logo

ЗАРАФШОН ВОҲАСИДА ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРИНИ ТАРҚАЛИШИ, ЗАМОНАВИЙ ДАВОЛАШ ВА ПРОФИЛАКТИКА УСУЛЛАРИ

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3586.240234375 KB
ЗАРАФШОН ВОҲАСИДА ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР
КАСАЛЛИКЛАРИНИ ТАРҚАЛИШИ, ЗАМОНАВИЙ ДАВОЛАШ ВА
ПРОФИЛАКТИКА УСУЛЛАРИ
1 М У Н Д А Р И Ж А
Бет
КИРИШ ……………………………………………………………………………
6
I -боб   А ДАБИЁТЛАР ШАРҲИ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . .  . . . . . ……………
14
  1.1§.  Қорамоллар қон-паразитар (пироплазмидоз) касалликларининг ўзига хос
хусусиятлари ...............................................................................................
14
 1.2 §.  Қорамоллар қон-паразитар  касалликларининг тарқалиши  ва 
иқтисодий зарари . . . . ........................................................................................ 
20
 1.3 §.  Қорамоллар қ он-паразитар касалликларини даволаш ва   профилактика
қилишнинг  илмий асослари ......................................................... 
39
 1.4 §. Иксод каналари ва улар тарқатадиган касалликлар ..................................
59
II -боб ХУСУСИЙ ТАД Қ И Қ ОТЛАР  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……….   
67
2.1§. Тадқиқот материаллари ва услублари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..............
67
III- боб ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ
72
3.1§.   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда тарқалиш даражаси .......
72
3.2§.   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларининг тарқалиши ва мавсумий динамикаси....................................
74
2 3.3§.  Зарафшон воҳасининг  юқори  ҳудудларида  тейлериоз  билан касалланган 
қорамоллар  қонининг  гематологик текшириш натижалари..........
80
3.4§. Зарафшон воҳасининг  юқори  ҳудудларида  пироплазмоз  билан 
касаланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари........
81
3.5§. Зарафшон воҳасининг  қуйи  ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар 
касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда тарқалиш даражасини 
таққослаб ўрганиш.................................................................................................
82
3.6§. Зарафшон воҳасининг  қуйи  ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар 
касалликларининг тарқалиши ва мавсумий динамикаси....................................
84
3.7§. Зарафшон воҳасининг  қуйи  ҳудудларида  тейлериоз  билан касалланган 
қорамоллар  қонининг  гематологик текшириш натижалари........
87
3.8§. Зарафшон воҳасининг  қуйи  ҳудудларида  пироплазмоз  билан касаланган 
қорамоллар қонининг гематологик текшириш  натижалари...........
89
3.9§. Зарафшон воҳасининг турли хил ҳудудларидан ажратилган қорамоллар 
пироплазмози қўзғатувчиси Piroplasma bigeminum нинг патогенлик, 
морфологик хусусиятлари ва касалликнинг мавсумий динамикаси .................
90
3.10§.   Бабезиоз -Babesia colchica қўзғотувчисини криоконсервация қилиш 
усули.......................................................................................................................
95
IV   -   боб ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР КАЛЛИКЛАРИНИ ДАВОЛАШ 
ВА ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ЯНГИ УСЛУБЛАРИ
.........................................................................................................
99
4 .1 § .   Экспериментал   ва   спонтан   тейлериозни   “Тейласиде”   препарати   билан
даволаш самарадорлиги .. 
3 99
4 .2 § . Тейлериоздан даволашда “ Бупачек ”   препаратининг самарадорлиги....
106
4 .3 § .   Қорамоллар   пироплазмозини   ( Piroplasma   bigeminum)   даволаш   ва
профилактикасида   “Имкар-120”   препаратининг
самарадорлиги...........................................................................................................
108
4 .4 § . Қорамолларни тейлериоздан даволашда “Имкар-120” ва уни 
“Тейласиде” препарати билан комплекс қўллашнинг  самарадорлиги.............
111
4.5 § . Пироплазмоздан профилактика қилишда Имкар 120 препаратининг 
ишлаб чиқариш шароитида
114
  ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР МУ Ҳ ОКАМАСИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............
120
  ХУЛОСАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............  
126
 АМАЛИЁТГА ТАВСИЯЛАР      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……….
128
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Р Ў ЙХАТИ . . . . . . . . . . . . . . . .  ..........  
129
ИЛОВАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ……….. 
