   ёшгача
бўлган   300   нафар   ўқувчиларининг   нажаси   копроовоскопия   усулида
текширилди,   олинган   натижаларга   кўра,   ўқувчиларнинг   47,0%   (141)   –
острица   тухумлари,   14,3%   (43)–   лямблия   цисталари,   8,0%   (24)   –   пакана
гижжа   тухумлари,   0,7%   (2)   –қорамол   солитёрининг   тухумлари   ҳамда   28,7%
(86)   ўқувчилар   нажасида   бир   вақтнинг   ўзида   икки   ва   ундан   ортиқ   гижжа
тухумлариёкилямблия   цисталари   аниқланди,   яъни   микст   паразитоз
ташхисланди (3.3.2.-расмга қаранг). Мезоэндемик ҳудудда яшовчи 280 нафар
ўқувчиларнинг нажасида ўтказилган копроовоскопия текшируви натижасига
кўра,   26,1%   (73)   ҳолатларда   энтеробиоз,   3,9%   (11)   –   гименолепидоз,   8,9%
(25)   –   лямблиоз   ҳамда   17,5%   (49)   микст   паразитоз   ташхисланган.
Гипоэндемик   ҳудудда   яшовчи   280   нафар   ўқувчилар   нажасининг
копроовокопия   текшируви   натижалари   мувофиқ   равишда   қуйидагича   бўлди
- 11,1% (31); 2,5% (7); 5,0% (14) ва 7,1% (20). 
Олинган  натижаларга   асосланиб  хулоса қилиш керакки,  гиперэндемик
ҳудудда   яшовчи   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   болаларнинг   28,7%   да,
мезоэндемик ҳудудда – 17,5% ҳамда гипоэндемик ҳудуднинг 7,1% да   микст
паразитозлар кузатилади.  
75 Жадвал 4.2
Оммавий дегельминтизациядан кейинги копроовоскопия натижаларининг қиёсий тахлили (%)
Натижа
Ҳудуд Гиперэндемик ҳудуд ( n= 300) Мезоэндемик ҳудуд( n= 280) Гипоэндемик ҳудуд( n= 280)
дегель
минт
олдин 14
кундан
кейин  6
ойдан
кейин OR Р дегель
минт
олдин 14
кундан
кейин  6
ойдан
кейин OR Р дегель
минт
олдин 14
кундан
кейин  6
ойдан
кейин OR Р
Острица
тухумлари
(%) 47,0 24,3 52,7 2,1 >0,05 26,1 8,6 9,6 3,7 >0,05 11,1 1,0 1,8 11,8 <0,001
Пакана
гижжа
тухумлари
(%) 8,0 8,7 10,3 2,6 >0,05 3,9 3,6 5,0 1,2 >0,05 7 7 8,6 1,8 >0,05
Лямблия
цисталари
( % ) 14,3 13,7 14,7 0,85 >0,05 8,9 7,5 6,8 1,9 >0,05 5,0 3,2 2,9 2,1 >0,05
Қорамол
солитёри
(%) 0,7 0,7 0,7 0,45 >0,05 - - - - - - - - - -
Микст
(%) 28,7 28,7 35 1,7 >0,05 17,5 14,6 15,0 0,56 >0,05 7,1 4,6 4,6 0,78 >0,05
Манфий
натижа
(%) 30,0 53,3 21,6 2,8 >0,05 61,1 80,3 78,6 0,89 >0,05 81,4 88,8 86,7 2,2 >0,05
76 Биз   томондан   ишлаб   чиқилган   “Ҳудуднинг   паразит ар   касалликлар
билан   зарарланиш   даражасини”   баҳолаш   математик   модели   ёрдамида
ажратиб   олинган   ҳудудларда   оммавий   дегельминтизация   ўтказилди.   Бунда,
Альбендазол таблеткаси  400 мг  2 кунга ичишга буюрилди. Дегельминтизация
ўтказилганидан  14  кундан  сўнг  ўқувчилар  нажаси  қайтадан  копроовоскопия
усулида   паразитларга   текширилди.   Олинган   натижалар   белгиланган
ҳудудларда   қиёсий   равишда   ўрганилди. 4.1   -   жадвалда   келтирилганидек,
ҳудуддан   қатъий   назар   ўқувчилар   ўртасида   ўтказилган
дегельминтизацияэнтеробиознинг аниқланиш даражасига ижобий таъсир этди,
гиперэндемик ҳудуд болалари ўртасида унинг аниқланиш даражаси 47,0% дан
24,3%   га,   мезоэндемик   ҳудудда   –   26,1%   дан   8,6%   га   ҳамда   гипоэндемик
ҳудудда   11,1%   дан   1,0%   га   пасайган.   Гипер-   ва   мезоэндемик
ҳудудлардагидаволашдан   олдинги   ва   кейинги   натижалар   ўртасидаги   фарқ
статистик ишонарли даражада бўлмади (p > 0,05), аммо гипоэндемик ҳудудда эса
ушбу кўрсаткичнинг қиймати статистик ишонарли даражада ўзгарди (p=0,092).
Лямблия   цисталарини   аниқланиш   даражаси   эса   ҳудудлардан   қатъий   назар,
даволашдан   кейин   статистик   равишда   ўзгармади   (p=0,070),   аммо   барча
гуруҳларда   сезиларсиз   даражада   камайди.   Худди   шундай   силжишлар   пакана
гижжа   ва   қорамол   солитёри   тухумларини   аниқланишига   ҳам   хос   бўлди,
ўтказилган дегельминтизация ушбу гельминтлар тухумларига таъсир қилмади.
Шунга кўра, микст паразитозларнинг қийматига ҳам ишонарли равишда таъсир
қилмади. 
Оммавий   дегельминтизациянинг   самарадорлигини   аниқлаш   мақсадида
кузатувдаги   болаларнинг   нажаси   ўтказилган   дегельминтизациядан   6   ойдан
кейин   копроовоскопия   усулида   текширилди.   Текширув   усулининг
натижаларига   кўра,   гиперэндемик   ҳудуд   болалари   ўртасида   острица
тухумларини   аниқлаш   даражаси   дегельминтизациядан   олдинги   қийматга
нисбатан янада кўтарилди. Гипо- ва мезоэндемик ҳудудлардаги болаларда ҳам
оммавий дегельминтизациядан 6 ойдан кейин острицани аниқланиш даражаси
бироз кўтарилди, аммо бошланғич қийматдан анча паст бўлди.  
77 Пакана гижжа тухумларини аниқланиш даражасига  ўтказилган оммавий
дегельминтизациядан   самара   кузатилмаслиги   билан   бир   қаторда,   кузатувдаги
барча болаларда 6 ойдан кейинги қиймат, бошланғич қийматга нисбатан янада
кўтарилди, аммо ушбу фарқ статистик ишонарли даражада бўлмади. 
Кузатувдаги   гуруҳларда   лямблия   цисталарининг   аниқланиш   даражаси
динамикада   тахлил   этилганида,   оммавий   дегельминтизациядан   сезиларли
самара   кузатилмаслиги   билан   қаторда,   6   ойдан   кейин   унинг   қиймати   ҳам
сезиларли ўзгармади. 
Гиперэндемик   ҳудудда   аниқланган   қорамол   солитёрининг   аниқланиш
даражаси   камаймади   ҳам   кўпаймади   ҳам.   Шунга   боғлиқ   равишда   микст
паразитларнинг аниқланиш даражаси ҳам сезиларсиз ўзгарди, аммо динамикада
ошиб борди.
Олинган   натижаларга   асосланиб,   гипер-   ва   мезоэндемик   ҳудудларда
йилига   бир   маротаба   ўтказилаётган   оммавий   дегельминтизациянинг   самараси
пастлиги   илмий   асосланганлиги   туфайли,   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражасига   мувофиқ   равишда   оммавий   дегельминтизацияни
ўтказиштакомиллаштирилди.   Бунга   кўра,   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражаси   гиперэндемик   бўлган   ҳудудларда   яшовчи   мактаб
ўқувчилари орасида оммавий дегельминтизация Альбендазол таблеткасини 400
мг дан 1 маҳал 2 кунга бериш ҳамда 14 кундан кейин яна 400 мгдан 1 маҳал 2
кунга   такрорлаш   белгиланди.   Тадқиқотда   маълум   бўлдики,   гиперэндемик
ҳудудда   ўтказилган   оммавий   дегельминтизациядан   14   кундан   кейин   острица
тухумларини   аниқланиш   даражаси   сезиларли   пасаймади.   Маълумки,   дори
воситалари   гельминтга   таъсир   қилади,   аммо   тухумларга   таъсир   қилмайди,
тухумлардан   эса   14   кунда   гельминт   чиқади,   шуни   эътиборга   олган   ҳолда
дегельминтизацияни 14 кундан кейин такрорлаш тавсия этилди. 
Мезоэндемик   ҳудудларда   эса   оммавий   дегельминтизациядан   14   кундан
кейин сезиларли ижобий самара аниқланди, аммо 6 ойдан кейин унинг қиймати
сезиларсиз   даражада   кўтарилди.   Шунга   кўра,   ушбу   ҳудудда   яшовчи   мактаб
78 ўқувчиларига   Альбендазол   таблеткаси   400   мгдан   1   маҳал   2   кунга   буюриш,   6
ойдан кейин яна шу схемада такрорлаш тавсия этилди.
Гипоэндемик   ҳудудлардаги   болалар   ўртасида   бир   маротабалик   оммавий
дегельминтизациядан   статистик   ишонарли   самара   кузатилганлиги   туфайли,
ушбу   ҳудуд   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   йилига   бир   маротаба   Альбендазол
таблеткаси 400 мгдан 1 маҳал 2 кунга буюриш тавсия этилди. 
Ҳудудлардан   қатьий   назар   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   микст
паразитозлар   аҳамиятли   қийматларда   бўлиши   ҳамда   ўтказилган   оммавий
дегельминтизациядан   самара   кузатилмаслиги   эътиборга   олиниб,   этиологияга
боғлиқ   равишда   даволашга   ёндошув   таклиф   этилди.   Бунга   кўра,   ичак
лямблиози аниқланган болаларга Альбендазол таблеткаси 400 мг дан 1 маҳал 5
кунга   ичишга   буюрилди,   тениаринхоз   ва   гименолепидоз   ташхисланган
болаларга   эса   даволаш   стандартига   асосланиб,   Мезо-   ва   гипоэндемик   ҳудуд
ўқувчиларига   1-куни   одатий   равишда   Альбендазол   400   мгдан   1   маҳалдан   2
кунга буюрилди. 3-кундан бошлаб Фенасал таблеткаси (катталар ва 12 ёшдан
катта болаларга суткасига 2,0 г, 5 ёшгача болаларга — 0,5 г, 5-9 ёш — 1,0 г,
9-12  ёш —  1,5 г)   2 маҳалдан  5 кунга  ичишга   буюрилди,  5 кун  танаффусдан
кейин яна 5 кун ичиш буюрилди. Гиперэндемик ҳудудда яшовчи ўқувчиларга
эса   1-куни   Альбендазол   400   мг   таблеткаси   1   маҳалдан   2   кунга,   3-кундан
Фенасал ёшга боғлиқ дозаларда кунига 2 маҳалдан 5 кун, 5 кунлик танаффус,
13-ва 14-кунларда 2 кунга Альбендазол, 15-кундан яна 5 кунга Фенасалнинг 2
курси буюрилди. 
Ҳудудларда   зарарланиш   даражасини   эътиборга   олган   ҳолда   оммавий
дегельминтизацияни   гиперэндемик   ҳудудларда   йилига   2   маротаба   ўтказиш
(Альбендазол   2   кунга   ичишга   14   кунги   танаффусдан   кейин   яна   2   кун);
мезоэндемик   ҳудудда   йилига   2   маротаба   (Альбендазол   2   кунга   ичишга)
ҳамда   гипоэндемик   ҳудудда   йилига   1   маротаба   (Альбендазол   2   кунга
ичишга) ўтказиш тавсия этилди. 
Юқорида   аниқланган   маълумотларга   асосланиб,   оммавий
дегельминтизациянинг такомиллаштирилган алгоритми ишлаб чиқилди.
79 Оммавий  дегельминтизациянинг такомиллаштирилган алгоритми
80Гиперэндемик ҳудудда йилига 2
маротаба Альбендазол 400 мг
дан  2 кунга ичишга 14 кунги
танаффусдан кейин яна 2 кун Мезоэндемик ҳудудда
йилига 2 маротаба
Альбендазол 400 мг дан
 2 кунга ичишга Гипоэндемик ҳудудда йилига 1
маротаба Альбендазол 400 мг
2 кунга ичишга 
Ичак лямблиози ташхисланганида – 1-кундан
Альбендазол 400 мг дан 1 маҳал 5 кунга
Тениаринхиоз, гименолепидозда - Мезо- ва гипоэндемик ҳудудда 1-куни Альбендазол 400 мгдан 1 маҳал 2 кунга.
3-кундан Фенасал таблеткаси 2 маҳалдан 5 кунга ичишга буюрилди, 5 кун танаффусдан кейин яна 5 кун
ичишга буюрилди. Гиперэндемик ҳудудда 1-куни Альбендазол 400 мг таблеткаси 1 маҳалдан 2 кунга, 3-кундан
Фенасал кунига 2 маҳалдан 5 кун, 5 кунлик танаффус, 13-ва 14-кунларда 2 кунга Альбендазол, 15-кундан яна 5
кунга Фенасалнинг 2 курси буюрилди.  Ҳудуднинг паразитар касалликлар билан  зарарланиш даражасини математик ҳисоблаш
модели ёрдамида баҳолаш
7-14 ёшгача бўлган болаларнинг ўртача 25,0% да микст паразитозларнинг учраши эътиборга олиниб оммавий
дегельминтизацияни ўтказишдан аввал нажасни копроовоскопия усулида текширишувдан ўтказиш, тахлил
натижасига асосланиб стандарт бўйича даволаш  V БОБ.  ГЕЛЬМИНТОЗЛАРГА ҚАРШИ ЎТКАЗИЛАДИГАН ОММАВИЙ
ПРОФИЛАКТИК ФАОЛИЯТНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БЎЙИЧА ТАКЛИФЛАР ИШЛАБ ЧИҚИШ ВА
ТАДБИҚ ЭТИШ.
Тадқиқот   давомида   маълум   бўлдики,   гипоэндемик   ҳудудларда   ҳам
ўтказилган оммавий дегельминтизациядан кейин ҳам манфий натижалар 90,0%
дан кўтарилмади. Қолган ҳудудларда эса ушбу кўрсаткич 90,0% га ҳам етмади.
Бизнинг   фикримизча,   ушбу   ҳолат   тадқиқот   давомида   аниқланган   хавф
омиллари   билан   боғлиқ   бўлган,   яъни   мактаб   ўқувчилари,   уларнинг   ота-
оналарини   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим   даражасини   пастлиги,
шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя   қилмаслик,   мактаб   хожатхоналари,
чиқиндихоналарининг   қониқарсиз   аҳволдалиги,   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланмаганлиги,   туманда   уюшмаган   болалар   сонининг   40,0%   дан
юқорилиги   билан   боғлиқ.   Олинган   натижаларга   асосланиб,   гельминтозларга
қарши   ўтказиладиган   оммавий   профилактик   фаолиятни   ташкил   этишни
такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди:
1. Биз томондан такомиллаштирилган оммавий дегельминтизация алгоритмига
асосланган   ҳолда   нафақат   мактаб   ўқувчилари,   балки   мактабгача   таълим
муассасаларининг   тарбияланувчилари,   уйда   тарбияланаётган   уюшмаган
болалар орасида ҳам оммавий дегельмитизацияни ўтказиш. Яъни 2 ёшдан катта
бўлган   болаларни   барчаси   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш
даражасига   мувофиқ   равишда   оммавий   дегельминтизация   билан   қамраб
олиниши шарт. 
2.   Биз   томондан   ўтказилган   саволнома   асосида   маълум   бўлдики,   паразитар
касалликлар билан  зарарланиш  ҳудудидан  қатъий  назар  ўқувчиларнинг  80,0%
дан   ортиғи   паразитар   касалликлар,   уларнинг   асосий   клиник   белгилар,   уларни
олдини   олиш   чора-тадбирлари   тўғрисида   билимга   эга   эмас.   Шунга   кўра,
эндемик   ҳудуддан   қатъий   назар   ҳар   ойда   мактаб   ўқувчилари   ўртасида,
мактабгача таълим муассасаларининг катта гуруҳ тарбияланувчилари ўртасида
шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя   қилиш   ва   паразитар   касалликлар
81 профилактикаси     бўйича   очиқ   дарс   ўтказиш,   3   ойда   бир   маротаба   паразитар
касалликларни   олдини   олиш   чора-тадбирлари   ёритилган   буклетларни
тарқатиш,   фильмлар,   видеороликларни   намойиш   қилиш,   ушбу   фильмларни
телевидениянинг   “Болажон”   каналида   ҳам   вақти   –вақти   билан   айлантириб
туриш.   Болаларга   мева-сабзавотларни   ювиб   исътемол   қилишга,   ҳайвонлар
билан  ўйнагандан   кейин,  кўчадан   уйга   ўйнаб   киргандан   кейин   қўлни  ювишга
ўргатиш шарт. Бунда фақатгина оддий сув билан эмас, балки совун суртирган
ҳолда   ювишга   ўргатиш   керак.   Яъни   2   ёшдан   катта   болалар   ўртасида   шахсий
гигиена   қоидаларига   риоя   этиш   амалий   кўникмасини   автоматизм   даражасига
етказиш.
Мактаб   ўқувчилари   ўртасида   Ўзбекистон   Республикасида   кенг   тарқалган
паразитар касалликларнинг асосий клиник белгилари билан таништириш, ушбу
белгилар   бўлган   ҳолда   ота-онасига,   мактаб   шифокорига   мурожаат   қилишга
ўргатиш зарур. 