146
4 Кириш (фалсафа доктори  ( PhD ) диссертацияси аннотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Бугунги   кунда   дунёда   қорамолларнинг   қон-паразитар   (пироплазмоз,
бабезиоз,   тейлериоз)   касалликлари   Республикамизнинг   барча   ҳудудларида
кенг   тарқалган   бўлиб,   чорвачиликни,   айниқса   хориждан   келтирилган   зотли
ва махсулдор қорамолларни ривожлантиришда катта тўсқинлик қилиш билан
бир   вақтда   улкан   иқтисодий   зарар   eтказиши   эътироф   этилган.   «Африка   ва
Яқин Шарқ давлатлари жумладан, Кения, Эфиопия, Уганда, Марокко, Эрон,
Танзания,   Зимбабведа   ҳар   йили   мавжуд   молларнинг   30   фоизи   тейлериоз
билан касалланади ва шундан 60 фоизи ўлим билан якунланади. Фақат Кения
давлатида ҳар йили 60-86 минг бош қорамол нобуд бўлади ва чорвачиликни
ривожлантиришда     катта   тусқинлик   қилади» 1
,   «Республикамизда   эса   ҳар
йили   мавжуд   қорамолларнинг   9-10   фоиз   қон-паразитар   касалликлар   билан
касалланади   ва   ундан   келадиган   зарар     қорамолларнинг     ўлими,
махсулдорликни     пасайиб   кетиши   ва   ветеринария   санитария   тадбирларига
кетадиган   харажатларидан   иборат   бўлади» 2
.   Шунинг   учун   ветеринария
сохасида   қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликларини   тарқалишини
аниқлаш   ва   олдин   олиш     ҳамда   даволаш   ишларини   самарали   олиб   бориш
муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Дунё   миқёсида,   жумладан   Россия,   Украина,   Саудия   Арабистони,
Бирлашган   Араб   Амирлиги,   Эрон,   Иордания   ва   бошқа   давлатларда
қорамолларнинг   қон-паразитар   (пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)
касалликларига   замонавий   усулда   ташхис   қўйиш,   касалликларни   самарали
даволаш   схемалари   ва   даволавчи   препаратларни   ишлаб   чиқариш,
профилактик   воситаларни   такомиллаштириш   каби   кенг   кўламда   илмий
тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Республикамизда барча  соҳалар  билан бир қаторда  чорвачилик соҳаси
1
  Dolan   T.,   Voung   A.,   Seitch   B.,   Stass   D.,   Chemotherapy   of   East   Coast   fever:   Parvagione   treatment   of   clinical
diseas e induced isolates of Theilaria parva //Vet. Parasitol .-1984.-15.-2.-P.103-116.
2
  Турабоев Н.Ж. Пироплазмидоз касалликларининг эпизоотик холати. // “Ўзбекистон қишлоқ     хўжалиги”.
Тошкент 2001 й. № 4. -Б.62-63.
5 ҳам жадал суръатлар билан   ривожланиб бормоқда. Мустақиллик йилларида
юзага   келган   чорвачилик   тизимини   янги   шакли   ва   чорвачиликни     юритиш
технологиясидаги   ўзгаришлар,   хорижий   давлатлардан   зотли   ва   махсулдор
қорамолларни   юртимизга   кетирилиши   туфайли   қорамолларнинг   қон-
паразитар   касалликларини   тарқалиши   ва   эпизоотологиясида   руй   берган
ўзгаришлар,   уларга   қарши   даволаш   услуб-воситаларини   такамиллаштириш,
хозирги шароитга мос келадиган чора-тадбирлар тизимларини ишлаб чиқиш
ва   маҳаллий   хом-ашё   ва   технологиялар   асосида   импорт   ўрнини   босадиган
даволаш-профилактика воситалари яратишга алоҳида эътибор қаратиш зарур.
Шу   нуқтаи   назардан   қорамоллар   орасида   учрайдиган   қон-паразитар
касалликларнинг тарқалишини аниқлаш хамда уларга қарши юқори самарали
даволаш   -профилактика   чора-тадбирларини   ишлаб   чиқиш   ва   амалиётга
тадбиқ қилиш муҳум ва долбзарб вазифа бўлиб ҳисобланади.   
Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2022   йил   28   январдаги
ПФ-60   сони   «2022-2026   йилларга   мўлжалланган   янги   Ўзбекистоннинг
тараққиёти стратегияси тўғрисида»ги 3
  Фармони , 2020   йил 25 ноябрдаги ПҚ-
4899-сон   «Биотехнологияларни   ривожлантириш   ва   мамлакатнинг   биологик
хавфсизлигини   таъминлаш   тизимини   такомиллаштириш   бўйича   комплекс
чора-тадбирлар   тўғрисида»ги ,   Вазирлар   Маҳкамасининг   2018   йил   23
июлдаги   564-сон   «Ветеринария   дори   воситалари   ишлаб   чиқаришнинг   янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда соҳага доир
бошқа   ҳуқуқий-меъёрий   ҳужжатларда   белгиланган   вазифаларни   амалга
оширишда ушбу диссертация  тадқиқотлари муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг   Республика   фан   ва   технологиялари
ривожланишининг   устувор   йўналишларига   мувофиқлиги.   Мазкур
тадқиқот   Республика   фан   ва   технологиялар   ривожланишининг   V.   «Қишлоқ
хўжалиги,   биотехнология,   экология   ва   атроф-муҳит   муҳофазаси»   устувор
йўналишлари доирасида бажарилган.
3
  Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   ПФ-60-сон   «2022-2026   йилларга   мўлжалланган   янги
Ўзбекистон тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги Фармони
6 Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Республикамизнинг   турли   хил  ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларининг   эпизоотик   ҳолатини   ўрганиш   ва   уларга   қарши   даволаш-
профилактика   чора-тадбирларини   ишлаб   чиқиш   ва   амалиётга   тадбиқ   қилиш
бўйича   М.З.Бернадская,   А.В.Богородицкий,   К.А.Арифджанов,   П.Н.Ли,
И.Х.Расулов, А.О.Орипов, Т.Х.Рахимов, А.Ғ.Ғафуров, Ў.И.Расулов ва бошқа
тадқиқотчилар томонидан кенг қамровли илмий тадқиқотлар олиб борилган.
Шунингдек   дунё   миқёсида   J. Ahmed,   A.Ali,   S.V. BugmyrinYe.Dschunkowcky,  
T.K.Greay,   R.M   Khattak,   B.J.Mans,   ҳ амдўстлик
давлатларида   П.С.Айдиев,   Ю.В.Глазунов,   В.Т.Заблоцкий,   Н.А.Колабский,
Р.Х.Нораев,   М.С.Сабаншиев,   Г.С.Шабдарбаев   ва   бошқалар   томонидан
қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   турли   иқлим   минтақаларда
тарқалиш   даражаси,   касаллик   тарқатувчиларининг   иммунобиологик   ва
морфологик   хусусиятлари,   даволаш   ва   олдини   олишнинг   илмий   жиҳатдан
асосланган чора-тадбирлари ишлаб чиқилган. Ишлаб чиқилган  айрим илмий
ишланмалар   хозирги   вақтда     ўз   мавқеини   йўқотганлиги   ҳамда
Республикамизда   чорвачиликнинг   янги   тизими   пайдо   бўлиши,   яйловларни
гидромелиоратив   холатларини   ўзгариши   сабабли   қон-паразитар
касалликларни   тарқалиш   даражасини   мукаммал   даражада   ўрганиш   уларга
қарши     хўжалик   юритиш   шароитига   мос   самарали   даволаш   ва   илмий
асосланган   олдини   олиш   чора-тадбирларни   ишлаб   чиқиш   ва   ветеринария
амалиётига жорий этиш долзарб вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.
Диссертация   тадқиқотининг   диссертация   бажарилган   илмий-
тадқиқот   муассасасининг   илмий-тадқиқот   ишлари   режалари   билан
боғлиқлиги.   Диссертация   иши   ветеринария   илмий-тадқиқот   институти
протозоология   лабораторияси   илмий-тадқиқот   ишлари   режасининг
«Қорамолларнинг пироплазмидозларига қарши  замонавий чора-тадбирларни
ишлаб   чиқариш
    ва   амалиётга   жорий   қилиш»   (2021-2022   йй.),   ҳамда   «Зарафшон   воҳасида
қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   тарқалиши,   замонавий   даволаш
7 ва   профилактика   усуллари»   (2021-2023   йй.)   мавзуларидаги   илмий   амалий
лойиҳалар доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг   мақсади   Зарафшон   воҳаси   ҳудудларида   қорамоллар
пироплазмоз,   бабезиоз   ва   тейлериоз   касалликларининг   тарқалишини
ўрганиш,   штаммлар   ажратиш,   турли   ҳудудлардан   ажратилган   касаллик
қўзғатувчиларининг   биологик   ва   морфологик   хусусиятларини   таққослаб
ўрганиш, қон-паразитар касалликларни тарқатувчи каналар фаунасини 
ва   тарқалиш   даражасини   аниқлаш,   даволаш   ва   профилактика   қилишнинг
янги   замонавий   усулларини   ишлаб   чиқиш   ҳамда   уларни   амалиётга   жорий
этишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
Зарафшон   воҳасининг   юқори     ва   қуйи   ҳудудларида   қорамоллар   қон-
паразитар   (пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)   касалликларининг   тарқалиш
даражасини ўрганиш;
қон-паразитар   касалликлар     билан   спонтан     касалланган   қора
моллардан   касаллик   қўзғатувчи   штаммларни   ажратиб,   криоконсервация
қилиш ва криобанкини ташкил  қилиш;
турли   хил   ҳудудлардан   ажратилган   қон-паразитар   касаллик
қўзғатувчиларини   биологик   ва   морфологик   хусусиятларини     экспериментал
тажрибаларда таққослаб ўрганиш;
Зарафшон   воҳаси   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларини  тарқатувчи  каналарнинг  тарқалиш   даражаси,   фаунаси 
ва биологик хусусиятларини аниқлаш;
қорамолларни қон-паразитар касалликлардан  даволаш 
ва   профилактика   қилишда   маҳаллий   ва   хорижий   доривор   воситалар
самарадорлигини  экспериментал  ва  спонтан  касал  қорамолларда  аниқлаш
ва амалиётга жорий этиш.