3. Биз томондан ўтказилган саволнома натижаларига кўра, ўрганилган мактабда
фаолият   юритувчи   педагог   ходимларининг   деярли   90,0%   паразитар
касалликлар,   уларни   юқиш   йўллари,   асосий   клиник   белгилари,   олдини   олиш
чора-тадбирлари   тўғрисидаги   билим-кўникмаларига   эга   эканлигини   эътиборга
олган   ҳолда,   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   ўтказиладиган   паразитар
касалликларни олдини олиш чора-тадбирлари тўғрисидаги очиқ дарсни махсус
билимга   эга   бўлган   тиббий   ходимлар   эмас,   балки   ушбу   мактабларда   фаолият
юритаётган педагог ходимларинниг ўзлари ҳам ўтказишлари мумкин. 
4.   Худди   шундай   саволномани   мактабгача   таълим   муассасалари   ходимлари
ўртасида   ҳам   ўтказиш,   агар   ходимларнинг   билим   даражаси   паст   бўладиган
бўлса,   ушбу   ходимлар   билан   маҳалла   шифокорлари,   ҳамширалар,   санитария-
эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизматининг   ходимлари
биргаликда   машғулотлар   ўтказиш   ҳамда   уларни   болалар   билан   ишлашга
тайёрлаш   лозим.   Мактабгача   таълим   муассасасининг   услубчиси   эса
шифокорлар   билан   биргаликда   ишлаб,   болаларга   осон   етиб   борадиган,
мукаммал   бўлмаган   ҳолда,   ўйин   кўринишида   “Паразитар   касалликлар   нима?
82 Уларга   қарши   қандай   кураш   олиб   борилади?”   мавзусида   машғулотлар
тайёрлаши лозим. Ушбу машғулотларҳар 3 ойда ўтказилиши ҳамда мактабгача
таълим муассасалари тарбияланувчиларида ҳам шахсий гигиенага қоидаларига
риоя этиш кўникмасини автоматизм даражасига етказиш лозим. 
5.   Саволнома   тахлиллари   натижасида   ўрганилаётган   мактаб   ўқувчиларининг
ота-оналарининг ўртача 75,0% да ҳам паразитар касалликларини олдини олиш
бўйича   билим   кўникмаларга   эга   эмаслиги   аниқланган.   Шунга   кўра,   биз   ушбу
мактабларда фаолият юритувчи педагоглар томонидан 3 ойда бир маротаба ота-
оналар ўртасида ҳам “Паразитар касалликларни олдини олиш чора-тадбирлари”
мавзусида очиқ эшиклар кунларини ўтказиш. Мактабгача таълим муассасалари
тарбияланувчиларининг   ота-оналари   ҳамда   уйда   тарбияланаётган   уюшмаган
болаларнинг   ота-оналари   билан   эса   маҳалла   шифокорлари   ва   ҳамширалари,
Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизматининг
ходимлари томонидан 3 ойда бир маротаба ўтказиш тавсия этилди. 
Ота-оналар учун биз томондан умумлаштирилган тавсияларни бериш:
 Ота-оналарни   мева   ва   сабзавотларни   тўғри   ювишга   ўргатиш.   Яъни   янги
мева   ва   сабзавотларни   чўтка   ёрдамида   оқадиган   сув   остида   яхшилаб
ювиш   керак.   Гиперэндемик   ҳудудларда,   айниқса   тоза   ичимлик   суви
билан таъминламаган ҳудудларда мева, сабзавотлар, кўкатларни қайнаган
сувда   ювиш.   Кўкатлар,   шунингдек,   оқаётган   сув   остида   яхшилаб
ювилади, агар унга термик ишлов берилмаса, уни 3% сирка кислотаси ёки
10% оддий туз эритмасида 10 дақиқа давомида сақлаш,  кейин сув билан
ювиб ташлаш тавсия этилади. 
 Тоза   ичимлик   суви   таъминланамаган   ҳудудларда   ичимлик   сувини
қўшимча   фильтрдан   ўтказиш   ёки   қайнатилган   ҳолда   ишлатиш   тавсия
этилади.   Гиперэндемик   ҳудудларда   номаълум   очиқ   сув   ҳавзаларида,
айниқса   турган   сувларда   чўмилмаслик,   имкон   қадар   мева   ва
сабзавотларни ҳам қайнатилган сувларда чайишга ўргатиш керак.
83  Марказлашган   канализация   хизматидан   фойдаланмайдиган   ҳудудларида
инсон   ёки   ҳайвонларнинг   янги,   қуритилмаган   нажасларидан   ўғит
сифатида фойдаланмасликка ўргатиш. 
 Гўшт орқали юқадиган паразитар касалликларни олдини олиш мақсадида,
ветеринария-санитария   экспертизасидан   ўтмаган   гўштни   истеъмол
қилмаслик. Гўштни катта бўлакларда эмас, балки қалинлиги 2,5-3 см дан
ошмайдиган бўлакларга бўлиш, камида 3 соат давомидапишириш тавсия
этилади.   Бундай   термик   ишлов   бериш   орқали   қорамол   ёки   чўчқа
солитёрларидан   сақланилади.   Балиқ   гўштларини   ҳам   теримик   ишлов
бермасдан   туриб   исбтемол   қилиш,   ноъмалум   шароитда   тайёрланган
балиқ икраларини истеъмол қилмаслик.
 Фарзандларини,   айниқса   уюшмаган   болаларни   ҳар   6   ойда   паразитар
касалликларга тахлил топшириш кераклиги.
 Уйда   боқилаётган   ҳайвонлар,   айниқса   кучук   ва   мушукларни   ҳар   6   ойда
ветеринар кўригидан ўтказиш, дегельминтизация қилдириш шарт.
84 ХОТИМА
Ҳозирги   вақтда   гельминтозлар   бутун   дунёнинг   барча   иқлимли
ҳудудларида   яшовчи   одамларда   қайд   этилган,   у   ҳатто   Арктика   доирасидан
ташқарида ҳам (Кол ярим ороли, Таймир, Ямал) учрайди. Инфекциянинг энг
юқори   учраш   даражаси   Африканинг   Сахарасидан   жануб   томонида
жойлашган   давлатларга   ҳамда   Ғарбий-шарқий   Осий   давлатларига   тўғри
келади  [   James  E.,    2018].  Глобал  баҳога  кўра,  тахминан  1,5  миллиард   киши
камида   битта   нематода   билан   зарарланган   [ PullanRL ,   2014   ].   Аналогик
равишда,   бутун   дунёда   шистосомоз   ва   онхоцеркоз   билан   зарарланган
кишилар   сони   мувофиқ   равишда   250   миллионов   ва   30   миллионни   ташкил
қилади   [ Hotez   PJ,2014 ].   Аҳоли   орасида   гельминтозларнинг   тарқалганлик
даражаси   атроф   муҳит,   иқтисодий-ижтимоий   омиллар   ҳамда   урф-одатлар,
урбанизация   даражасига   боғлиқ   ҳисобланади   (Parajuli   RP,   2014;   Faria
CP,2017).   67   миллион   нафар   мактабгача   ёшдаги   болалар   орасида   ва   568
миллионта   мактаб   ёшидаги   болалар   паразитларнинг   юқиш   даражаси   юқори
бўлган   худудларда   яшашади   ва   улар   паразитларга   қарши   даволанишга
муҳтождирлар.   Хорижий   мамлакатларда   гельминтозлар   ичидан   энг   кўпи
экваторнинг   иккала   томонида   45   градус   Шимолий   ва   Жанубий   кенгликгача
жойлашган   мамлакатларда   (Жазоир,   Миср,   Италия,   Испания,   Ҳиндистон,
Руминия,   АКШнинг   жанубий   штатлари,   Aргентина   ва   бошқалар)   қайд
этилган.   Чоп   этилган   илмий   изланишларни   таҳлил   қилиб   кўрилганда,
камдан-кам   ҳолларда   гельминтоз   Франция,   Польша,   Австрия,   Чехия,
Словакия давлатлари аҳолиси ўртасида қайд этилган.
Паразитар   касалликларнинг   ўзига   хос   хусусияти   беморларнинг
организмида   паразитнинг   узоқ   муддатли   яшаши   бўлиб,   у   паразитларнинг
такрорий зарарланишлар яъни реинфекция билан кечади. Кўпгина паразитар
касалликларнинг   узоқ   муддатли   кечиши   болаларнинг   жисмоний   ва   ақлий
ривожланишининг   кечикишига     олиб   келади,   ҳамда   меҳнат   қобилиятини   ва
ижтимоий фаоллигини пасайтиради.  
85 ЖССТ   эндемик   ҳудудларда     тупроқ   билан   юқадиган   гельминтлар   ва
шистосомозлар   билан   қайта   зарарланишни   олдини   олиш   учун   оммавий
дегелминтизация   қилишни   тавсия   қилади   (WHO   (2011),   чунки
гельминтларни ташхислаш учун сарфланадиган сарф-ҳаражат, даволаш учун
кетадиган   ҳаражатдан   анча   юқори.   Болаларни   оммавий   дегельминтизация
қилиш   гельминтлар   бўйича   эндемик   ҳудудларда   болаларни   мактабга
боришни яхшилашнинг энг тежамкор стратегияси сифатида тавсифланган.
Адабиётлар   шарҳида   оммавий   дегельминтизациянинг   самарадорлиги
кенг   ёритилган,   унда   болаларнинг   тана   массасини   ортишига   таъсири,
мактабда   ўзлаштиришни   ошиши,   ҳаттоки   ушбу   болалар   катта   бўлганидан
сўнг   билим   ва   кўникмаларини   юқори   бўлиши,   меҳнат   бозорида   юқори
даромадли   ишларда   ишлаши   тўғрисида   маълумотлар   келтирилган   (Croke
2014).   Аммо,   ушбу   тадқиқотларнинг   барчаси   геогельминтозларга   тегишли
бўлиб, Ўзбекистон Республикасида кўп учрайдиган контакт гельминтозлар ва
бошқа   паразитар   касалликларда   оммавий   дегельминтизация   самарадорлиги
тўғрисида маълулмотлар йўқ.
Шунга   кўра,   тадқиқот   мақсади,   Самарқанд   вилоятида   паразитар
касалликларнинг   эпидемиологик   хусусиятларини   аниқлаш   ҳамда   уларни
олдини олиш чора-тадбирларини такомиллаштириш.
Тадқиқот   мақсадини   бажариш   учун   қуйидаги   вазифалар   белгиланди:
Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021   йилларда   паразитар   касалликлар   билан
касалланиш   динамикасини   ретроспектив   эпидемиологик   таҳлил
этиш;Самарқанд   вилоятида   2011   –   2021   йилларда   кузатилган   паразитар
касалликларнинг   нозологик   таркибини   аниқлаш;Самарқанд   вилояти
ҳудудидаги болаларда паразитар касалликларни (энтеробиоз, гименолипедоз,
лямблиоз)     тарқалишига   олиб   келувчи   етакчи   хавф   омилларини
аниқлаш;Мактаб   ўқувчилари,   ота-оналар   ва     мактаб   педагог   ходимларининг
гельминтозлар   тўғрисидаги   билим   даражасини   баҳолаш;Мактаб
ўқувчиларида   гельминтозларга   қарши   ўтказиладиган   оммавий
дегельминтизация   алгоритмини   такомиллаштириш   ва   тадбиқ
86 этиш.Тадқиқотнинг   асосий   қисми   Ўзбекистон   Республикаси   Соғлиқни
сақлаш   вазирлиги   Л.M.Исаев   номидаги   тиббий   паразитология   илмий
тадқиқот   институти   клиникасида   олиб   борилди.   Тадқиқотнинг   объекти
сифатида   Республика   Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат
саломатлиги   хизматининг   ўрганилаётган   йиллардаги   паразитар   касалликлар
билан   касалланиш   ҳақидаги   маълумотлари;   санитария-эпидемиологик
осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизматининг   Самарқанд   вилояти
бошқармасидан олинган Самарқанд вилоятида яшовчи 2-7 ёшдаги уюшган ва
уюшмаган болалар қиймати, Самарқанд вилояти туманларини марказлашган
канализация   хизмати,   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланганлиги
тўғрисидаги   маълумотлари,   Самарқанд   вилоятининг   баъзи   бир   туманларида
яшовчи   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   2975   нафар   мактаб   ўқувчилари,   ушбу
ўқувчиларнинг   ота   ёки   онаси   (192   нафар),   мактабнинг   педагог
ўқитувчиларидан (322 нафар) олинган сўровномалар олинган. Тадқиқотнинг
предметини   тадқиқот   иштирокчиларининг   нажас,     қон,   сийдик,   перианал
бурмалардан олинган ва тирноқ остидан олинган суртмалари ташкил қилди.
  Самарқанд   вилоятларида   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш
даражаси математик ҳисоблаш модели ((Pеlh) de Silva & Hall (2010) ёрдамида
ҳудудларга ажратилди. Ушбу ҳудудларда жойлашган мактаблардан биттадан
ажратиб олиниб, ушбу 3 та мактабнинг 7 ёшдан 14 ёшгача бўлган  болалари
ўртасида   биз   томондан   ишлаб   чиқилган   саволнома   асосида   сўровнома
ўтказилди.   Мактаб   ўқувчилар   билан   бир   қаторда   ота-оналарнинг   ҳамда
мактаб   педагог   ходимларининг   гельминтозлар   тўғрисидаги   билим
даражасини   аниқлаш   мақсадида,   ота-оналар   ва   педагоглар   орасида   ҳам
алоҳида ишлаб чиқилган саволнома ёрдамида сўровнома ўтказилди.
Тадқиқотнинг   биринчи   босқичида,   Самарқанд   вилоятида   паразитар
касалликлар   билан   умумий   касалланишнинг   2011-2021   йиллар   мобайнидаги
динамикаси   таҳлил   этилди.   Олинган   маълумотларга   кўра,   Самарқанд
вилоятида   паразитар   касалликлар   билан   касалланишнинг   кўп   йиллик
динамикасида   икки  давр   –   касалланишнинг   юксак   жадалликда  кечиш   даври
87 ва нисбий пасайиш даври тафовут қилинади. Ўрганилаётган йиллар давомида
Самарқанд   вилоятида   паразитар   касалликлар   билан   касалланиш
динамикасининг   тренди   ўрганилганида,   касалланиш   даражаси   тўлқинсимон
характерда бир ошиб бир пасайиб боргани аниқланди, кейинги йилларда эса
касалланиш   даражаси   81,0%   ишонч   интервали   билан   (R²   =   0,81)   ортишга
мойиллиги башоратланган.
Самарқанд вилоятида аниқланган паразитар касалликларнинг таркибий
тузилишини   (структураси)   йиллар   кесимида   тахлил   қилинганида,   сўнгги   11
йил   давомида   аниқланган   паразитарлари   орасида   етакчи   ўринни   энтеробиоз
(53,7%   дан   63,2%),   кейин   лямблиоз     (ўртача   24,03%),   учинчи   ўринни
гименолепидоз   эгаллаган   (ўртача   15,0%   бўлган),   ўта   кам   фоизларда
тениаринхоз   –   0,28%;   эхинококкоз   –   0,33%   ва   охирги   ўринда   аскаридоз
(ўртача йилига 0,02%) учраб турган. Ушбу аниқланган паразитларнинг учраш
даражаси   йиллар   давомида   статистик   ишонарли   равишда   ўзгармаган.
Тадқиқотда   олинган   натижалар   адабиётлар   шарҳи   билан   қиёсланганида
ҳақиқатан,   2015   йилда   Республикада   текширилганларнинг   7   706   546
нафаридан   265   766   нафари   (3,4%)   энтеробиоз,   49724   нафари   (0,6%)
гименолепидоз   билан   касалланиш   аниқланган.   Паразитар   касалликлар
таркибида гименолепидознинг солиштирма оғирлиги 18,7% ни ташкил этган.
Тошкент шаҳри аҳолиси ўртасида гименолепидоз билан касалланиш 0,002%,
Хоразм   вилояти   аҳолиси   ўртасида   0,01%   Жиззах,   Сурхондарё   ва   Фарғона
вилоятларида 2,6% ташкил этган. Наманган вилоятида гименолепидоз билан
касалланиш   0,8   дан   1,3%   гача,   қолган   вилоятлар   ва   Қорақалпоғистон
Республикасида   гименолепидоз   билан   касалланиш   0,01%   дан   0,5%   гача
Самарқанд вилоятида эса ушбу кўрсатгич 0,6% ни қайд этган. Адабиётларда,
кўпинча   (17.3%)   аралаш   паразит   инвазиялар   ёки   микст-инвазиялар   пакана
гижжа ва бошқа гельминтлар билан биргаликда паразитлик қилганлиги қайд
этилган [117]. 
Паразитар касалликларнинг эпидемиологик хусусиятларини ўрганувчи
жуда кўплаб тадқиқотлар ўтказилган, жумладан 2013 йилда  Халафли Х.Н. ва
88 ҳаммуаллифлар   Озарбайжон   аҳолисининг   замонавий   гельминтофаунасини
яратишган,   шунда   21   хил   паразитлар   аниқланган,   улардан   13   хил
нематодалар,   5   хил   цестодалар   ва   3   хил   трематодалар.   Аммо,   энг   катта
улушни   энтеробиоз   –   28,6%,   трихоцефалёз   –   9,3   %,   аскаридоз   –   7,5   %,
гименолепидоз   –   45   %   и   трихостронгилоидозлар   –   2,7   %   ташкил   қилган.
Тадқиқотчилар   Баку   шаҳрида   санаб   ўтилган   гельминтозлар   ва     лямблиоз
қийматининг   юқорилигини   гиперурбанизация   жараёни   билан   –   аҳоли
сонининг   кескин   ортиши,   яшаш   сифатининг   пасайиши,   санитар-гигиеник
шароитнинг   ёмонлашуви,   болалар   ўртасида   ёшга   боғлиқ   хулқ-атвор   билан
боғлашган. 