Тадқиқот объекти  сифатида Зарафшон воҳаси ҳудудидаги  чорвачилик
ҳўжаликларида   тарқалган   тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз   билан
касалланган қорамоллар, улардан олинган қон таҳлили,  касаллик тарқатувчи
8 каналар,   қон-паразитар   касалликларига   қарши   доривор     воситаларидан
фойдаланилган.
Тадқиқотнинг   предмети   пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз   билан
касалланган   қорамоллардан   олинган   қон   ва   қон   суртмаси,
тейлериоз,пироплазмоз   ва   бабезиоз   қўзғатувчилари   касаллик   тарқатувчи
каналар, доривор воситалар бўлиб ҳисобланади.
Тадқиқот усуллари.  Илмий тадқиқотларни бажаришда эпизоотологик,
клиник,   паразитологик,   патологоанотомик,   гематологик     ва   микроскопик
текшириш усуллардан фойдаланилган .
Тадқиқотнинг илмий янгилиги  қўйидагилардан иборат:
Илк  бор  Зарафшон  воҳасининг  юқори  ҳудудларида   тейлериоз  билан  8
%,   пироплазмоз   билан   6   %,   бабезиоз   билан     2   %   ва   қуйи     ҳудудларда
тейлериоз   билан   15   %,   пироплазмоз   билан   8   %   ва   бабезиоз   билан   2   %
қорамоллар касалланиши  аниқланди;
Зарафшон воҳасининг юқори ва қуйи ҳудудларида касаллик тарқатувчи
каналарнинг тарқалиш даражаси аниқланган;
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ва   қуйи   ҳудудларида   тейлериоз   ва
пироплазмоз   билан   касалланган   қорамоллардан   олинган   қон   намуналари
замонавий гемоанализаторда (DYMIND) тахлил қилинган;
Babesia   colchica     штаммининг   махаллий   воситалар   асосида
криокансервация услуби яратилган;
Қон-паразитар   касалликларга   қарши   “Тейласиде”,   ”Бупачек”,   Имкар-
120 препаратларининг даволаш ва профилактик самарадорлиги аниқланган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари  қуйидагилардан иборат :
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ва   қуйи   ҳудудларида   қон-паразитар
(тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз   )касалликларининг   тарқалиш   даражаси
аниқланган;
Турли ҳудудлардан ажратилган касаллик қўзғатувчиларининг биологик
ва морфологик хусусиятлари аниқланган;
Қон-паразитар   касалликларни   тарқатувчи   иксод   каналарнинг
9 тарқалиши ва фаунаси аниқланган;
Қорамоллар   бабезиоз   қўзғатувчиси-B.colchica   ни   криоконсервация
қилиш   усули   яратилган   ва   унинг   патогенлик   хусусияти   24   ойгача   бўлган
муддатни ташкил қилиши аниқланган. 
Қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   даволаш   ва   олдини   олиш
учун   махаллий   ва   хорижий   янги   Тейласиде,   Бупачек,   Имкар-120   дори
воситаларининг   самарадорлиги   экспериментал   тажрибаларда   ва   спонтал
касал   қорамолларда   синовдан   ўтказилиб,тегишли   кўрсатмалар   ишлаб
чиқилган ва амалиётга қўллаш учун тадбиқ қилинган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги   замонавий  услуб
  ва   воситалардан   фойдаланган   ҳолда   ўтказилганлиги,   эпизоотологик,
паразитологик,   клиник,   паталогоанатомик   ва   гематологик   усуллардан
фойдаланиш ва бошланғич маълумотларга ишлов бериш, шунингдек олинган
назарий   натижаларнинг   тажриба   маълумотлари   билан   тўғри   келиши,
тадқиқот   натижаларининг   лаборатория   ва   амалиёт   тажрибалари   билан
таққосланганлиги,   шунингдек,   олинган   натижаларнинг   мутахассислар
томонидан тасдиқлаб баҳоланганлиги билан исботланган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқот   натижаларининг   илмий   аҳамияти   шундан   иборатки,
чорвачиликнинг   ривожланишида   катта   иқтисодий   зарар   келтираётган
қорамоллар қон-паразитар касалликлари  Зарафшон воҳасининг юқори 
ва қуйи ҳудудларида таққослаб ўрганиш натижалари таҳлил қилинган ва шу
асосда   касалликларни   бартараф   қилишда   илмий   асосланган   чора-
тадбирларни яратиш ҳамда касалликларни даволаш ва олдини олишда зарур
бўлган   тизимларнинг   назарий   асосларини   ишлаб   чиқилганлиги   билан
изоҳланади.
Тадқиқот   натижаларининг   амалий   аҳамияти   Зарафшон   воҳасининг
юқори   ва   қуйи   ҳудудларида   қорамолларда   қон-паразитар   касалликларни
эпизоотологик   ҳолатининг   кенг   қамровли   таҳлил   қилинганлиги,
касалликларга   қарши   курашишнинг   самарали   ва   замонавий   усулларини
10 ишлаб   чиқилганлиги   ҳамда   янги   маҳаллий   ва   хорижий   доривор
воситаларнинг   ветеринария   амалиётига   тадбиқ   қилинганлиги   билан
тавсифланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.   Қорамолларнинг қон-
паразитар касалликларига қарши курашишнинг замонавий услуб воситалари
бўйича олиб борилган илмий-тадқиқотлар натижалари асосида:
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ва   қуйи   ҳудудларида   қорамолларнинг
қон-паразитар   касалликларини   тарқалиши   ва   уларни   тарқатувчи   каналарни
тарқалиш даражасини ўрганиш  натижасида    ҳудудларга  мос чора-тадбирлар
ишлаб   чиқилган   ҳамда   амалиётга   жорий   қилиш   натижасида   қорамолларда
қон-паразитар   касалликларини   тарқалиш   даражасини   камайтиришга
эришилган   (Ветеринария   ва   чорвачиликни   ривожлантириш   қўмитасининг
2023   йил   24   мартдаги   02/23-119-сон   маълумотномаси).   Натижада
қорамолларни   ушбу   касалликлардан   80-90   фоизгача   олдини   олишга
эришилган.
«Қишлоқ   хўжалик   ҳайвонларининг   протозоозлари»   номли   Ўқув
қўлланма   ишлаб   чиқилиб,   (Ветеринария   ва   чорвачиликни   ривожлантириш
қўмитасининг   2023   йил   24   мартдаги   02/23-119-сон   маълумотномаси),
амалиётга   жорий   қилиш   натижасида   хўжаликларни   ушбу   касалликлардан
соғломлаштириш имконини яратилган.
«Қорамоллар   тейлериозини   диагностикаси»   бўйича   услубий   қўлланма
ишлаб   чиқилган,   (Ветеринария   ва   чорвачиликни   ривожлантириш
қўмитасининг 2023 йил 24 мартдаги 02/23-119-сон маълумотномаси) ва у чоп
этилиб қорамолчилик фермер хўжаликларида қон-паразитар касалликларини
даволашда ва профилактика қилиш чора-тадбирларини амалиётда илмий асос
сифатида  фойдаланиш учун тарқатилган.
Тадқиқот   натижаларининг   апробацияси.   Мазкур   тадқиқот
натижалари   2021-2023   йилларда   Ветеринария   илмий-тадқиқот
институтининг Услубий ва Илмий кенгашларида муҳокама қилинган. Илмий
тадқиқот   ишлари   натижасида   4-та,   шу   жумладан   2   та   Республика   ва   2   та
11 ҳалқаро илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот   натижаларининг   эълон   қилиниши.   Диссертация   мавзуси
бўйича   жами   18   та   илмий   иш   чоп   этилган:   Ўзбекистон   Республикаси   Олий
Аттестация Комиссиясининг докторлик диссертациялари   натижаларини чоп
этишга тавсия этилган илмий нашрларда 12 та, жумладан 4 та Республика 
ва 8 та хорижий нашрларда чоп этилган, олинган натижалар асосида 1 Ўқув
қўлланма, 1  услубий қўлланма чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.   Диссертация  таркиби кириш,
учта боб, хулоса, амалиётга тавсиялар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва
иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми 120 бетни ташкил этган.