Тадқиқотда   аниқланган   ҳамда   адабиётларда   берилган   ушбу   қийматлар
кўп   маълумот   бера   олмайди.   Шунга   кўра,   биз   de   Silva   &   Hall   (2010)
томонидан   таклиф   этилган   маълум   бир   ҳудуднинг   паразитар   касалликлар
билан     зарарланиш   даражасини   математик   ҳисоблаш   моделини   ((Pаlh)
ўрганиб   чиқдик,   ушбу   модел   геогельминтозларнинг   учраш   даражаси   юқори
бўлган Африка давлатлари учун мўлжалланган. Биз, Самарқанд вилояти учун
етакчи   бўлган   паразитар   касалликларни   эътиборга   олган   ҳолда   математик
моделнимослаштирдик.     
Ушбу   математик   модел   ёрдамида   Самарқанд   вилоятининг   барча
туманларида   2018   ва   2019   йилларда   кузатилган   етакчи   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   даражасини   ҳисобга   олган   ҳолда
туманларнинг паразитар касалликлар билан зарарланиш даражасини алоҳида
баҳолаб   чиқдик.   Паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ≥   50%
бўлган   ҳудудлар   гиперэндемик   ҳудуд;   ≥20   <50   %     бўлган   ҳудудлар
мезоэндемик   ҳудуд   ҳамда   <20   %   бўлган   ҳудудлар   гипоэндемик   ҳудуд   деб
баҳоланилди.   Пахтачи,   Пайариқ,   Нуробод,   Ургут   ва   Қўшработ   туманларида
паразитар касалликлар билан зарарланиш даражаси ≥ 50% бўлди, шунга кўра
ушбу   ҳудудлар   гиперэндемик   ҳудуд   деб   белгиланди.   Жомбой,   Иштихон,
Каттақўрғон,   Оқдарё,   Пастдарғом   туманлари   ҳамда   Каттақўрғон   шаҳрида
паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   ≥20   <50   %     оралиғида
89 бўлди,   унга   кўра   Самарқанд   вилоятининг   ушбу   туманлари   зарарланиш
даражасига   кўра   мезоэндемик   ҳудуд   деб   баҳоланилди.   Нарпай,   Булунғур,
Тайлоқ,   Самарқанд   туманлари   ҳамда   Самарқанд   шаҳрида   зарарланиш
даражаси <20 % бўлганлиги туфайли гипоэндемик ҳудуд деб белгиланди.  
Ўрганилган адабиётлар шарҳида, ҳудудларнинг паразитар касалликлар
билан   зарарланиш   даражасини   баҳолаш   орқали   гельминтозларнинг
эпидемиологик   хусусиятлари   ўрганилган   маълумотларни   кўрмадик.   Аммо,
адабиётларда   паразитар   касалликларни   учраш   даражасини   ортишига   олиб
келувчи   кўпгина   омиллар   ўрганилганлигини   кўрдик,   жумладан   Козловский
А.А.   (2016)   Гомель   областидаги   болалар   орасида   гельминтозлар   билан
зарарланиш даражасини ўрганган. Тадқиқотчи болалар орасида полиинвазия
муаммоси   етакчилигини   аниқлаган,   яъни   икки   ва   ундан   ортиқ   гельминтлар
билан   зарарланиш.   Мактаб   ўқувчилари   ўртасида   ушбу   ҳолат   74%   ташкил
қилган.   Болалар   орасида   энтеробиоз   +   лямблиоз,   энтеробиоз   +   аскаридоз,
аскаридоз   +   трихоцефалёз;   энтеробиоз   +   лямблиоз   +   токсокароз   каби   микст
паразитар касалликлар рўйхатга олинган. Тадқиқотчи полиинвазия ҳолатини
фақатгина ноқулай яшаш шароити, кечки ташхис билан эмас, балки симбиоз
ҳолат,   яъни   битта   паразит   иммунитетни   пасайтириб   иккинчи   паразитга
нисбатан   берилувчанликни   ортиши   билан   боғлайди.   Козловский   А.А.   ўз
тадқиқотида   яна   болалар   ўртасида   гельминтозларга   нисбатан   хавф
гуруҳларини аниқлаган: кўп болали оила фарзандлари, ижтимоий қийналган
оила   фарзандлари,   уюшган   гуруҳ   болалари   (мактаб,   мактабгача   таълим
муассасалари),   кўп   касал   бўлувчи   болалар,   бир   вақтнинг   ўзида   7   ва   ундан
ортиқ   дизэбриогенез   стигмалари   бўлган   болалар,   руҳий   ва   жисмоний
ривожланишдан   ортда   қолган   болалар,   чунки   уларда   шахсий   гигиена   риоя
қилиш   кўникмаси   паст   бўлади,   ҳайвонлар   билан   кўп   ўйнайдиган   болалар,
тупроқ, қум билан контактда бўлувчи болалар. 
Gosa   Ebrahim   Geleto   ва   ҳаммуаллифлар   (2022)   Эфиопияда   тупроқ
орқали   юқувчи   гельминтларнинг   учраш   даражасининг   юқорилиги
сабабларини   ўрганишганда,   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланиш
90 даражасининг   пастлиги,   сув   танқислиги   (кунига   5   л   дан   кам   сув   ишлатиш),
ҳожатхона   йўқлиги,   яшаш   жойига   яқин   катта   очиқ   ҳудудларни   чиқиндилар
билан тўлганлиги, тўйиб овқатланмаслик эканлигини аниқлашган.  
Бошқа   олимлар   эса   аҳоли   орасида   гельминтозларнинг   тарқалганлик
даражаси   атроф   муҳит,   иқтисодий-ижтимоий   омиллар   ҳамда   урф-одатлар,
урбанизация   даражасига   боғлиқ   ҳисоблаганлар   (Parajuli   RP,   2014;   Faria
CP,2017).
Биз   ҳам,   тадқиқотнинг   кейинги   босқичида   математик   модел   ёрдамида
аниқланган   зарарланиш   ҳудудларида   паразитар   касалликларнинг   учраш
даражасига   таъсир   этувчи   омилларни   ўргандик.   Олинган   маълумотларга
кўра,   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражаси   бўйича
гиперэндемик   бўлган   ҳудудларда   яшовчи   болалар   ва   уларнинг   ота-
оналарининг   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим   даражасини
пастлиги,   мактабларнинг   тоза   ичимлик   суви   билан   таъминланиш
даражасининг пастлиги, мактаб чиқиндихона ва ҳожатхоналарининг санитар-
гигиеник аҳволининг қониқарсиз аҳволда эканлиги (чиқиндиларни тўпланиб
туриши,   пашшаларнинг   кўплиги),   аҳолининг   марказлашган   канализация
хизматидан   фойдаланиш   даражасининг,   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланиш   даражасининг   пастлиги   ҳамда   ҳудудларда   яшовчи   2   ёшдан   7
ёшгача   бўлган   болалар   орасида   уюшмаган   болалар   улушнинг   44,0%   дан
юқори   эканлиги   аниқланди.   Ушбу   омилларнинг   учраш   даражаси
гиперэндемик   ҳудудларда   гипоэндемик   ҳудудларга   нисбатан   статистик
ишонарли даражада юқори бўлди. Яъни ҳудуднинг тоза ичимлик суви билан
таъминланиш   даражаси   қанча   паст   бўлса,   ушбу   ҳудудда   паразитар
касалликларнинг   учраш   даражаси   ҳам   шунчалик   юқори   бўлди,   яъни   ушбу
иккита   кўрсаткич   ўртасида   тескари   юқори   корреляцион   боғлиқлик
аниқланди.   Худди   шундай   ҳолат   ҳудуднинг   марказлашган   канализация
хизматидан   фойдаланишга   ҳам   тегишли   бўлди,   ҳудуднинг   паразитар
касалликлар   билан   касалланиш   даражаси   ҳамда   канализация   хизматидан
фойдаланиши ўртасида тескари юқори корреляцион боғлиқлик кузатилди.
91 Ҳудудда   яшовчи   2-7   ёшдаги   боғчага   бормайдиган,   яъни   уйда
тарбияланаётган   болаларнинг   улуши   қанчалик   юқори   бўлса,   ушбу   ҳудудда
паразитар   касалликлар   билан   касалланиш   даражаси   ҳам   шунчалик   юқори
бўлди,   яъни   юқори   тўғри   корреляцион   боғлиқлик   аниқланди.   Бу   эса
уюшмаган   болалар   ўртасида   ўтказиладиган   тиббий   кўриклар   кутилган
даражала ўьказилмаётганлигидан далолат беради. 
Тадқиқотда   биз,   ҳудуднинг   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш
даражасига   боғлиқ   равишда   паразитар   касалликларининг   замонавий
гельминтофаунасини   ўргандик. Гиперэндемик   ҳудудда   жойлашган
мактабнинг   7   ёшдан   14   ёшгача   бўлган   300   нафар   ўқувчиларининг   нажаси
копроовоскопия   усулида   текширилди,   олинган   натижаларга   кўра,
ўқувчиларнинг   47,0%   (141)   –   острица   тухумлари,   14,3%   (43)   –   лямблия
цисталари,   8,0%   (24)   –   пакана   гижжа   тухумлари,   0,7%   (2)   –   қорамол
солитёрининг тухумлари ҳамда 28,7% (86) ўқувчилар нажасида бир вақтнинг
ўзида   икки   ва   ундан   ортиқ   гижжа   тухумлари   ёки   лямблия   цисталари
аниқланди,   яъни   микст   паразитоз   ташхисланди   (3.3.2.-расмга   қаранг).
Мезоэндемик   ҳудудда   яшовчи   280   нафар   ўқувчиларнинг   нажасида
ўтказилган   копроовоскопия   текшируви   натижасига   кўра,   26,1%   (73)
ҳолатларда   энтеробиоз,   3,9%   (11)   –   гименолепидоз,   8,9%   (25)   –   лямблиоз
ҳамда   17,5%   (49)   микст   паразитоз   ташхисланган.   Гипоэндемик   ҳудудда
яшовчи   280   нафар   ўқувчилар   нажасининг   копроовокопия   текшируви
натижалари мувофиқ равишда қуйидагича бўлди  - 11,1% (31); 2,5% (7); 5,0%
(14)   ва   7,1%   (20).   Козловский   А.А.   (2016)   тадқиқот   натижаларига   кўра,
мактаб   ўқувчилари   ўртасида   полиинвазия   муаммоси   74%   ташкил   қилган
(энтеробиоз + лямблиоз, энтеробиоз + аскаридоз, аскаридоз + трихоцефалёз;
энтеробиоз + лямблиоз + токсокароз каби микст инфекциялар). 
Олинган   маълумотларнинг   адабиёт   маълумотларига   мувофиқ
келмаслигини   гельминтозларнинг   замонавий   текширув   усулларининг
сезувчанлик даражаси билан боғладик. Ҳамда кузатувдаги 57 нафар болалар
ўртасида   замонавий   текширув   усулларини   қиёсий   тахлил   қилдик.   Бунинг
92 учун   57   нафар   5   синф   ўқувчилари   ажратиб   олинди,   ўқувчиларда   паразитар
касалликларини аниқлаш мақсадида нажаси уч мароталик копроовоскопия ва
ПЗР учун ҳамда ИФТ усулида лямблиозга қарши антитанача IgM текшириш
учун   5   мл   қон   олинди.   Уч   маротабалик   копроовоскопия   текширув   усулида
олинган   натижаларнинг   тахлилига   кўра,   57   нафар   беморларнинг   49,1%
острица   тухумлари,   17,5%   –   пакана   гижжа   тухумлари,   26,3%   лямблия
цисталари   аниқланган,   фақатгина   7,0%   ўқувчилар   нажасида   гижжа
тухумлари   аниқланмади.   Нажас   ПЗР   усулида   текширилганида   эса,   острица
тухумлари   33,3%,   пакана   гижжа   тухумлари   –   19,3%,   лямблиоз   цисталари
29,8%   ҳолатларда   аниқланган,   17,6%   ўқувчилар   нажасида   паразитар
касалликлари   аниқланмади.   Ўқувчилар   қон   зардобида   лямблияга   қарши
антитанача   IgM   текширилганида,   57   нафар   ўқувчиларнинг   63,2%   натижа
ижобий   бўлди.   Острица   тухумларини   ПЗР   ва   копроовоскопия   усулида
аниқлаш   даражаси   бир-бирига   яқин   бўлди   ҳамда   имкониятлар   нисбати
статистик   ишонарсиз   даражада   бўлди   (P>0,05).   Пакана   гижжа   тухумларини
ҳам аниқланиш даражаси ПЗР ва копроовоскопия усулларида деярли бир хил
даражада   бўлди   (P>0,05).   Беморлар   нажасида   копроовоскопия   усулида
лямблия   цисталарини   аниқланиш   даражаси   ПЗР   усулида   аниқланган
қийматга   яқин   бўлди   (P>0,05).   Копроовоскопия   усулида   олинган   натижа   ва
қон   зардобида   ИФТ   усулида   лямблияга   қарши   антитаначалар   IgM   ни
аниқлашда   олинган   натижа   билан   ўзаро   қиёсланганида,   ИФТ   усулида
лямблия   цисталарини   аниқланиш   эҳтимоли   копроовоскопия   усулига
нисбатан   5   баробарга   юқори   бўлди,   ИФТ   усулида   лямблия   цисталарини
аниқланиш эҳтимоли ПЗР да аниқланиш эҳтимолидан ҳам 5 баробарга юқори
бўлди ҳамда гуруҳлар ўртасидаги фарқ статистик ишонарли даражада бўлди
(P<0,001). 
Кўриниб турганидек, ИФТ усулида лямблияга қарши антитанача IgM 5
баробар  эҳтимоллик нисбати билан  гипердиагностика  кузатилмоқда. Қолган
ҳолатларда ПЗР ҳамда копроовоскопия усулларининг самарадорлиги деярли
бир хил даражада бўлмоқда. Шунга кўра, амалиётда паразитар касалликлари
93 бўйича   мунозарали   ҳолатларни   ҳал   қилишда   ҳамда   гипердиагностикани
олдини   олиш   мақсадида   ПЗР   усулидан   фойдаланиш,   одатий   ҳолатларда   эса
копроовоскопия усулидан фойдаланиш тавсия этилади. 
Адабиётлар   шарҳи   тахлил   қилинганида,   оммавий   дегельминтизацияни
ўтказишга   талаблар,   уларнинг   самарадорлиги,   самарадорлигини   оширувчи
тадбирлар   тўғрисида   маълумотлар   жуда   кўп,   жумладан   2015   йилда
ўтказилган   Кохрайн   шарҳига   кўра,   оммавий   дегельминтизация   болалар
саломатлигини   ёки   болаларни   мактабда   ўзлаштиришини   яхшиламайди   (DC
Taylor-Robinson,   2015),   тенгдошларидан   ўсишда   ортда   қолаётган   3   ёшдан
катта болалар ўртасида оммавий дегельминтизацияни ўтказишдан сўнг бола
бўйи   ўсиб   қолмайди   деган   фикрлар   келтирилган.   F   Makamu,   M   Azam,   H
Kazianga   (2016)   эса   аксинча,     шистосомозда   қўлланилган   оммавий
дегельминтизация   боланинг   тана   оғирлигини   яхшилашини,   аммо   бўй
узунлигига   таъсир   қилмаслигини,   боланинг   когнитив   вазифалари   ва
мактабни   ўзлаштиришига   деярли   таъсир   қилмаслигини   исботлашган.   1910-
1920   йиллар   оралиғида   ўтказилган   оммавий   дегельминтизациядан   сўнг
болаларнинг   мактабга   қатнаш   даражаси   20%   га   кўтарилган,   мактабда
ўзлаштириш эса 13% га ошган. Croke (2014) кўп йиллар Угандада ўтказилган
тадқиқотни инглиз тилини билиш даражаси, санашни билиш даражасига ОД
таъсирини   ўрганган,   олинган   натижаларга   кўра,   ОД   ўтказилган   қишлоқ
болалари   ўртасида   билиш   даражаси   даволаш   ўтказилмаган   болаларга
нисбатан   ишонарли   равишда   юқори   бўлган.   Bleakley   (   2007   )   болалигида
оммавий дегельминтизация доимий равишда ўтказилган ҳудудларда  яшовчи
катталар   билим   даражаси   ҳамда   меҳнатдаги   ютуқлари   оммавий
дегельминтизация   ўтказилмаган   катталарга   нисбатан   юқори   бўлишини,   иш
ҳақи   ҳам   43%   юқорилигини   таъкидлаган.   Baird   ва   ҳаммуал   (2016   )
болалигида   оммавий   дегельминтизация   кўп   қабул   қилган   аёллар   кун
давомида   қишлоқ   хўжалигида   иш   олиб   бориб   кунннинг   охирисида   қишлоқ
хўжалиги   бўлмаган   ишларга   чарчамасдан   ўта   олишган.   Даволаш   курсини
олган   эркаклар   эса,   даволаш   олмаганларга   нисбатан   ҳафтасига   17%   кўпроқ
94 ишлашган   ҳамда   маоши   ҳам   юқори   бўлган   тадбиркорлик   ишлари   билан
кўпроқ шуғулланишини айтиб ўтишган.
Адабиётларда   оммавий   дегельминтизацияни   микронутриентлар   билан
соғлом   овқатланиш,   шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя   этиш   билан   бирга
ўтказишда   самарадорлик   даражаси   ортиши   келтирилган   (A   Montresor,   D
Addiss, M Albonico, et al. 2015). Бобонис, Мигел  ва Пури-Шарма (2006) ҳам
дегельминтизацияни   овқатга   қўшимча   равишда   темир   моддасини   қўшиш
орқали дегельминтизация самарадорлигини ортишини аниқлашган. 
Муаллифлар   оммавий   дегельминтизациянинг   билвосита   таъсирлари
тўғрисида   ҳам   маълумотлар   келтиришган,   унга   кўра,   даволанган   болалар
даволанмаган   болаларга   ижобий   таъсир   қилади,   чунки   гельминтли   юклама
пасаяди   (Givewell   2016).   Bundy   ва   бошқа   (1990)   2   ёшдан   15   ёшгача   бўлган
болалар 16 ой давомида 4 маротаба альбендазол билан даволаш натижасида
мақсадли гуруҳларда ҳамда 16-25 ёш оралиғидаги кишилар ўртасида тупроқ
орқали   юқувчи   гельминтлар   билан   зарарланиш   даражасини   ишонарли
пасайганлигини   аниқлашган.   Мигель   и   Кремер   (2004)   эса     даволанган,
даволанмаган,   даволовчи   мактаб   ўқувчилари   ҳамда   ушбу   мактабга   яқин
жойлашган   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   гельминтлар   билан   зарарланиш
даражасини   ишонарли   равишда   пасайишини   аниқлашган.   Муаллифлар,
даволовчи   мактабларга   қатновчи   даволанмаганлар   ўртасида   ўртача   ва   оғир
инфекциялар улушини 18% га пасайганлигини, даволовчи мактаблардан 3 км
узоқликда   жойлашган   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   22%   га   камайганлигини
аниқлашган.  Ozier  (  2014  )  даволаш  ўтказилган  мактаблар  атрофида  яшовчи
ноль   ёшдан   икки   ёшгача   бўлган   болаларда   ҳам   оммавий   дегельминтизация
натижасида   юзага   келган   жамият   ичидаги   ижобий   ташқи   таъсир   туфайли
касалланиш даражасини пасайганлигини аниқлаган. 
Ўтказилган   адабиётлар   шарҳига   кўра,   оммавий   дегельминтизация
самарадорлиги чет эл давлатларида ўрганилган ҳамда ушбу тадқиқотларнинг
кўпчилиги   20   асрда   ўрганилган,   замонавий   босқичда   унинг   самарадорлиги
тўғрисида   адабиётларда   маълумотлар   аниқланмади.   Мавжуд   адабиётларда
95 ҳам   тупроқ   орқали   юқувчи   гельминтларга   қарши   ўтказилган   оммавий
дегельминтизация   самарадорлиги   берилган.   Паразитар   касалликлари,
айниқса   Ўзбекистон   Республикасига   хос   бўлган   контагиоз   гельминтларга
қарши   ўтказилдаиган   оммавий   дегельминтизация   самарадорлиги,   шу   билан
бир қаторда ҳудуднинг паразитар касалликлар билан зарарланиш даражасини
аниқлаш   орқали   оммавий   дегельминтизация   самарадорлигини   қиёсий
равишда ўрганилмаган. 
Шунга   кўра,   тадқиқотнинг   кейинги   босқичида   биз   томондан
мослаштириб   ишлаб   чиқилган   “Ҳудуднинг   паразит ар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражасини”   баҳолаш   математик   модели   ёрдамида   ажратиб
олинган   ҳудудларда   оммавий   дегельминтизация   ўтказилди.   Бунда,
Альбендазол таблеткаси  400 мг  2 кунга ичишга буюрилди. Дегельминтизация
ўтказилганидан  14  кундан  сўнг  ўқувчилар  нажаси  қайтадан  копроовоскопия
усулида   паразитар   касалликларига   текширилди.   Ҳ удуддан   қатъий   назар
ўқувчилар   ўртасида   ўтказилган   дегельминтизация   энтеробиознинг   аниқланиш
даражасига ижобий таъсир этди, гиперэндемик ҳудуд болалари ўртасида унинг
аниқланиш   даражаси   47,0%   дан   24,3%   га,   мезоэндемик   ҳудудда   –   26,1%   дан
8,6%   га   ҳамда   гипоэндемик   ҳудудда   11,1%   дан   1,0%   га   пасайган.   Гипер-   ва
мезоэндемик   ҳудудлардаги   даволашдан   олдинги   ва   кейинги   натижалар
ўртасидаги   фарқ   статистик   ишонарли   даражада   бўлмади   (p > 0,05),   аммо
гипоэндемик   ҳудудда   эса     ушбу   кўрсаткичнинг   қиймати   статистик   ишонарли
даражада   ўзгарди   (p=0,092).   Лямблия   цисталарини   аниқланиш   даражаси   эса
ҳудудлардан   қатъий   назар,   даволашдан   кейин   статистик   равишда   ўзгармади
(p=0,070), аммо барча гуруҳларда сезиларсиз даражада камайди. Худди шундай
силжишлар пакана гижжа ва қорамол солитёри тухумларини аниқланишига ҳам
хос бўлди, ўтказилган дегельминтизация ушбу гельминтлар тухумларига таъсир
қилмади.   Шунга   кўра,   микст   паразитозларнинг   қийматига   ҳам   ишонарли
равишда таъсир қилмади. 
Оммавий   дегельминтизациянинг   самарадорлигини   аниқлаш   мақсадида
кузатувдаги   болаларнинг   нажаси   ўтказилган   дегельминтизациядан   6   ойдан
96 кейин   копроовоскопия   усулида   текширилди.   Текширув   усулининг
натижаларига   кўра,   гиперэндемик   ҳудуд   болалари   ўртасида   острица
тухумларини   аниқлаш   даражаси   дегельминтизациядан   олдинги   қийматга
нисбатан янада кўтарилди. Гипо- ва мезоэндемик ҳудудлардаги болаларда ҳам
оммавий дегельминтизациядан 6 ойдан кейин острицани аниқланиш даражаси
бироз кўтарилди, аммо бошланғич қийматдан анча паст бўлди.  
Пакана гижжа тухумларини аниқланиш даражасига  ўтказилган оммавий
дегельминтизациядан   самара   кузатилмаслиги   билан   бир   қаторда,   кузатувдаги
барча болаларда 6 ойдан кейинги қиймат, бошланғич қийматга нисбатан янада
кўтарилди, аммо ушбу фарқ статистик ишонарли даражада бўлмади. 
Кузатувдаги   гуруҳларда   лямблия   цисталарининг   аниқланиш   даражаси
динамикада   тахлил   этилганида,   оммавий   дегельминтизациядан   сезиларли
самара   кузатилмаслиги   билан   қаторда,   6   ойдан   кейин   унинг   қиймати   ҳам
сезиларли ўзгармади. 
Гиперэндемик   ҳудудда   аниқланган   қорамол   солитёрининг   аниқланиш
даражаси   камаймади   ҳам   кўпаймади   ҳам.   Шунга   боғлиқ   равишда   микст
паразитларнинг аниқланиш даражаси ҳам сезиларсиз ўзгарди, аммо динамикада
ошиб борди.     
Олинган   натижаларга   асосланиб,   гипер-   ва   мезоэндемик   ҳудудларда
йилига   бир   маротаба   ўтказилаётган   оммавий   дегельминтизациянинг   самараси
пастлиги   илмий   асосланганлиги   туфайли,   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражасига   мувофиқ   равишда   оммавий   дегельминтизацияни
ўтказиш   такомиллаштирилди.   Бунга   кўра,   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражаси   гиперэндемик   бўлган   ҳудудларда   яшовчи   мактаб
ўқувчилари орасида оммавий дегельминтизация Альбендазол таблеткасини 400
мг дан 1 маҳал 2 кунга бериш ҳамда 14 кундан кейин яна 400 мгдан 1 маҳал 2
кунга   такрорлаш   белгиланди.   Тадқиқотда   маълум   бўлдики,   гиперэндемик
ҳудудда   ўтказилган   оммавий   дегельминтизациядан   14   кундан   кейин   острица
тухумларини   аниқланиш   даражаси   сезиларли   пасаймади.   Маълумки,   дори
воситалари   гельминтга   таъсир   қилади,   аммо   тухумларга   таъсир   қилмайди,
97 тухумлардан   эса   14   кунда   гельминт   чиқади,   шуни   эътиборга   олган   ҳолда
дегельминтизацияни 14 кундан кейин такрорлаш тавсия этилди. 
Мезоэндемик   ҳудудларда   эса   оммавий   дегельминтизациядан   14   кундан
кейин сезиларли ижобий самара аниқланди, аммо 6 ойдан кейин унинг қиймати
сезиларсиз   даражада   кўтарилди.   Шунга   кўра,   ушбу   ҳудудда   яшовчи   мактаб
ўқувчиларига   Альбендазол   таблеткаси   400   мгдан   1   маҳал   2   кунга   буюриш,   6
ойдан кейин яна шу схемада такрорлаш тавсия этилди.
Гипоэндемик   ҳудудлардаги   болалар   ўртасида   бир   маротабалик   оммавий
дегельминтизациядан   статистик   ишонарли   самара   кузатилганлиги   туфайли,
ушбу   ҳудуд   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   йилига   бир   маротаба   Альбендазол
таблеткаси 400 мгдан 1 маҳал 2 кунга буюриш тавсия этилди. 
Ҳудудлардан   қатьий   назар   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   микст
паразитозлар   аҳамиятли   қийматларда   бўлиши   ҳамда   ўтказилган   оммавий
дегельминтизациядан   самара   кузатилмаслиги   эътиборга   олиниб,   этиологияга
боғлиқ   равишда   даволашга   ёндошув   таклиф   этилди.   Бунга   кўра,   ичак
лямблиози аниқланган болаларга Альбендазол таблеткаси 400 мг дан 1 маҳал  5
кунга   ичишга   буюрилди,   тениаринхоз   ва   гименолепидоз   ташхисланган
болаларга   эса   даволаш   стандартига   асосланиб,   Мезо-   ва   гипоэндемик   ҳудуд
ўқувчиларига   1-куни   одатий   равишда   Альбендазол   400   мгдан   1   маҳалдан   2
кунга буюрилди. 3-кундан бошлаб Фенасал таблеткаси (катталар ва 12 ёшдан
катта болаларга суткасига 2,0 г, 5 ёшгача болаларга — 0,5 г, 5-9 ёш — 1,0 г,
9-12  ёш —  1,5 г)   2 маҳалдан  5 кунга  ичишга   буюрилди,  5 кун  танаффусдан
кейин яна 5 кун ичиш буюрилди. Гиперэндемик ҳудудда яшовчи ўқувчиларга
эса   1-куни   Альбендазол   400   мг   таблеткаси   1   маҳалдан   2   кунга,   3-кундан
Фенасал ёшга боғлиқ дозаларда кунига 2 маҳалдан 5 кун, 5 кунлик танаффус,
13-ва 14-кунларда 2 кунга Альбендазол, 15-кундан яна 5 кунга Фенасалнинг 2
курси буюрилди. 
Ҳудудларда   зарарланиш   даражасини   эътиборга   олган   ҳолда   оммавий
дегельминтизацияни   гиперэндемик   ҳудудларда   йилига   2   маротаба   ўтказиш
(Альбендазол   2   кунга   ичишга   14   кунги   танаффусдан   кейин   яна   2   кун);
98 мезоэндемик   ҳудудда   йилига   2   маротаба   (Альбендазол   2   кунга   ичишга)
ҳамда   гипоэндемик   ҳудудда   йилига   1   маротаба   (Альбендазол   2   кунга
ичишга) ўтказиш тавсия этилди. 
Юқорида   аниқланган   маълумотларга   асосланиб,   оммавий
дегельминтизациянинг такомиллаштирилган алгоритми ишлаб чиқилди.
Тадқиқот   давомида   маълум   бўлдики,   гипоэндемик   ҳудудларда   ҳам
ўтказилган   оммавий   дегельминтизациядан   кейин   ҳам   манфий   натижалар
90,0% дан кўтарилмади. Қолган ҳудудларда эса ушбу кўрсаткич 90,0% га ҳам
етмади.         Бизнинг   фикримизча,   ушбу   ҳолат   тадқиқот   давомида   аниқланган
хавф омиллари билан боғлиқ бўлган, яъни мактаб ўқувчилари, уларнинг ота-
оналарини   паразитар   касалликлар   тўғрисидаги   билим   даражасини   пастлиги,
шахсий   гигиена   қоидаларига   риоя   қилмаслик,   мактаб   хожатхоналари,
чиқиндихоналарининг   қониқарсиз   аҳволдалиги,   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланмаганлиги,   туманда   уюшмаган   болалар   сонининг   40,0%   дан
юқорилиги  билан  боғлиқ.   Олинган  натижаларга   асосланиб,  гельминтозларга
қарши   ўтказиладиган   оммавий   профилактик   фаолиятни   ташкил   этишни
такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди:
1.   Мактаб   ўқувчилари,   балки   мактабгача   таълим   муассасаларининг
тарбияланувчилари,   уйда   тарбияланаётган   уюшмаган   болалар   орасида   ҳам
оммавий дегельмитизацияни ўтказиш. Яъни 2 ёшдан катта бўлган болаларни
барчаси   паразитар   касалликлар   билан   зарарланиш   даражасига   мувофиқ
равишда оммавий дегельминтизация билан қамраб олиниши. 
2.   Эндемик   ҳудуддан   қатъий   назар   ҳар   ойда   мактаб   ўқувчилари   ўртасида,
мактабгача   таълим   муассасаларининг   катта   гуруҳ   тарбияланувчилари
ўртасида шахсий гигиена қоидаларига риоя қилиш ва паразитар касалликлар
профилактикаси   бўйича очиқ дарс ўтказиш, 3 ойда бир маротаба паразитар
касалликларни   олдини   олиш   чора-тадбирлари   ёритилган   буклетларни
тарқатиш,   фильмлар,   видеороликларни   намойиш   қилиш,   ушбу   фильмларни
телевидениянинг   “Болажон”   каналида   ҳам   вақти   –   вақти   билан   айлантириб
туриш. 
99 3.   Мактаб   ўқувчилари   ўртасида   ўтказиладиган   паразитар   касалликларни
олдини олиш чора-тадбирлари тўғрисидаги очиқ дарсни махсус билимга эга
бўлган тиббий ходимлар эмас, балки ушбу мактабларда фаолият юритаётган
педагог ходимларинниг ўзлари ҳам ўтказишлари. 
4.   Мактабгача   таълим   муассасалари   ходимлари   ўртасида   маҳалла
шифокорлари,   ҳамширалар,   санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва
жамоат   саломатлиги   хизматининг   ходимлари   биргаликда   машғулотлар
ўтказиш ҳамда уларни болалар билан ишлашга тайёрлаш лозим. Ҳар 3 ойда
мактабгача   таълим   муассасалари   тарбияланувчиларида   ҳам   шахсий   гигиена
қоидаларига риоя этиш кўникмасини автоматизм даражасига етказиш. 
5.   Мактабларда   фаолият   юритувчи   педагоглар   томонидан   3   ойда   бир
маротаба   ота-оналар   ўртасида   ҳам   “Паразитар   касалликларни   олдини   олиш
чора-табдирлари” мавзусида очиқ эшиклар кунларини ўтказиш. 
100 ХУЛОСА
1. Сўнгги   10   йилликда   Самарқанд   вилоятида   паразитар   касалликлар   билан
касалланиш   даражаси   тўлқинсимон   характерда     бўлиб,   пасайишга   мойил
эмас, унинг тренди кўтарилишга мойил. 
2. 2011-2021   йиллар   кесимида   Самарқанд   вилоятида     паразитар
касалликлардан энтеробиоз (ўртача 10056,4 та ҳолат), гименолепидоз (ўртача
2296,7 та ҳолат), лямблиоз (ўртача 4007,1 та ҳолат) етакчи ўринларни эгаллаб
келмоқда, аскаридоз (ўртача 6,6 та ҳолат), эхинококкоз (ўртача 46,1 та ҳолат),
тениаринхоз   (ўртача   43,8   та   ҳолат)   каби   касалликлар   эса,   паст   даражаларда
кузатилмоқда. 
3. Самарқанд   вилояти   туманларининг   паразитар   касалликлар   билан
зарарланиш   даражасидан   қатъий   назар   мактаб   ўқувчиларининг   70%   дан
ортиғи, ота-оналарнинг 50,0% дан ортиғи паразитар касалликларининг юқиш
йўллари,   асосий   клиник   белгилари   ва   уларнинг   олдини   олиш   чоралари
тўғрисида   билимга   эга   эмас.   Ушбу   мактабларнинг   педагог   ходимлари   эса
аксинча, 90,0% паразитар касалликлар тўғрисида тушунчага эга. 
4. Гиперэндемик   ҳудудда   паразитар   касалликларнинг   юқори   даражада
аниқланишига   олиб   келувчи   хавф   омилларига:   ушбу   ҳудудда   жойлашган
69,0%   мактабларчиқиндихонасини   санитар   қоидаларига   жавоб   бермаслиги
(ўз   вақтида   чиқиндилар   олиб   кетилмаслиги,   жойларда   тўпланиб   қолиши),
Самарқанд   вилоятининг   87,1%   ҳудудининг   марказлашган   канализация
хизматидан   фойдаланмаслиги,   67%   мактаблар   тоза   ичимлик   суви   билан
таъминланмаганлиги   натижасида   66,0%   мактаблар   ҳожатхонасиқониқарсиз
шароитда(ўз   вақтида   тозаланмаган,   пашшаларнинг   кўплиги,   сув
таъминотининг   йўқлиги),гиперэндемик   ҳудудда   яшовчи   2-7   ёшдаги
болаларнинг ўртача 44,0% уюшмаган гуруҳларга кириши. 
5. Ҳудуднинг   паразитар   касалликлар   билан     зарарланиш   даражаси   ҳамда
паразитар касалликлар ўртача 25,0% ҳолатларда микст кўринишда келишини
эътиборга   олган   ҳолда   мактаб   ўқувчилари   ўртасида   олиб   бориладиган
101 оммавий   дегельминтизациянинг   такомиллашган   алгоритми   ишлаб   чиқилди
ва тадбиқ этилди.
АМАЛИЙ ТАВСИЯЛАР
1. Санитария-эпидемиологик   осойишталик   ва   жамоат   саломатлиги   хизмати
ходимларига   маълум   бир   ҳудудни   паразитар   касалликларбилан   зарарланиш
даражасини   аниқлашда   ишлаб   чиқилган   математик   ҳисоблаш   моделидан
фойдаланиш тавсия этилади;
2. Гельминтозларга   аниқ   ташхис   қўйишда   ПЗР   усулининг   спецификлиги
97,0%,   сезувчанлиги   эса   96,0%   эканлиги   эътиборга   олиниб,   амалиётда
мунозарали ҳолатларда қўллаш тавсия этилади;
3. Болаларда   оммавий   дегельминтизация   самарадорлигини   ошириш
мақсадида такомиллашган алгоритмдан фойдаланиш тавсия этилади.