12 I-боб. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ
1.1 §.  Қорамоллар қон-паразитар (пироплазмидоз)
касалликларининг ўзига хос хусусиятлари.
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлари   чорвачиликни
ривожлантиришда   катта   тўсқинлик   қилади.   Шунинг   учун,   Республикамиз
мустақиллиги     даврида   тузилган   янги   тизимдаги     чорвачилик,   дехқон   ва
фермер   хўжаликларида   қон-паразитар   касалликларнинг   эпизоотик   ҳолатини
мукаммал   ўрганиш   ва   хозирги   замон   талабларига   мос   чора-тадбирларни
ишлаб   чиқиш   ҳамда   амалиётга   жорий   қилиш   -   ветеринария   фанининг
устувор йўналишиларидан ҳисобланади. 
Аввало,   қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   қўзғатувчи   бир
ҳужайрали   содда   мавжудотлар   табиатини   микроскопик   организмлар
сифатида микробиология соҳасидаги олимлар ўрганишган. Кейинчалик, улар
алоҳида   ажратилиб,   махсус   протозоология   фани   шакиллантирилди.   Ўша
йиллар бир ҳўжайрали патоген содда жониворларни ўрганиш борасида катта
аҳамиятга   молик   илмий   кашфиётлар   қилинди.   Жумладан,   пироплазмидоз,
трипаносомоз,   малярия,   эймериозлар   ва   бошқа   касаллик   қўзғатувчилари
аниқланди.   Ветеринарияда   протозоология   фани   бўйича   олиб   борилган   бир
қатор   илмий   тадқиқотлар     кўпгина   давлатларда   эпидемия   ва   эпизоотиянинг
сабабчилари   бўлган   протозооз   касаллик   қўзғатувчиларини   аниқланишига
сабаб   бўлди.   1880   -   йилларда   Ҳиндистонда   “сурра”   деб   аталувчи   касаллик
кенг   тарқалганлиги   ва   унинг   қўзғатувчиси–трипаносомалар   эканлигини
ветеринария врачи Эванс аниқлаган. 1885 йилда Африка қитъасида Брус   уй
ҳайвонлари   орасида   кўп   учрайдиган   трипаносомоз   қўзғатувчиларини
аниқлашга   муваффақ   бўлди.[136;280-284-б.].   1888   йилда   Руминия   олими
Бабеш   қорамоллар   орасида   кенг   тарқалган   “кровемочка”   касаллигининг
қўзғатувчисини   аниқлашга   эришди.   1889   йили   Смит   ва   Кильборн   ҳам
қорамоллар қони таркибида пироплазмидаларни топиб, шу билан Америкада
“Техас   иситмаси”   деб   ном   олган   касаллик   қўзғатувчиси   Piroplasma
bigeminum   эканлигини   исбот   қилдилар   [137 ;456-459-б. ] .   1893   йилда   бу
13 муаллифлар   пироплазмоз   касаллигини   қўзғатувчилари   касал   ҳайвон
организмидан   соғломларига   яйлов   каналари     орқали   тарқатишини
аниқладилар.   Бу   эса   фан   оламида,   инсон   ва   ҳайвонларнинг   турли
касалликлари сабабчиси  бўлган  бир  ҳўжайрали организмлар  тўғрисида   янги
кашфиёт   бўлди. [ 123;35-40-б. ] .   Рус   олими   Д.Л.Романовский   содда
мавжудотларни,   шу   жумладан   пироплазмаларни   бўяш   учун   махсус
буёқларни   кашф   қилиши   пироплазмидозларни   ҳар   томонлама   ўрганишга
асос бўлди [102;42-б.]. 
Протозоология   фанининг   ривожланишида   рус   олимларидан
И.И.Мечников ва Д.Л.Романовский биринчилар қаторида одамларнинг безгак
касаллиги қўғатувчиси содда организмлар эканлигини исботладилар. Одам ва
ҳайвонлар протозоозларининг даволаш усулларини ишлаб чиқишда, доривор
моддаларнинг   касаллик   қўғатувчиларига   таъсирини   ўрганишда   П.Эрлих   ва
Д.Л.Романовский ишлари муҳим аҳамият касб этди[74;43-б.].