4. Мактаб     ўқувчилари   орасида   паразитар   касалликларни   олдини   олиш
бўйича санитар-оқартув ишларини педагоглар ўтказиши тавсия этилади
102 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Абдиев   Т.  А.  Сувонкулов  У.Т.,  Куркина  Т.Н.  Лечение   эхинококкоза  и
других   гелминтозов:   научное   издание   //Инфекция,   иммунитет   и
фармакология. - Ташкент, 2016. - N1. - C. 9-11. 
2. Абдиев   Т.А,   Сувонкулов   У.Т.,   Качугина   Л.В.,   Амонов   Ш.Б.
Интенсивность   инвазии   при   г и менолепидозе   //Инфекция,   иммунитет   и
фармакология – Ташкент, 2014. – Том1  № 3  - С. 6-10. 
3. Абдиев   Т.А.,   Мухитдинов   Ш.Т.,   Абдиев   Ф.Т.,   Абдусаттаров   М.М.,
Саидахмедова   Д.Б.   Гелминтозлар   (гижжа   касалликлари)   ва   уларга   карши
курашнинг ташкилий асослари. Ўқув қўлланма. – Самарканд. – 2011. 8-10.
4. Абдиев   Т.А.,   Саидахмедо4ва   Д.Б.,   Сувонкулов   У.Т.,   Качугина   Л.В.,
Вахобов   Т.А.,   Абидов   З.И.,   Арзиев   Х.Ю.,   Сероэпидемиологическое
исследование   при   эхинококкозе   //Проблемы   биологии   и   медицины   -   2016.-
№1.-С. 7-8.
5. Абдиев   Т.А.,   Эгамбердиев   О.А.,   Абдиев   Ф.Т.,   Саидахмедова   Д.Б.,
Абдусаттаров   М.М.,   Вахобов   Т.А.,   Коваленко   Д.А.,   Махмудова   Л.Б.
Клиническое руководство по гельминтозам. - Ташкент. - 2013.-143 с.
6. Абдиев   Ф.Т.,   Махмудова   Л.Б.   Коррекция   иммунологических
нарушений   и   дисбиотических   процессов   при   гел ь минтозе:   //1Х
Республиканский   съезд   эпидемиологов,   гигиенистов,   санитарных   врачей   и
инфекционистов   Узбекистана:   материалы   съезда   (21-22   мая,   Ташкент).   –
Ташкент, 2010. – 15 с
7. Абрамов   И.   А.   Чернявская   О.П.   Методика   оценки   риска
развитиянеблагополучной   эпидемической   ситуации   по   энтеробиозу   в
субъектах   Российской   Федерации:   научное   издание   //Медицинская
паразитология   и   паразитарные   болезни:   научно-практический
журналМинистерство   здравоохранения   Российской   Федерации,
Всероссийское   общество   эпидемиологов,   микробиологов   и   паразитологов.   -
Москва: ООО "С-ИНФО". - 2020. -  №  3. - C. 16-24. 
103 8. Аракельян   Р.С.   Паразитарная   заболеваемость   дошкольников
Астраханской   области   //Сборник   научных   трудов   «Профилактическая
медицина   как   научно-   практическая   основа   сохранения   и   укрепления
здоровья населения», Нижний Новгород, 2014г. – С. 70-74.
9. Аракельян   Р.С. ,   Курганова   М.В.   Иванова   Е.Ф.   Кузмичев   Б.Ю.
Санитарно-паразитологическое   состояние   объектов   определяющей   среду   в
Астраханской   области   в   2014   г.   //Сборник   научных   трудов
«Профилактическая медицина как научно- практическая основа сохранения и
укрепления здоровья населения», Нижний Новгород, 2014г. – С. 121-123.
10. Аракельян   Р.С.,   Окунская   Е.И.,   Шендо   Г.Л.   Гельминтно-протозойные
инвазии   детей   Астраханской   области   (анализ   работы   за   2014-2018
гг.) . // Вестник   Дагестанской   государственной   медицинской   академии .
2019.   №   3   (32) . С. 17-22.
11. Арзыбаев   М.А.,   Исаев   М.А.,   Аламанов   А.Т. Антигельминтная
активность   бис-(n,n-диметилформамид)   сульфата   меди   (II) // Вестник
Кыргызского   национального   аграрного   университета   им.   К.И.   Скрябина .
2015.   №   2   (34) . С. 27-31.
12. Архипов   И.А.,   Гламаздин   И.И.,   Варламова   А.И.,   и   др. Исследование
эффективностиновых   антигельминтных   препаратов,   включающих
межмолекулярные   комплексы   ал ь бендазола   и   фенбендазола   с
водорастворимыми   полимерами . // Теория   и   практика   борьбы   с
паразитарными болезнями . 2014.   №   15 . С. 28-36.
13. Асланова   М.М.   Совершенствование   методического   обеспечения
ооцистами   Criptosporidiumpfrvum   объектов   окружающей   среды   и
биологического   материала.   Автореферат   диссертации   на   соискание   ученой
степени на кандидата биологических наук. Москва – 2017г. 
14. Асланова   М.М.,   Жнакина   Ж.В.,   Мания   Т.Р.,   Кузнецова   К.Ю.   Об
информативности   метода   санитарно-паразитологических   исследований
почвы и способах его модификации. // Материалы VI Всероссийской научно-
практической   конференции   с   международным   участием   молодых   ученых   и
104 специалистов   «Окружающая   среда   и   здоровье.   Гигиена   и   экология
урбанизированных   территорий»,   посвященной   85-летию   ФГБУ   «НИИ   ЭЧ   и
ГОС им. А.Н. Сысина» Минздрава России, г. Москва, 13-14 сентября 2016 г.
– М., 2016. – С.38-44.
15. Асланова М.М., Кузинкова К.Ю., Синицина О.О.  Эпидемиологические
и   экологические   предпосылки   развития   Российской   Федерациипо
инфекционных   болезней   в   современных   услвиях   развития   мирового
сообщества.   //   (Материалы   Международногофорума   научного   совета
Российской Федерации по экологии человека и гигиены окружающей среды,
посвященной   85-летию   ФГБУ   «НИЛ   ЭЧ   и   ГОС   им.   А.Н.   сина»   Минздрава
России   «Современные   методологические   проблемы   изучения,   оценки   и
регламентирования   факторов   окружающий   среды,   влияющих   на   здоровье
человека.» г.  Москва, - С. 15-16 декабря 2016г. – М. 2016 – том! – С. 60-63.
16. Асланова М.М., Кузнецова К.Ю. Актуальность применения метода им-
муномагнитного   разделения   и   мечения   флюоресцирующими   антителами
(IMS)   при   паразитологическом   исследовании   воды.   //Материалы
межрегиональной   научно-практической   конференции   с   международным
участием.   «Актуальные   вопросы   диагностики   и   профилактики
инфекционных   и   паразитарных   заболеваний   на   юге   России»,   г.   Ростов-на-
Дону, 13-14 октября 2016 г. – Ростов-на-Дону, 2016. – С.32-35.
17. Ахмедова   М.Д.,   Каримова   М.Т.,   Имамова   И.А. Клинико-
иммунологические   особенности   течения   микст-паразитозов . // Новый   день   в
медицине . 2020.   №   2   (30) . С. 318-320.
18. Бегайдарова   Р.   Х. ,   Култанов   Ж.,   Насакаева   Г.   Е.   Секреторный
иммуноглобулин А при лямблиозе: научное издание// Инфекция, иммунитет
и фармакология. - Ташкент ,  2014. - Том 1  №  3 - C. 107-113.  
19. Бекиш   В.Я.,   Зорина   В.В.   Повреждения   днк   и   апоптоз   клеток   хозяина
при   комбинированном   лечении   гел ь минтоза .// Российский
паразитологический журнал . 2015.   №   2 . С. 75-82.
105 20. Бекиш В.Я.,  Зорина В.В.  Повреждения  ДНК  и апоптоз клеток хозяина
при   комбинированном   лечении   гел ь минтоза.   // Российский
паразитологический журнал 2015. №2(2). С. 75-82.
21. Бекиш   В.Я.,   Зорина   В.В.   Эпидемиология   цестодозов   в
Беларуси .// Ученые   записки   учреждения   образования   Витебская   ордена   Знак
почета государственная академия ветеринарной медицины . 2015. Т. 51.   №   1-
1 . С. 170-174.
22. Б ерулава   К.Р.,   Адоева   Е.Я.   Паразитозы   в   Абхазии .// Известия
Российской военно-медицинской академии . 2019. Т. 1.   №   S1 . С. 44-47.
23. Бобырева   Н.   С.,   Корнеева   Я.А.,   Дегтева   Г.Н.   Анализ   заболеваемости
паразитозами   в   Ненецком   автономном   округе:   научное   издание   //Гигиена   и
санитария. - М., 2016. - Том 95  № 2. - C. 157-162.
24. Боженова   И.   В.   Гелминтоз о в   Оренбургской   области:   российско-
китайский   конгресс   по   медицинской   микробиологии,   эпидемиологии   и
клинической  микологии. //Проблемы медицинской микологии. - 2017. - Том
19, N2. - С. 4.
25. Варламова   А.И.,   Архипов   И.А.   Биологическая   активность
фенбендазола на основе супрамолекулярной системы доставки с динатриевой
солью   глицирризиновой   кислоты .// Сельскохозяйственная   биология .   2020.   Т.
55.   №   4 . С. 830-842.
26. Варламова   А.И.,   Архипов   И.А.,   Душкин   А.В. Активность
супрамолекулярных   комплексов   антигельминтиков   против   hymenolepis
nana . // Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями . 2017.   №   18 . С.
87-89.
27. Варламова   А.И.,   Архипов   И.А.,   Халиков   С.С.   Эффективность
фенбендазола   на   основе   наноразмернойсупрамолекулярной   системы
доставки с поливинилпирролидоном и диоктилсульфосукцинатом натрия при
гел ь минтозах . // Российскийпаразитологическийжурнал .   2019.   Т.   13.   №   1 .   С.
56-63.
106 28. Васечкина   Л.   И.,   Тюрина   Л.П.,   Акинфиев   А.В.   Особенности   терапии
при   паразитарных   инвазиях   у   детей:   научное   издание   //Лечащий   врач.   -   М.,
2013. - N10. - C. 62-66.  
29. Вахобов Т.А., Саидахмедова Д.Б., Качугина Л.В., Куркина Т.Н., Абдиев
Ф.Т.   Клинико-иммунологическая   характеристика   гелминтоза//Проблемы
биологии и медицины-2013.-№2.-С.36-39.
30. Гицу Г. А., Дударев В.Г., Фридман И.А.   Соединения МСТ-84 и МСТ-
85.   Получение   и   изучение   противогелминтозной   активности//   научное
издание   Медицинская   паразитология   и   паразитарные   болезни.   -   М. ,   2017 .   -
N2. - C. 44-45.
31. Гиясов   Х.З.,   Исламова   Ж.   И,   Бадалова   Н.С.,   Осипова
С.О.Эффективность   противопаразитарных   препаратов   в   лечении   кишечных
паразитозов у ВИЧ-инфицированных   //Инфекционные болезни: проблемы и
пути их решения: науч.-практич. конф. (21-22 октября 2011 г., г. Ташкент). -
Ташкент, 2011. - C. 80
32. Гламаздин   И.И.,   Архипов   И.А.,   Одоевская   И.М. Антигельминтная
эффективность   лекарственных   форм   альбендазола,   полученных   по
механохимической   технологии   и   использованием   адресной   доставки   drug
delivery   system   на   лабораторной   модели //   Российский   паразитологический
журнал . 2013.   №   3 . С. 92-95.
33. Давис   Н.   А. ,   Белоцерковец   В.   Г.   Влияние   сопутствующих   кишечных
паразитов   на   уровень   общего   сывороточного   IgE   у   больных   туберкулезом
легких:   научное   издание//Медицинский   журнал   Узбекистана.   -   Ташкент ,
2015. -  № 1. - C. 21-24.
34.   Дадаев   С. ,   Абдурахманова   С.   «Умумий   паразитология»   -   Тошкент   –
2013йил –  Б.  34-36.
35.   Даминова   М.,   Н.,   Расулова   З.Д.,   Абдуллаев   О.И.,   Каримова   З.К.,
Даминова   Х.М.,   Халикова   Ш.   А.   Особенности   течения   гименолипедоза   у
детей с оценкой лечения   //Журнал   «Тиббиётда янги кун»   -   Бухара   –   2020 . №
2. г С. 347-349.
107 36. Даминова   М.Н.,   Расулова   З.Д.,   Абдуллаева   О.И. Особенности   течения
гел ь минтоза   у   детей   с   оценкой   лечения . // Новый   день   в   медицине .
2020.   №   2   (30) . С. 347-349.
37. Джўраева   Д.М.   Гижжалар   таснифи   ва   уларнинг   морфофизиологик
адаптатция   хусусиятлари .// GlobalScienceandInnovations :   CentralAsia  -   2021. Т.
2.   №   3   (12) . С. 73-75.
38. Джураева З. Б. Фитоэкдистероиды в лечении сопутствующих паразитов
и герпетической инфекции у ВИЧ- инфицированных:  // Инфекция, иммунитет
и фармакология. - Ташкент, 2017. - спец. выпуск. Часть 2. - C. 55-62.
39. Драчков   А.   А.,   Лобанов   Ю.Ф.   О   необходимости   исключения
энтеробиоза   при   лейкоцитурия   у   девочек   //   Российский   вестник
перинатологии и педиатрии. - М., 2018. - Том 63 N4. - C. 216-217.
40.   Дударев   В.Г.   Антигельминтик   митранокс   (МСТ-31),   полученный   по
новой   технологии,   и   его   противогелминтозная   активность   (The   anthelmintic
mitranox   (MST-31)   obtainsd   using   a   nev   technology   and   its   antihymanolepic
activity):   научное   издание       //Медицинская   паразитология   и   паразитарные
болезни.-2017.-  № 4.-С.42-44.
41. Ермакова   Л.А.,   Твердохлебова   Т.И.,   Ширинян   А.А. Клинические   и
лабораторные   аспекты   паразитарных   ассоциаций   при
лямблиозе // Дальневосточный   журнал   инфекционной   патологии .
2015.   №   29   (29) . С. 96-98.
42. Ерофеева   В.В.,   Пухлянко   В.П.   Проблемы   возникновения
гелминтозов .// Здоровье   населения   и   среда   обитания   -   ЗНиСО .
2013.   №   2   (239) . С. 35-36.
43. Ершов   И.Б.,   Осыгнюг   Л.М.,   Мочалова   А.А.   // Актуальная
инфектология, №2312 – 413. Киев. №2 (3), 2014.- С.86-88.
44. Загней   Е.В.,   Нестерова   Ю.В.   Эпидемиологическая   ситуация   по
гел ь минтозам   и   протозоозам   в   Приморском   крае .// Здоровье.   Медицинская
экология. Наука . 2014.   №   4   (58) . С. 142-148.
108 45. Захидова Н.А. Особенности изменений в обмене веществ  и некоторые
аспекты   патогенеза   при   смешанных   кишечных   паразитозах:   //   Дисс.   канд.
мед. наук - Ташкент.  –  2020 . -132 с .
46. Зотова   Ю.   А.,   Тиванова   Е.В.   Преимущества   использования   комплекта
для   взятия   проб   на   энтеробиоз   по   Рабиновичу   (с   клеем   на   шпателе)
производства   ООО   "ГЕМ"   в   лабораторной   практике:   научное   издание   //
Медицинская   паразитология   и   паразитарные   болезни:   научно-практический
журнал. - Москва: ООО "С-ИНФО". - 2019. -  №  2. - C. 54-55.
47. Исламова Ж.И., Мухаматханова Р.Ф., Дусматова Д.Э. Антигельминтная
активность   сесквитерпеновых   лактонов   tanacetum   pseudoachillea . // Журнал
теоретической и клинической медицины . 2017.   №   2 . С. 41-43.
48. Исламова   Ж.И.,   Юсупова   С.М.,   Бобаев   И.Д. Результаты   изучения
витанолидов   в   качестве   потенциальных   антигельминтиков . // Журнал
теоретической и клинической медицины . 2021.   №   2 . С. 6-8.
49. Исмоилова   А.К.,   Даминова   М.Н.   Клинические   проявления   гелминтоза
у   детей//Научно-практическая   конференция   «Иктидорли   ёшлар   юрт   эртаси,
келажак бунёткори « 18. 04. 2019 – г. Фергана. 2019. –  С.  65.
50. Кандрычын   С.   В.   Сопряженность   в   пространственном   распределении
гелминтозов   (энтеробиоза,   аскаридоза)   и   туберкулеза   на   примере   регионов
Беларуси: социокультурный аспект: научное издание //Гигиена и санитария. -
М., 2017. - Том 96 N3. - C. 229-235.
51. Каравянская   Т.Н.,   Голобокова   Е.В.,   Макарова   Т.Е.   Паразитарные
болезни   в   Хабаровском   крае   в   2018   году . // Здравоохранение   Дальнего
Востока . 2019.   №   2   (80) . С. 17-19.
52. Каримова   М.   Т.,       Бебутова   Р.Г.   др.   Эффективность   растительного
препарата   "Фортикюр"   в   комплексной   терапии   микст-паразитозов   //
Инфекция, иммунитет и фармакология. - Ташкент ,  2014. - Том 1 № 3 . - C. 235-
239.
53. Карташова   А.Ю.,   Мацаков   О.К.   Динамика   заболеваемости
гелминтозами за 2004, 2015 годы по материалам клинической больницы им.
109 С.Р.   Миротворцева .// Бюллетень   медицинских   интернет-конференций .   2016.
Т. 6.   №   5 . С. 816.
54. Касымбекова   К.Т.,   Жумашова   Г.А.,   Ашыралиева   Д.О. Лабораторная
диагностика   гелминтоза   в   Ошской   области // Вестник   КГМА   им.   И.К.
Ахунбаева . 2013.   №   3-1 . С. 200-202.