Протозоология   фанини   юксалтиришда   Россиянинг     таниқли
олимларидан   бири   А.И.Качинский   (1898й)   биринчи   бўлиб   йирик   шохли
ҳайвонларнинг   пироплазмоз   касаллик   қўзғатувчиларини   аниқлаб,   уларнинг
патогенези ва морфологиясини ўрганди ҳамда тавсифини берди  [64 ;505-б. ] .  
1903   йилда   бир   қатор   муаллифлар   Кавказ   орти   ҳудудларида
қорамолларнинг   тейлериоз   касаллиги   қўзғатувчисини   аниқладилар.   1906
йилда   А.В.Белицер   ва   Е.И.Марциновскийлар   Рязань   вилоятида   отлар
пироплазмозини   аниқладилар   ва   шу   билан   бир   вақтда   унинг   биологик   ва
касаллик   қўзғатувчи   паразитларнинг   морфологик   хусусиятларига   тавсиф
беришди [136;280-284-б.].
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлари   ва   уларнинг
қўзғатувчиларини   И.М.Лус   ва   Е.П.Джунковскийлар   1903   йилда   Тошкент
шаҳридаги   қушхоналарда   қорамоллар   тейлериозини   аниқлашга   муваффақ
бўлганлар   ва   ушбу   касаллик   қўзғатувчиларини   биологик   ва   морфологик
хусусиятларига тавсиф беришди.[123;35-40-б.]. А.Дмитриев 1909 йил декабр
ойида Тошкентда гўштга топширилган йирик шохли ҳайвонлар орасида ҳам
14 пироплазмоз   билан   касалланган   қорамоллар   борлигини   қайд   этиб,   уларнинг
қонидан тайёрланган суртмаларда касаллик қўзғатувчи-Piroplazma bigeminum
ни топади ва унинг морфологик хусусиятларини изохлаб беради [28; 6-8-б.]. 
Туркистон   ўлкасида   қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини
ўрганиш   натижасида   биринчи   илмий   асосланган   маълумотлар   бериб,   ушбу
касалликларнинг   эпизоотологик   маълумотларини,   клиник   белгилари   ва
патологоанатомик   ўзгаришлари   ҳақида   маълумот   бериб,   пироплазмозни
тейлериоз   касаллигидан   фарқлаб   берган   ҳамда   уларни     алохида   тавсифлаб
берган.   [12; 13-15-б.].
Туркистон ўлкасига қилинган экспедицияда трипаносомоз, лейшманиоз
ва   пироплазмидоз   (тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз)   касалликлари   бўйича
кўпгина   илмий-тадқиқотлар   олиб   борилди   ва   касаллик   қўзғатувчиларини
ташувчи   каналарнинг   фаунаси   аниқланди   ҳамда   унинг     натижасида
ветеринария   протозоологиясига   оид   бажарилган   илмий-тадқиқот   ишлари
катта   аҳамиятга   молик   бўлиб   қолди.   Кейинчалик   уларнинг   илмий-тадқиқот
ишлари   ундан   кейинги  тадқиқотчиларга   асосий  дастур   бўлиб  хизмат   қилди.
Шундан   кейин   тадқиқотчи   ва   унинг   шогирдлари,   ҳамда   илмий   ходимлари
билан   биргаликдаги   изланишларининг   асосий   мақсади   пироплазмидоз
касалликларининг   олдини   олишга   ва   қорамолларни   эмлаш   ишларига
қаратилди    [82; 328-339-б , 115; 844-б . ]. 
Туркистон   ўлкасидаги   мавжуд   тейлериоз   қўзғатувчиларининг
морфологик   тузилишини   ва   касалликнинг   клиникаси   ва   патогенезини
изоҳлаб берилган [ 14;55-58-б. ].
Pyrasoma   номи   илк   бор   асцидияларга   берилганлигини   инобатга   олиб,
пироплазмознинг ушбу қўзғатувчилари номини Babesia bovis вa Babesia ovis
деб   юритишни   таклиф   этилган.   Шунга   биноан   паразитларга   Piroplasma
bigeminum вa Piroplasma ovis деб ном берилган [59;43–44-б.].
“Қирғоқ   варажаси”   билан   касалланган   қорамолнинг   лимфатик
тугунларидан олинган пунктатлардан ўзгача плазматик таналар топилиб, уни
дастлаб   Piroplasma   bigeminum   нинг   урчиш   стадияларидан   бири,   деб   гумон
15 қилинган,   кейинчалик   эса   улар   умуман   бошқа   касалликнинг   қўзғатувчиси
эканлиги аниқланиб, у “Кох шари” ёки “анорсимон тана”, деб ном берилган
[136;280 -	284-б,137;456-459-б. ].