55. Кирилюк А.А.   Основные аспекты оказания фармацевтической помощи
при   реализации   противогельминтных   лекарственных   средств .// Рецепт .   2020.
Т. 23.   №   2-3 . С. 313-336.
56. Козловский   А.А.   Гелминтозы   у   детей   Гомельской
области .// Международные   обзоры:   клиническая   практика   и   здоровье .
2016.   №   1   (19) . С. 68-83.
57. Козловский   А.А.,   Гельминтозы   у   детей   Гомельской   области
//Международные обзоры: клиническая практика и здоровье. – 2016. – С. 35-
39
58. Костоева   П.А.   Гелминтозы   населения   в   условиях   разных   регионов
Кавказа .// Форум молодых ученых . -  2019.   №   9   (37) . С. 186-189.
59. Латыпов   Р.   Эффективность   однократной   дегельминтизации   при
массовых   компаниях   //Инфекционные   болезни:   проблемы   и   пути   их
решения: науч.-практич. конф. (21-22 октября 2011 г., г. Ташкент). - Ташкент,
2011. - C. 83-84.
60. Литвинов   В.А.,   Хайрнасов   М.Р.   Факторы   влияния   гел ь минтоза   на
изменение   имунной   системы   и   процессов   метаболизма   человека .// Шаг   в
науку . 2019.   №   1 . С. 129-133.
61. Мадреимов   А.М.,   Утепбергенова   У.Д.,   Исмайлова   М.М.   Эколого
эпидемиологическая   характеристика   гелминтоза   в   Республике
Каракалпакстан .// Children's   Medicine   of   the   North-West .   2021.   Т.   9.   №   1 .   С.
234.
62. Малахова  А. Ю., СафароваА.Я.  Получение салициланилида МСТ-27 и
изучение   его   противогелминтозной   активности:   научное   издание
110 //Медицинская паразитология и паразитарные болезни. - М., 2013. -   № 3. - C.
46-47.
63. Машарипова   Р.Т.,   Алиева   П.Р.   Гелминтозы   у   детей   в   Хорезмской
области .// European Science . 2020.   №   1   (50) . С. 70-73.
64. Мингбаева   Ш.Н.,   Шоабдуллаева   Н.Ш.,   Холматова   К.Ш.   Фенасал   в
лечении   гелминтоза   у   детей   и   взрослых   на   современном   этапе:   научное
издание  //Инфекция, иммунитет  и  фармакология.   -  Ташкент,  2011. -  №4-5. -
C. 113-114.
65. Мирзоева   М.Р.,   Худойдодова   С.Г.,   Фарманова   М.А.   Кишечные
паразитозы   у   детей   с   гипопигментозом   кожи   и   их   возможная   связь   с
этиопатогенезом заболевания .// Новый день в медицине . 2019.   №   4   (28) . С. 57.
66. Миропольская   Н.Ю.,   Иванова   И.Б.,   Молочный   В.П . Этиология   и
распространенность   гел ь минтозов   у   детей   Хабаровского
края . // Дальневосточный медицинский журнал . 2014.   №   4 . С. 26-30.
67. Морозов   Е.Н.   Перспективы   применения   методов   молекулярной
паразитологии   в   монторинге   за   социально-значимыми   паразитозам.
// Автореферат   на   соискание   ученой   степени   доктора   биологических   наук.
Москва- 2016. -23 с.
68. Муратходжаева   А.   В.   Диагностика   и   лечение   функциональных
заболеваний   кишечника   у   детей   школьного   возраста:   научное   издание   //
Педиатрия. - Ташкент, 2012. -  №  3-4. - C. 103-106.
69. Мухитдинов   Ш.   Т.   Смешанные   паразитарные   инвазии   в   Бухарской
области: научное издание //Журнал теоретической и клинической медицины.
- Ташкент, 2011. - N5. - C. 93-95.
70. Мухитдинов  Ш.Т., Жураева  Ф.Р.   Проблемы гел ь минтозов  среди детей
до   14   лет   и   организационные   методы   борьбы   с   ними   в   первичном   звене
здравоохранения .// Журнал   теоретической   и   клинической   медицины .
2015.   №   2 . С. 92-94.
71. Мухитдинов   Ш.Т.,   Жураева   Ф.Р.   Проблемы   гелминтозов   среди   детей
до   14   лет   и   организационные   методы   борьбы   с   ними   в   первичном   звене
111 здравоохранения //   Международный научный журнал Интернаука . 2017.   №   6 .
С. 30-32.
72. Мухитдинов   Ш.Т.,   Шарипова   Л.Х.,   Юлдашева   Г.Г. Профилактика
гелминтозов   у   детей . // Научный   медицинский   вестник   Югры .   2013.   №   2   (4) .
С. 23-27.
73. Нарзикулов   Р.М.   Микрофлора   кишечника   у   больных   нейродермитом,
ассоциированным   гельминтами//Дерматовенерология   и   эстетическая
медицина. - Ташкент, 2018. - N3. - C. 49.
74. Новожилов К. А.,Беребнев Б.Н., Черникова Е. А. Новый экспресс метод
исследования   почвы   на   обнаружение   яиц   гельминтов
//Медицинскаяпаразитология и паразитарные болезни- М.2015.- №1.- С. 51 -
52.
75. Новожилов   К.А.   Оптимитация   санитарно-
паразитологических   // Автореферат   на   соискание   кандидата   медицинских
наук. Москва 2015.- 34 с .
76. Новожилов   К.А.,   Черникова   Е.А.   Актуальность   и   совершенствование
санитарно-гельминтологтческих методов исследованияпочвы. //Медицинская
паразитология и паразитарные болезни. М.2014.- №1.- С.58-59.
77. Ортикова М.М., Ахмедов Норкулова Г.С.   Гелминтозы у детей: частота
и причины .// European Research . 2017.   №   5   (28) . С. 73-74.
78. А.,   Мирзоева   З.А. Оценка   базисного   уровня   знания   специалистов
семейной   медицины   по   вопросам   гелминтозов .   / / Здравоохранение
Таджикистана . 2015.   №   4   (327) . С. 89-94.
79. Ортикова М.М., Мирзоева З.А., Давлятова Д.Д.  Скрининг гельминтных
заболеваний   в   2015   году   в   ГЦЗ   №1   города   Душанбе   Республики
Таджикистан .// Вестник   последипломного   образования   в   сфере
здравоохранения . 2016.   №   1 . С. 43-49.
80. Пашинская   Е.С.,   Побяржин   В.В.,   Семенов   В.М.   Анализ
эпидемиологической   ситуации   по   наиболее   значимым   гел ь минтозам
112 человека   в   России,   Украине   и   Беларуси   (обзор   литературы) . // Клиническая
инфектология и паразитология . 2017. Т. 6.   №   2 . С. 233-244.
81. Пашинская   Е.С.,   Побяржин   В.В.,   Соболевская   И.С.   Обзор
эпидемиологических данных по гел ь минтозам .// Ученые записки учреждения
образования   Витебская   ордена   Знак   почета   государственная   академия
ветеринарной медицины . 2018. Т. 54.   №   1 . С. 30-35.
82. Печкуров   Д.   Гел ь минтозы   в   педиатрической   практике:   конспект
врача // Медицинская газета. - М., 2011. - №62 (17 августа). - C. 8.
83. Раимкулов   К.М.,   Нарбеков   О.Н.,   Дооронбекова   Г.О.   Изучение
эффективности   лекарственного   противопаразитарного   препарата
"Ташчайнар" .// Наука,   новые   технологии   и   инновации   Кыргызстана .
2019.   №   9 . С. 39-43.
84. Ротарь   Д.Н.,   Леонова   В.В.,   Шарикова   А.А.   Паразитарная
заболеваемость   дошкольникоВ   Астраханской   области .// Новая   наука:   Опыт,
традиции, инновации . 2016.   №   4-3   (77) . С. 32-36.
85. Рустамова   Х.Д.   Клинико-эпидемиологические   аспекты   гелминтоза
среди   детского   населения   города   Баку .// Фундаментальные   исследования .
2015.   №   1-10 . С. 2080-2083.
86. Ряскова   К.А.,   Фомичева   Е.Д.   Сообщества   гелминтозов   у   животных   и
человека   в   Волгоградской   области .// Новая   наука:   Теоретический   и
практический взгляд . 2015.   №   6-2 . С. 13-17.
87. Садыкова   Г.К.,   Азимова   Н.М.   Клинико-неврологические   и
иммунологические   показатели   у   детей   с   гельминтной   и   протозойной
инвазиями .// Здравоохранение Кыргызстана . 2013.   №   3 . С. 91-94.
88. Саидахмедова Д. Б.  Эгамбердиев О.А. Распространенность смешанных
кишечных паразитарных инвазий // Терапевтический вестник Узбекистана. -
Ташкент , 2013 . - N4. – С.31-36.
89. Саидахмедова   Д.Б.,   Сувонкулов   У.Т.,   Качугина   Л.В.,   Абдиев   Т.А.,
Вахобов   Т.А.   Некоторые   аспекты   терапии   смешанных   кишечных
паразитарных   инвазий//   Журнал   инфектологии.   Материалы   международной
113 научно-практической   конференции   «Актуальные   проблемы   инфектологии,
эпидемиологии   и   медицинской   паразитологии:   современные   технологии
системы эпиднадзора, диагностики лечения и профилактики» (Алматы,16-17
апреля 2015 г. Алматы) – 2015.-Том 7.-№2.-С. 78.
90. Сатаева   Т.П.,   Кутя   С.А.,   Смирнова   С.Н.,   и   др. Исторический   обзор
изучения   биологии   карликового   цепня . // Российский   паразитологический
журнал . 2018. Т. 12.   №   1 . С. 18-26.
91. Сафарова А. Я., Трусов С.Н. [и др.]   Получение салициланилида МСТ-
27   и   изучение   его   противогелминтозной   активности:   научное   издание
//Медицинская паразитология и паразитарные болезни. - М., 2013. - N2. - C.
42-43 (Шифр М5013). 
92. Сергиев   В.П.,   Лобзин   Ю.В.,   Козлов   С.С.     Паразитарные   больные
человека (Протозоды и гелминтозы)  //  С.- Пб Фолиант. 2016: 639.
93. Сохова   Д.В.,   Возгорькова   Е.О.   Гелминтоз   -   современное   состояние
проблемы .//   Международный   студенческий   научный   вестник .   2021.   №   2 .   С.
170.
94. Стулов С.Н., Игнатова А.В., Кравченко О.А.  Структура заболеваемости
гелминтозами   в   Астраханской   области .// Новая   наука:   Опыт,   традиции,
инновации . 2016.   №   4-3   (77) . С. 36-39.
95. Сувонкулов   У.Т.,   Абдиев   Т.А.,   Саидахмедова   Д.Б.,   Вахобов   Т.А.,
Качугина   Л.В.   Ситуация   по   энтеробиозу   в   Узбекистане   //Журнал
инфектологии.   Материалы   международной   научно-практической
конференции   «Актуальные   проблемы   инфектологии,   эпидемиологии   и
медицинской паразитологии: современные технологии системы эпиднадзора,
диагностики   лечения   и   профилактики»   (Алматы,16-17   апреля   2015   г.
Алматы) – 2015.-Том 7.-№2.-С. 79.
96. Сувонкулов   У.Т.,   Абдиев   Т.А.,   Саидахмедова   Д.Б.,   Вахобов   Т.А.,
Качугина   Л.В.,   Арзиев   Х.Ю.   Подходы   к   прогнозированию   заболеваемости
населения   эхинококкозом   в   Республике   Узбекистан//Инфектология,
посвященный   Международной   научно-практической   конференции
114 «Актуальные проблемы инфекционной патологии» (1-3 марта 2017 г., Санкт-
Петербург, Россия) – 2017.-Том 9.- №1.-С.127.
97. Суеркулов   Э.С.,   Юлдашева   Г.И.,   Чолокова   Г.С. Результаты   изучения
гельминтоносительства   как   сопутствующей   патологии   у   детей   с
герпетическим стоматитом . // Актуальная инфектология . 2016.   №   3   (12) . С. 38-
39.
98. Таджибоев   Б.М.   Даминова   М.Н.   Гелминтоз   у   детей   //Международная
научно – практическая конференция «Современные технологии диагностика,
лечения,   профилактика   инфекционных   и   паразитарных   болезней».   –   8.   –   9.
04. 2019г. – г. Бухара, 238-239.
99. Талабов   М.С.   Аскаридоз   у   детей   (клиника,   диагностика,   лечение,
профилактика).  // Методические рекомендации, - Душамбе. 2011г. – С.11-13. 
100.   Талабов   М.С.   Клинико-эпидемиологические   особенности   острых
кишечных   инфекций   и   кишечных   нематодозов   у   детей .   // диссертация   мед.
наук, 2012г. –  С.  46-48. 
101. Твердохлебова   Т.И.,   Ковалев   Е.В.,   Ермакова   Л.А. Эпидемиологическая
ситуация по паразитозам на юге России . // Инфекция и иммунитет . 2017.   №   2 .
С. 77.
102. Трунов В.А., Белоногова Ю.В.  Динамика паразитарной заболеваемости
в   Саратовской   области .// Бюллетень   медицинских   интернет-конференций .
2018. Т. 8.   №   9 . С. 427.
103. Трунова   О.   А.   Некоторые   особенности   эпидемического   процесса
лямблиоза   в   промышленном   регионе:   научное   издание   //   Эпидемиология   и
инфекционные болезни. - М., 2018. - N2. - C. 70-74. 
104. Туйгунов   М.   М.   М.   И.   Лукманов,   Р.   Г.   Фазлаев,   Г.   И.   Лукманова
Турасенко   А.А.   Здоровье   населения   и   окружающая   среда   Гомельской
области   в   2013г.:   Инфекционно-аналитический   бюллетень.   Вып…19.   –
Гомель, 2014. – С. 62.
105. Умаров   Р.М.,   Гадаев   Х.Х.   Основные   факторы,   влияющие   на   развитие
эпидемиологического   процесса   гелминтозов   в   Чеченской
115 Республике . // Вестник Академии наук Чеченской Республики . 2013.   №   2   (19) .
С. 25-30.
106. Халафли   Х.   Н .   Этиология   кишечных   паразитозов   у   детей   в
Азербайджане:   научное   издание   //Российский   вестник   перинатологии   и
педиатрии (вопросы охраны материнства и детства). - М. ,  2013. - Том 58 N6. -
C. 80-83.
107. Халафли   Х.Н   Влияние   кишечных   паразитозов   на   состояние   здоровья
детей //Научный журнал Фундаментальные исследования. -2013.-№9.-
108. Халиков   С.С.,   Локшин   Б.Ф.,   Ильин   М.М. Твердые   дисперсии
бензимидазольных препаратов в паразитологии . // Теория и практика борьбы с
паразитарными болезнями . 2019.   №   20 . С. 663-670.
109. Хасанов   З.Г.,   Одинаев   Ф.И.,   Одинаев   Ш.Ф.   Паҳншавии   гелминтоз
миёни   аҳолии   умҳурии   то икистон   дар   шароити   муосири   и тимоиюҷ ҷ ҷ
иқтисод	
ӣ .// Авджи Зухал . 2020.   №   2   (39) . С. 49-52.
110. Хасанов   У.С.,   Нурмухамедова   Ф.Б.   Клиническая   характеристика
аллергического   ринита   у   детей   с   паразитарной   инвазией .// Журнал
теоретической и клинической медицины . 2016.   №   4 . С. 102-104.
111. Черникова   Е.А.,   Дрынов   Г.И.   Гелминтозы   в   практике   врача-
аллерголога .// Астма и аллергия . 2016.   №   1 . С. 27-32.
112. Черникова   Е.А.,   Новожилов   К.А.,   Бенбиев   Б.Н.   Оптимизация   модели
оценки   эффективности   используемых   методов   санитарно-
гельминтологических исследований почвы на загрязнение её паразитарными
аспектами //Медицинская паразитология и паразитарные болезни. – М. 2015 -
№1. – С. 49-51.
113. Abdel   Hamid  M.M.,  Eljack   I.A.,  Osman  M.K.,   Elaagip  AH.,  Muneer   M.S.
The   prevalence   of   Hymenolepis   nanaamong   preschool   children   of   displacement
communities   in   Khartoum   state,   Sudan:   A   cross-sectional   study   //   Travel   Med
Infect Dis., 2015 Mar-Apr; 13(2): 172–177.
114. Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab. 2011. “The Price Is Wrong.” J-PAL
Policy Bulletin, Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab, Cambridge, MA.
116 115. Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab. 2012. “Deworming: A Best Buy for
Development.”   J-PAL   Policy   Bulletin,   Abdul   Latif   Jameel   Poverty   Action   Lab,
Cambridge, MA.
116. Abu-Madi   M.A.,   Lewis   S.W.,   Mikhail   M.   Monospecific   helminth   and
arthropod   infections   in   an  urban   population   of   brown  rats   from   Doha,   Qatar   //   J.
Helminthol. – 2011. – 75. – 4. - p. 31 3 -3 20 .
117. Ahuja A, Baird S, Hamory J, Hicks M, Kremer E Miguel., and others. 2015.
“When   Should   Governments   Subsidize   Health?   The   Case   of   Mass   Deworming.”
World Bank Economic Review 29 (Suppl 1): S 9–24.
118. Aiken   A   M,   Davey   C,   Hargreaves   J   R,   Hayes   R   J.   2015.   “Re-Analysis   of
Health   and   Educational   Impacts   of   a   School-Based   Deworming   Programme   in
Western   Kenya:   A   Pure   Replication.”   International   Journal   of   Epidemiology   44
(5): 1572–80. doi:10.1093/ije/dyv127. [PMC free article] [PubMed]
119. Alderman   H,   Konde-Lule   J,   Sebuliba   I,   Bundy   D   A,   Hall   P   A.   2006.
“Increased   Weight   Gain   in   Preschool   Children   Due   to   Mass   Albendazole
Treatment   Given   during   ‘Child   Health   Days’   in   Uganda:   A   Cluster   Randomized
Controlled Trial.” BMJ 333 122–26. [PMC free article] [PubMed]
120. Anuar   TS,   Salleh   FM,   Moktar   N,   Soil-transmitted   helminth   infections   and
associated risk factors in three Orang Asli tribes in Peninsular Malaysia. Sci Rep,
2014. 4: p. 4101. pmid:24525479
121. Assefa L M, Crellen T, Kepha S, Kihara J H, Njenga S M., and others. 2014.
“Diagnostic   Accuracy   and   Cost-Effectiveness   of   Alternative   Methods   for
Detection   of   Soil-Transmitted   Helminths   in   a   Post-Treatment   Setting   in   Western
Kenya.”   PLoS   Neglected   Tropical   Diseases   8   (5):   e2843.   [PMC   free   article]
[PubMed]
122. Awasthi S., Pande V.K., Fletcher R.H. Effectiveness and cost- effectiveness
of   albendazole   in   improving   nutritional   status   of   pre-school   children   in   urban
slums // Indian Pediatr. - 2000. – 37. – 1 - p. 19- 2 9.
123. Baird   S,   Hamory   J,   Hicks   M   Kremer,   Miguel   E.   2016.   “Worms   at   Work:
Long-Run Impacts of a Child Health Investment.” Quarterly Journal of Economics.
117 doi: 10.1093/qje/qjw022. Working Paper No. 21428, National Bureau of Economic
Research,   Cambridge,   MA.   http://qje
.oxfordjournals .org/content/early/2016/07/14/qje .qjw022.abstract.   [PMC   free
article] [PubMed]
124. Barda   B,   Zepherine   H,  Rinaldi   L,   Cringoli   G,   Burioni   R.,   and   others.   2013.
“Mini-FLOTAC   and   Kato-Katz:   Helminth   Eggs   Watching   on   the   Shore   of   Lake
Victoria.” Parasites and Vectors 6: 220. [PMC free article] [PubMed]
125. Berger   A.   2015.  “New   Deworming   Reanalyses   and   Cochrane   Review.”   The
GiveWell Blog, July 24.
126. Bethony   J.,   Brooker   S.,   Albonico   M.   et   al.   Soil-transmitted   helminth
infections: ascariasis, thichuriasis and hookworm // Lancet. – 2006. –367. – 9521.
– p. 1521-1532.
127. Bleakley   H.   2007.   “Disease   and   Development:   Evidence   from   Hookworm
Eradication in the American South.” Quarterly Journal of Economics 122 (1): 73–
117.   [PMC   free   article]   [PubMed]   >Bleakley   H.   2010.   “Health,   Human   Capital,
and   Development.”   Annual   Review   of   Economics   2   (1):   283–310.   [PMC   free
article] [PubMed]
128. Bobonis   G   J,   Miguel   E,   Puri-Sharma   C.   2006.   “Anemia   and   School
Participation.” Journal of Human Resources 41 (4): 692–721.
129. Brooker   S.,  Jardim-Botelho   A.,   Quinnell   R.J.   et   al.   Age-related   changes   in
hookworm   infection,   anemia   and   iron   deficiency   in   an   area   of   high   Necator
americanus   hookworm   transmission   in   south-eastern   Brazil   //   Trans   R   Soc   Trop
Med Hyg. – 2007. –101. – 2. – p. 146-154.
130. Brooker S., Kabatereine N.B., Fleming F. et al. Cost and cost-effectiveness
of   nationwide   school-based   helminth   control   in   Uganda:   intra-country   variation
and effects of scaling-up // Health Policy Plan. – 2008. –23. – 1. – p. 24-35.
131. Bundy   D   A   P,   Appleby   L,   Bradley   M,   Croke   K,   Hollingsworth   T   D.,   and
others.   2017.   “Mass   Deworming   Programs   in   Middle   Childhood   and
Adolescence.”   In   Disease   Control   Priorities,   Child   and   Adolescent   Health   and
Development   (third   edition):   Volume   8,   edited   by   Bundy   D   A   P,   de   Silva   N,
118 Horton S, Jamison D T, Patton G C, editors. Washington, DC: World Bank.
132. Bundy   D   A   P,   de   Silva   N,   Horton   S,   Patton   G   C,   Schultz   L,   Jamison   D   T.
2017.   “Child   and   Adolescent   Health   and   Development:   Realizing   Neglected
Potential.”   In   Disease   Control   Priorities,   Child   and   Adolescent   Health   and
Development   (third   edition):   Volume   8,   edited   by   Bundy   D   A   P,   de   Silva   N,
Horton S, Jamison D T, Patton G C, editors. Washington, DC: World Bank.
133. Bundy   D   A   P,   Kremer   M,   Bleakley   H,   Jukes   M   C,   Miguel   E.   2009.
“Deworming and Development: Asking the Right Questions, Asking the Questions
Right.”   PLoS   Neglected   Tropical   Diseases   3   (1):   e362.   [PMC   free   article]
[PubMed]
134. Bundy   D   A   P,   Wong   M   S,   Lewis   L   L,   Jorton   J.   1990.   “Control   of
Geohelminths   by   Delivery   of   Targeted   Chemotherapy   through   Schools.”
Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene 84 (1): 115–
20. [PubMed]
135. Clemens   M,   Sandefur   J.   2015.   “Mapping   the   Worm   Wars:   What   the   Public
Should   Take   Away   from   the   Scientific   Debate   about   Mass   Deworming.”   The
Center for Global Development Blog, July 30.
136. Croke   K,   Hicks   J   H,   Hsu   E,   Kremer   M,   Miguel   E.   2016.   “Does   Mass
Deworming   Affect   Child   Nutrition?   Meta-Analysis,   Cost-Effectiveness,   and
Statistical Power.” Working Paper 22382, National Bureau of Economic Research,
Cambridge, MA.
137. Croke   K.   2014.   “The   Long   Run   Effects   of   Early   Childhood   Deworming   on
Literacy and Numeracy: Evidence from Uganda.” Unpublished.
138. Davey   C,   Aiken   A   M,   Hayes   R   J,   Hargreaves   J   R.   2015.   “Re-Analysis   of
Health   and   Educational   Impacts   of   a   School-Based   Deworming   Programme   in
Western Kenya: A Statistical Replication of a Cluster Quasi-Randomized Stepped-
Wedge   Trial.”   International   Journal   of   Epidemiology   44   (5):   1581–92.
doi:10.1093/ije/dyv128. [PMC free article] [PubMed]
139. DC   Taylor-Robinson,   N   Maayan,   K   Soares-Weiser,   S   Donegan,   P   Garner
Deworming   drugs   for   soil-transmitted   intestinal   worms   in   children:   effects   on
119 nutritional   indicators,   haemoglobin,   and   school   performance   Cochrane   Database
Syst Rev, 7 (2015)
140. Del   Ozzo-Magana   B.R.,   Lazo-Longer   A.   Cutierres   Castnellon   P.,   Ruiz-
Maldonaldo   R.   Common   Ddermatosis   in   Children   Referred   to   a   Specialized
Pediatric   Dermatology   Service   in   Mexico   af   comparative   Study   between   Two
Decades. ISRN Dermatoiol. 2012; 20(12):351-603
141. Dhaliwal   I,   Duflo   E,   Glennerster   R,   Tulloch   C.   2012.   “Comparative   Cost-
Effectiveness   Analysis   to   Inform   Policy   in   Developing   Countries:   A   General
Framework with Applications for Education.” Abdul Latif Jameel Poverty Action
Lab, Cambridge, MA.
142. Dr Vivian Awelch P  et all.  Mass deworming to improve developmental health
and   wellbeing   of   children   in   low-income   and   middle-income   countries:   a
systematic review and network meta-analysis //The Lancet Global Health Volume
5, Issue 1, January 2017, Pages e40-e50
143. Dupas   P.   2014.   “Getting   Essential   Health   Products   to   Their   End   Users:
Subsidize, but How Much?” Science 345 1279–81. [PMC free article] [PubMed]
144. El-KhatubE.A.,   ZotfiR.A.,   AbdElazizH.M.,   El-ShierhS.E..   Prevalence   of
skin   diseases   among   primary   shcoolchildren   in   Domietta.   Egypt   int   Dermatol
2014, 53(5):609-16
145. F Makamu, M Azam, H Kazianga Returns to controlling a neglected tropical
disease schistosomiasis control program and education outcomes in Nigeria
146. Faria CP, Zanini GM, Dias GS, da Silva S, de Freitas MB, Almendra R, et al.,
Geospatial  distribution of  intestinal  parasitic  infections  in Rio de Janeiro  (Brazil)
and its association with social determinants. PLoS Negl Trop Dis, 2017. 11(3): p.
e0005445.
147. Galloway   R,   Kristjansson   E,   Gelli   A,   Meir   U,   Espejo   F.,   and   others.   2009.
“School Feeding: Outcomes and Costs.” Food and Nutrition Bulletin 30 (2): 171–
82. [PubMed]
148. Givewell   Combination   deworming   (mass   drug   administration   targeting   both
schistosomiasis   and   soil-transmitted   helminths)
120 http://www.givewell.org/international/technical/programs/deworming   (December,
2015) (accessed March 15, 2016).
149. GiveWell.   2013.   “Top   Charities.”   http://www .givewell.org /charities/top-
charities.
150. GiveWell.   2016.   “Deworm   the   World   Initiative,   led   by   Evidence   Action.”
http://www .givewell.org /international/top-charities /deworm-world-
initiative#sources1155.
151. Gosa   Ebrahim   Geleto,   Tesfu   Kassa   &   Berhanu   Erko.   Epidemiology   of   soil-
transmitted   helminthiasis   and   associated   malnutrition   among   under-fives   in
conflict affected areas in southern Ethiopia //Tropical Medicine and Health volume
50, Article number: 44 (2022)
152. Hall   A,   Horton   S.   2008.   “Best   Practice   Paper:   Deworming.”   Copenhagen
Consensus Center, Denmark.
153. Hall A, Nguyen Bao L, Khanh D A, Bundy P, Quan N, Dung T Son Hong.,
and others. 2006. “A Randomized Trial of Six Monthly Deworming on the Growth
and Educational Achievements of Vietnamese School Children.” Unpublished.
154. Healthcare   Triage.   2015.   “Replication,   Re-Analysis,   and   Worm   Wars.”
https://www .youtube.com /watch?v=9SCFlYlNlLQ.
155. Hicks   J   H,   Kremer   M,   Miguel   E.   2015.   “Commentary:   Deworming
Externalities and Schooling Impacts in Kenya: A Comment on Aiken et al. (2015)
and   Davey   et   al.   (2015).”   International   Journal   of   Epidemiology   44   (5):   1593–6.
doi:10.1093/ije/dyv129. [PubMed]
156. Horton   J.   Human   gastrointestinal   helminth   infections:   are   they   now
neglected diseases? // Trends Parasitol. – 2003. – 19. – 11. – p. 527-531.
157. Hotez  P  J,  Molyneux  D  H, Fenwick  A, Kumaresan   J,  Ehrlich  Sachs  S.,  and
others.  2007. “Control  of  Neglected Tropical  Diseases.”  New England Journal  of
Medicine 357 1018–27. [PubMed]
158. Hotez   P.,   Bundy   D.,   Beegle   K.   et   al.   Helminth   infections:   Soil-transmitted
helminth   infections   and   schistosomiasis.   Disease   control   priorities   in   developing
countries. – 2 nd
. – New York. Oxford University Press, 2006.   
121 159. Hotez PJ, Alvarado M, Basáñez M-G, Bolliger I, Bourne R, Boussinesq M, et
al. The global burden of disease study 2010: interpretation and implications for the
neglected tropical diseases.   PLoS Negl Trop Dis.   2014; 8 (7). -Р.1356-1359
160. Hunter M.M., Wang A., McKay D.M. Helminth infection enhances disease
in a murine Th2 model of colitis // Gastroenterology. – 2007. – Vol.132 №4. – p.
1320-1330.00.
161. Hymenolepis diminuta: Activity of anti-oxidant enzymes in different parts of
rat   gastrointestinal   tract. /Kosik-Bogacka   DI,   Baranowska-Bosiacka   I,   Noceń   Iet
al.//Exp   Parasitol.   2011   Jul;128(3):265-71.   doi:   10.1016/j.exppara.2011.02.026.
Epub 2011 Mar 2.PMID:   21376042.
162. Hymenolepis diminuta: analysis of the expression of Toll-like receptor genes
and   protein   (TLR3   and   TLR9)   in   the   small   and   large   intestines   of   rats. /Kosik-
Bogacka   DI,   Wojtkowiak-Giera   A,   Kolasa   A,   et   al.//Exp   Parasitol.   2014
Oct;145:61-7.   doi:   10.1016/j.exppara.2014.07.009.   Epub   2014   Aug
1.PMID:   25092440.
163. James   E.   Wright ,   Marleen   Werkman,Julia   C.   Dunn,   Roy   M.   Anderson
Current   epidemiological   evidence   for   predisposition   to   high   or   low   intensity
human helminth infection: a systematic review  //  Parasit Vectors. 2018; 11: 65.
164. Jourdan   PM,   Montresor   A,   Walson   JL,   Building   on   the   success   of   soil-
transmitted   helminth   control—The   future   of   deworming.   PLoS   Negl   Trop   Dis,
2017. 11(4): p. e0005497. pmid:28426784
165. Kabatereine   N,   Tukahebwa   E,   Brooker   S,   Alderman   H,   Hall   A.   2001.
“Epidemiology   of   Intestinal   Helminth   Infections   among   Schoolchildren   in
Southern Uganda.” East African Medical Journal 78 283–86. [PubMed]
166. Khan M.Y. An analytical study of factors related to infestation by intestinal
parasites in rural school children (report of a pilot study) // Public Health. – 1979.
– 93. – 2. – p. 82-88.
167. Kim   B.J.,   Song   K.S.,   Kong   H.H.,   Cha   H.J.   Heavy   Hymenolepis   nana
infection   possibly   through   organic   foods:   report   of   a   case   //   Korean   J   Parasitol.
2014 Feb; 52(1): 85–7.
122 168. Koroma M.M., Williams R.A., de la Haye R.R. et al. Effects of albendazole
on   growth   of   primary   school   children   and   the   prevalence   and   intensity   of
soiltransmitted helminthes in Sierra Leone // J Trop Pediatr. – 1996. – 42. – 6. – p.
371-372. 
169. Kosik-Bogacka   DI,   Baranowska-Bosiacka   I,   Salamatin   R.   Hymenolepis
diminuta:   Effect   of   infection   on   ion   transport   in   colon   and   blood   picture   of
rats. //Exp Parasitol. 2010 Mar;124(3):285-94. doi: 10.1016/j.exppara.2009.10.014.
Epub 2009 Nov 4.PMID:   19895811
170. Kosik-Bogacka DI, Kolasa A.   Histopathological changes in small and large
intestines   during   hymenolepidosis   in   rats. //   Folia   Biol   (Krakow).   2012;60(3-
4):195-8. doi: 10.3409/fb60_3-4.195-198.PMID:   23342916.
171. Kremer M, Glennerster R. 2011. “Improving Health in Developing Countries:
Evidence   from   Randomized   Evaluations.”   In   Handbook   of   Health   Economics,
Volume 2, edited by Pauly M, McGuire V, Barros T G P P, editors. Oxford U.K.:
Elsevier Press.
172. Kremer   M,   Holla  A.   2009.  “Pricing   and  Access:   Lessons   from   Randomized
Evaluations in Education and Health.” In What Works in Development: Thinking
Big   and   Thinking   Small,   edited   by   Easterly   W,   Cohen   J,   editors.   .   Washington,
DC: Brookings Institution Press.
173. Kremer   M,   Miguel   E.   2007.   “The   Illusion   of   Sustainability.”   Quarterly
Journal of Economics 112 (3): 1007–65.
174. Kruger  M,  Badenhorst  C  J, Mansvelt  E P G, Laubscher  J  A, Benade  A J S.
1996.   “The   Effect   of   Iron   Fortification   in   a   School   Feeding   Scheme   and
Anthelminthic   Therapy   on   the   Iron   Status   and   Growth   of   6–8-Year-Old   School
Children.” Food and Nutrition Bulletin 17 (1).
175. Kumar   H.,   Jain   K.,   Jain   R.   A   study   of   prevalence   of   intestinal   worm
infestation and effi cacy of anthelminthic drugs // Med J Armed Forces India. 2014
Apr; 70(2): 144–8.
123 176. Kvalsvig  J.D.  Parasites,  nutrition,  child development  and  public policy.  In:
Crompton D.W.T., Montresor A., Nesheim M.C. et al, editors. Controlling disease
due to helminth infections. Geneva: World Health Organization; 2003. p. 55-56.
177. Lin   R.J.,   Chen   C.Y.,   Lu   C.M.,   Ma   Y.H.Anthelmintic   constituents   from
ginger   (Zingiber   offi   cinale)   against   Hymenolepis   nana   //   Acta   Trop.   2014   Dec;
140: 50–60.
178. Mettrick D. F., Jackson D.J. Vitamin abruption in the in vivo intestione and
infected (Hymenolepis diminuta: Cestoda) rats // J Helminthol.   – 1979. – Vol.53,
№ 3. – p. 213-222.
179. Miazek N., Michalels I., Pawlowska-Kisid M., Olszowska M., Rudnicka L.,
Pityriasis   Alba   –   Common   Disease,   Enigmatic   Entity:   Up-to-Date   Review   of
Literature. Ptdiatr Dermatol. 2015; 32 (6) :786-91.
180. Miguel E, Kremer M. 2004. “Worms:  Identifying Impacts on Education and
Health in the Presence of Treatment Externalities.” Econometrica 72 (1): 159–217.
181. Miguel   E,   Kremer   M.   2014.   “Guide   to   Replication   of   Miguel   and   Kremer
2004.”   http://emiguel .econ.berkeley .edu/research /worms-identifying-impacts-on-
education-and-health-in-the-presence-of-treatment-externalities.
182. Mohammad   M.A.,   Hegazi   M.A.   Intestinal   permeability   in   Hymenolepis
nana as reflected by noninvasive lactulose / mannitol dual permeability test and its
impaction on nutritional parameters of patients // J. Egypt. Soc. Parasitol. – 2007. –
Vol.37, № 3. – p. 877-891.
183. Montresor A, Addiss D, Albonico M et al. Methodological bias can lead the
Cochrane collaboration to irrelevance in public health decision-making PLoS Negl
Trop Dis, 9 (2015), p. e0004165
184. Montresor  A., Crompton D.W.T., Gyorkov T.W. et  al. Helminth control  in
school-age children: a guide for managers of control programmes. Geneva. WHO
Library Cataloguing-in-Publication Data, 2002. – 25-26 p.
185. Mumtaz S., Siddiqui H., Ashfaq T. Frequency and risk factors for intestinal
parasitic   infection   in   children   under   five   еars   age   at   a   tertiary   care   hospital   in
Karachi // J Pak Med Assoc. – 2009. – 59. – 4. – p. 216-219.
124 186. Okyay   P.,   Ertug   S.,   Gultekin   B.   et   al.   Intestinal   parasites   prevalence   and
related factors in school  children, a western city sample – Turkey // BMC  Public
Health. – 2004. – 4. – p. 64.
187. Ozier   O.   2014.   “Exploiting   Externalities   to   Estimate   the   Long-Term   Effects
of   Early   Childhood   Deworming.”   Policy   Research   Working   Paper   7052,   World
Bank, Washington, DC.
188. Ozler   B.   2015.   “Worm   Wars:   A   Review   of   the   Reanalysis   of   Miguel   and
Kremer’s Deworming Study.” Development Impact Blog, July 24.
189. Parajuli   RP,   Fujiwara   T,   Umezaki   M,   Konishi   S,   Takane   E,   Maharjan   M,
Prevalence and risk factors of soil-transmitted helminth infection in Nepal. Trans R
Soc Trop Med Hyg, 2014. 108(4): p. 228–36. pmid:24488979
190. Persaud   R.,   Wang   A.,   Reardon   C.,   McKay   D.M.     Characterization   of   the
immunoregulatory   response   to   the   Hymenolepis   diminuta   in   the   non-permissive
mouse host // Int. J. Parasitol. – 2007. – Vol.37, № 3-4. – p. 393-403.
191. Pittet   D.,   Sax   H.,   Hugonnet   S.   et   al.   Cost   implications   of   successful   hand
hygiene promotion // Infect Control Hosp Epidemiol. – 2004. – 25. – 3. – p. 264-
266.
192. Preparation   of   MCT-13   and   investigation   of   its   activity
against   hymenolepidosis . /Sevbo   DP,   Trusov   SN,   Malakhova   AIu,   et   al.//   Med
Parazitol (Mosk). 2010 Apr-Jun;(2):45.PMID:   20608186.
193. Pullan RL, Smith JL, Jasrasaria  R, Brooker SJ. Global numbers of infection
and   disease   burden   of   soil   transmitted   helminth   infections   in   2010.   Parasit
Vectors.   2014; 7 (1):37.  – Р. 1756- 1758
194. Quihui   L.,   Valencia   M.E.,   Crompton   D.W.   et   al.   Role   of   the   employment
status and education of mothers in the prevalence of intestinal parasitic infections
in Mexican rural school children // BMC Public Health. – 2006. – 6. – p. 225.
195. Sadaga G.A., Kassem H.H. Prevalence of intestinal parasites among primary
school children in Derna District, Libya // J Egypt Soc Parasitol. – 2007. – 37.  – 1.
– p. 205-214.
125 196. Sanad   M.M.,   Al-Furaeihi   L.M.   Effect   of   some   immunomodulators   on   the
host-parasite system in experimental Hymenolepiasis nana // J Egypt Soc Parasitol.
– 2006. – Vol.36, №1. – p. 65-80.  
197. Saunders  K.A.,  Raine   T.,  Cooke   A.  et  al.  Inhibition  of  autoimmune  type  1
diabetes by gastrointestinal helminth infection // Infect Immun. – 2007. – 75.  – 1.
– p. 397-407.
198. Savioli L., Montresor A., Albonico M. Control strategies. In: Holland C.V.,
Kennedy   M.W.,   editors.   The   geohelminths:   Ascaris,   Trichuris   and   Hookworm.
Netherlands: Kluwer Academic Publishers; 2002.  р . 25-37.
199. Schapiro   L.   1919.   “The   Physical   and   Economic   Benefits   of   Treatment   for
Hookworm Disease.” Journal of the American Medical Association 73 1507–09.
200. Selected   Molecular   Mechanisms   Involved   in   the   Parasite ⁻ Host
System   Hymenolepis diminuta ⁻ Rattus  norvegicus . /Kapczuk P, Kosik-Bogacka  D,
Łanocha-Arendarczyk   N,   et   al.//Int   J   Mol   Sci.   2018   Aug   17;19(8):2435.   doi:
10.3390/ijms19082435.PMID:   30126154.
201. Simeon   D   T,   Grantham-McGregor   S   M,   Callender   J   E,   Wong   M   S.   1995.
“Treatment of Trichuris trichiura Infections Improves Growth, Spelling Scores and
School   Attendance   in   Some   Children.”   Journal   of   Nutrition   125   (7):   1875–83.
[PubMed]
202. Spakulová M, Orosová M, Mackiewicz JS.   Cytogenetics and chromosomes
of   tapeworms   (Platyhelminthes,   Cestoda). //Adv   Parasitol.   2011;74:177-230.   doi:
10.1016/B978-0-12-385897-9.00003-3.PMID:   21295678   Review.
203. Speich   B,   Knopp   S,   Mohammed   K   A,   Khamis   I   S,   Rinaldi   L.,   and   others.
2010. “Comparative Cost Assessment of the Kato-Katz and FLOTAC Techniques
for   Soil-Transmitted   Helminth   Diagnosis   in   Epidemiological   Surveys.”   Parasites
and Vectors 3 (71): 1–11. [PMC free article] [PubMed]
204. Staudacher O, Heimer J, Steiner F, Kayonga Y, Havugimana JM, Ignatius R,
et   al.  Soil-transmitted  helminths   in  southern   highland   Rwanda:  associated   factors
and   effectiveness   of   school-based   preventive   chemotherapy.   Tropical   Med   Int
Health.   2014; 19 (7):812–824.
126 205. Steinmann P., Usubalieva J., Imanalieva C. et al. Rapid appraisal of human
intestinal  helminth infections among school  children in Osh oblast, Kyrgyzstan  //
Acta Trop. – 2010. – 116. – 3.  – p. 178-184.
206. Taylor-Robinson   D   C,   Maayan   N,   Soares-Weiser   K,   Donegan   S,   Garner   P.
2015.   “Deworming   Drugs   for   Soil-Transmitted   Intestinal   Worms   in   Children:
Effects   on   Nutritional   Indicators,   Haemoglobin,   and   School   Performance.”
Cochrane   Database   of   Systematic   Reviews   7:   CD000371.
doi:10.1002/14651858.CD000371.pub6. [PMC free article] [PubMed]
207. Uniting   to   Combat   Neglected   Tropical   Diseases.   2014.   “Delivering   on
Promises   and   Driving   Progress.”
http: //unitingtocombatntds .org/sites/default /files/document/NTD
_report_04102014_v4_singles.pdf.
208. Watkins   W   E,   Cruz   J.   R,   Pollitt   E.   1996.   “The   Effects   of   Deworming   on
Indicators   of   School   Performance   in   Guatemala.”   Transactions   of   the   Royal
Society of Tropical Medicine and Hygiene 90 (2): 156–61. [PubMed]
209. Weisbrod B A, Andreano R L, Baldwin R E, Kelley A C. 1973. Disease and
Economic Development: The Impact  of Parasitic Diseases  in St. Lucia. Madison:
University of Wisconsin Press.
210. WHO   (World   Health   Organization).   2015.   “Deworming   to   Combat   the
Health and Nutritional Impact of Helminth Infections.” e-Library of Evidence for
Nutrition   Actions   (eLENA),   WHO,   Geneva.
http://www .who.int/elena /titles/deworming/en.
211. WHO   Helminth   control   in   school-age   children.   A   guide   for   managers   of
control programmes (2nd edn.), World Health Organization, Geneva (2011)
212. Winiski   A   et   al.   Inhibitory   activity   of   pimecrolimus   and   tacrolimus   on
induced   cytokine   mRNA   and   protein   expression   in   a   human     T   cell   line
(Jurkat)measured   via  RT     PCR  and  ELISA    //   J.Invest  .  Dermatol.  –  2021  119  –
347.
127 213. Wordemann M., Polman K., Menocal Heredia L.T. et al. Prevalence and risk
factors of intestinal parasites in Cuban children // Trop Med Int Health. – 2006. –
11. – 12.  – p. 1813-1820.
214. Zuberbier   T     et   al.   The   ascomicin   macrolactam   pimecrolimus   (Elidel   (r)   ,
SDZ macellsand peri pheral blood basophilis // J. Allergy Clin . Immunol. – 2011
108:   275   –   280ASM   981)   is   a   potent   inhibitor   of   mediator   release     from   human
dermal
Шартли белгилар ва атмалар рўйхати
АлАТ -Аланинаминотрасфераза
АсАТ -Аспартатаминотрасфераза
АТ -Антитанача
БЖССТ -Бутун ЖаҳонСоғлиқниСақлашташкилоти
БТЁМ -бирламчи тиббий  ёрдами муассасаси
ИФТ -иммунофермент текшируви
МДҲ -Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги
МТМ -мактабгача таълим муассаси
ОИТС -ортирилган иммун танқислиги синдроми
ПЗР -полимераза занжир реакцияси
ССВ -соғлиқни сақлаш вазирлиги
ЭЧТ -эритроцитларнинг чўкиш тезлиги
IgM -М синфидаги иммуноглобулинлар
IgG -G синфидаги иммуноглобулинлар
Ig Е -Е синфидаги иммуноглобулинлар
БТЁМ бирламчи тиббий ёрдам муассасалари
128 129

БОЛАЛАРДА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ( Самарқанд вилояти мисолида) 39

МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................... .3 I БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ. ДУНЁ БЎЙИЧА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН КАСАЛЛАНИШНИНГ ДИНАМИКАСИ ВА НОЗОЛОГИК ТАРКИБИНИНГ ЭПИДЕМИОЛОГИК ТАХЛИЛИ § 1.1. Паразитар касалликлар билан зарарланиш даражасига таъсир этувчи омилларнинг ўрганилганлик даражаси ........................................................... 11 §1.2. Оммавий дегельминтизация самарадорлигини дунё бўйича ўрганилганлиги ............................................................................ ........................ 26 II БОБ. ҲУДУДНИНГ ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ ОРҚАЛИ БОЛАЛАРДА ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МАТЕРИАЛ ВА УСУЛЛАРИ § 2.1. Тадқиқотнинг объекти. .. .............................................................................33 §2.2. Тадқиқот усуллари .......... ..............................................................................39 III БОБ . ҲУДУДНИНГ ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ § 3.1. Самарқанд вилоятида 2011 – 2021 йилларда паразитар касалликлар билан касалланишнинг динамикасини ва нозологик таркибини ретроспектив эпидемиологик таҳлил этиш………………………..............................................53 § 3.2. Мактаб ўқувчилари, ота-оналар ва мактаб педагог ходимларининг гельминтозлар тўғрисидаги билим даражасини баҳолаш.................................................................................................................... 63 §3.3. Самарқанд вилояти ҳудудидаги болаларда паразитар касалликларни (энтеробиоз, гименолипедоз, лямблиоз) тарқалишига олиб келувчи етакчи хавф омилларини аниқлаш ....................................................................................69 IV БОБ. МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИ ОРАСИДА ОММАВИЙ ДЕГЕЛЬМИНТИЗАЦИЯ АЛГОРИТМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА ТАДБИҚ ЭТИШ ..................................................................................................73 V БОБ. ГЕЛЬМИНТОЗЛАРГА ҚАРШИ ЎТКАЗИЛАДИГАН ОММАВИЙ ПРОФИЛАКТИК ФАОЛИЯТНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БЎЙИЧА ТАКЛИФЛАР ИШЛАБ ЧИҚИШ ВА ТАДБИҚ ЭТИШ ..................................................................................................82 ХОТИМА ................................................................................................................ 86 2

ХУЛОСА ................................................................................................................. 102 АМАЛИЙ ТАВСИЯЛАР .....................................................................................103 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ .........................................104 Шартли белгилар ва атамалар рўйхати ..........................................................129 КИРИШ (фалсафадоктори (PhD) диссертациясианнотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда инсонда касаллик келтириб чиқарувчи 300 дан ортиқ гельминтозлар ва 50 тадан ортиқ содда жониворларнинг турлари маълум. Гельминтозлар ер шари аҳолиси орасида кенг тарқалган. ЖССТ нинг замонавий баҳосига кўра, Ер шари аҳолисининг ¼ қисми паразитар касалликлари билан зарарланган. Паразитар касалликлар айниқса, планета аҳолисининг катта қисми яшовчи Осиёнинг тропик ва субтропик ҳудудларида, Африка ва Лотин Америкасида тарқалган. У ҳаттоки, Арктика доирасидан ташқарида ҳам (Кол ярим ороли, Таймир, Ямал) учрайди, шунга кўра паразитар касалликлар соғлиқни сақлашнинг долзарб муаммоси ҳисобланади. Ушбу касалликлар дунё мамлакатларидаги камбағалларнинг соғлиғи ва фаровонлигининг ёмонлашишига олиб келмоқда 1 . Мазкур касалликлар учун асосий хавф гуруҳи ҳудуддан қатъий назар мактаб ва ўсмир ёшдаги болалар эканлиги тан олинди. Ушбу гуруҳларда гельминтга қарши препаратларни профилактик қўллаш эндемик минтақалар хисобланган айрим мамлакатларнинг миллий сиёсатининг бир қисмидир 2 . 1 World Health Organization. Report of the third global meeting of the partners for parasite control. Deworming for Health and Development Geneva, 29–30 November 2020 2 World Health Organization, UNICEF. Prevention and control of schistosomiasis and soil-transmitted helminthiasis. Joint statement. 2021 3

Жаҳонда паразитар касалликларни инсон организмига таъсирини ўрганиш, касалликларни эрта ташхислаш, асоратлар ривожланишини олдини олиш, аҳоли, айниқса мактаб ўқувчилари, мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчилари орасида профилактик чора-тадбирларни такомиллаштириш бўйича бир қатор илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бу борада, аҳоли ўртасида оммавий дегельминтизацияни ўтказиш, унинг самарадорлигини баҳолаш, замонавий текширув усулларини ўрганиш ва амалиётга тадбиқ этиш алоҳида аҳамият касб этади. Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш, эрта ташхисот усулларини такомиллаштириш бўйича кенг қамровли ишлар амалга оширилмоқда ҳамда юқумли ва юқумли бўлмаган касалликларга қарши профилактика чораларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. «Тиббий профилактика ишлари самарадорлигини янада ошириш орқали жамоат саломатлигини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги Қарори га мувофиқ, «...паразитар касалликлар рўйхатга олинган ҳудудларда улар бўйича соғломлаштириш тадбирини ишлаб чиқиш, ҳудудий тиббиёт ходимлари билан тадбирларни ташкил этиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилиб боришда иштирок этиш, санитария-гигиена, эпидемияга қарши, замонавий ва якка тартибдаги чора-тадбирлар асосида соғлиқни сақлаш ва мустаҳкамлашнинг ижтимоий-профилактик йўналишларини ривожлантириш бўйича чоралар кўриш...» каби вазифалари белгиланган. Ушбу вазифалар аҳоли орасида юқумли касалликлар ва уларнинг асоратларини ташхислаш ва даволаш даражасини замонавий тиббий ёрдамни янги босқичга кўтариш орқали касалланишни камайтириш ҳамда сифатли тиббий ёрдам учун замонавий технологияларни қўллашни такомиллаштириш имконини беради. Ў збекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 ноябрдаги «Бирламчи тиббий-санитария ёрдами муассасалари фаолиятига мутлақо янги механизмларни жорий қилиш ва соғлиқни сақлаш тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари 4

тўғрисида» 6110-сонли ПФ, 2022 йил 29 январдаги « 2022-2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги 60- сонли ПФ, 2022 йил 25 апрелдаги «Бирламчи тиббий-санитария ёрдамини аҳолига яқинлаштириш ва тиббий хизматлар самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 215-сонли ПҚ, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва Ўзбекистон халқига 2020-йил 29-декабрдаги Мурожаатномасида, тиббиёт ходимлари олдида белгиланган асосий вазифалар санитария-эпидемиология барқарорликни таъминлаш, тиббиёт соҳасини рақамлаштириш, телемедицинани йўлга қўйиш, 15 ёшгача бўлган болаларни 7 турдаги витамин ва паразитларга қарши препаратлар билан бепул таъминлаш бўйича алоҳида вазифа юклатилди ва дастур ишлаб чиқиш кераклиги алоҳида таъкидланди. Ушбу дастурга мувофиқ, 17 млн кишини қамраб олди ва 100 млрд сўм маблағ ажратилгани , ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологияларни ривожлани- шининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг: VI. «Тиббиёт ва фармакология» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. ЖССТ тупроқ орқали юқувчи гельминтларни олдини олишда эпидемик ҳудудларда яшовчи болалар ўртасида оммавий дегельминтизацияни ўтказишни тавсия этади. D Evans, A Ghosh (2008) ҳам ўз тадқиқотларида, оммавий дегельминтизацияга мактабда ўқувчиларни ўзлаштириш даражасини ошишига таъсир этувчи рентабель стратегия сифатида қарашган. Givewell (2015) эса, оммавий дегельминтизацияни ўтказиш қиммат бўлмаган тадбир (битта болага 0,50 АҚШ доллар) эканлигини, аммо ушбу тадбир учун йилига 276 миллион АҚШ доллар сарф қилинишини таъкидлаб ўтган, аммо унинг самарадорлигини баҳоламаган. 2015 йилда ўтказилган Кохрейн шарҳи 5