Касаллик қўзғатувчилари  Piroplasma bigeminum, Piroplasma annulata ва
Piroplasma parva нинг клиникаси ва морфологиясини Яқин Шарқда ўрганиш
натижасида   охирги   икки   касаллик   қўзғатувчилари   биринчисидан   ўзининг
шизогонал   кўпайиш   йўли   билан   фарқ   қилишини   аниқлаган   ҳолда,   уларни
Piroplasma   авлодидан   ажратиб,   Theileria   авлодига   киритди,   касаллик
қўзғатувчиларини   эса   Theileria   parva   (Theiler,   1904)   ва   Theileria   annulata
(Dschunkovcky et Luhs, 1904 ), деб номланган [	
123; 35 -	40-б. ].
Theileria   annulata   макрошизонтлари   хўжайин   организмида   чексиз   ва
узлуксиз   равишда   кўпайиши   ва   шу   билан   бир   вақтда   ўзининг   морфологик
ҳолатини   ўзгартирмаслигини   ҳамда   ривожланиши   жараёнида   атрофидаги
мавжуд оқсиллар, кислоталар ва бошқа тўйимли моддалардан озиқланишини
кузатганлар [	
37;149-б. ].
Ушбу   баён   Тейлериоз   қўзғатувчиси   (Алжир   штамми)-   Theileria   dispar
ва   ўзбек   штамми-   Theileria   annulata   билан   таққослаб   ўрганилган.   Бундан
клиник   ва   паразитологик   кўрсатгичларида   бир-биридан   фарқи   борлигини
аниқланади   ва   шундан   келиб   чиққан   ҳолда-Theileria   mavritanicum   каналари
орқали   Theileria   dispar   билан   юқтирилган   қорамолларда   касаллик   енгилроқ,
Hyalomma   anatolicum   каналари   орқали   Theileria   annulata   билан   юқтирилган
ҳайвонларда   эса тейлериознинг кечиши оғир ўтиши ва кўпинча касалланган
қорамолларнинг ўлими билан якунланиши билдирилган.  [114;146–151-б.].
Тадқиқотчи   касаллик   чақирувчилар   ультра   структурасининг   фарқли
хусусиятлари   мавжудлиги   сабабли   Н.Левинн   фикрига   қўшилган   ҳолда
пироплазмидаларни   мустақил   Piroplasmida,   тейлерияларни   эса   Theilerida
отрядига  киритади. Муаллиф  Theileria отрядини Theilerida оиласидаги  битта
авлод   Theileria   га   қаратишни   мақсадга   мувофиқ   деб   ҳисоблайди   [40;   15–16-
б.].
Бир   гуруҳ   муаллифлар   томонидан   олиб   борилган   кўп   йиллик
16 текширишлар   натижалари   асосида   Туркистонда   учрайдиган   тейлериоз
қўзғатувчиларининг   морфологик   тузилиши,   касалликнинг   клиникаси   ва
патогенезини изоҳлаб бердилар [ 83;1470 – 1479-б ,   113;121-б. ].
Ўзбекистонда   бошқа   фанлар   қатори   ветеринария   фани   ҳам   ўз
равнақини 1920 йиллардан сўнг топди. 1924 йилнинг март ойида Тошкентда
Ўрта   Осиёда   биринчи   бўлиб,   илмий   муассаса   –   Туркистон   ветеринария
бактериологик   лабораторияси   ташкил   этилди   ва   у   кейинчалик   ветеринария
илмий-тадқиқот   институтига   айлантирилди.   Бу   воқеа   Ўзбекистонда
ветеринария,   шу  жумладан  протозоология  фанининг  ривожланишига  беқиёс
катта хизмат қилди. Бу билимгоҳ жамоаси ўзининг биринчи илмий тадқиқот
ишларини   ўлкада   кенг   тарқалган   қишлоқ   хўжалик   ҳайвонларининг
пироплазмидозларини ўрганишдан бошлади [19 ;41-б. ] .
Шу   билан   бир   вақтда   пироплазма,   франсаиелла   ва   тейлерияларнинг
морфологик,   иммунобиологик   хусусиятлари   муаллифлар   томонидан
ўрганилди.   Тадқиқотчиларнинг   олиб   борган   илмий   ишлари   туфайли
Ўзбекистонга   олиб   келинган   қорамоллар   орасида   пироплазмозни   олдини
олишнинг самарали чоралари ишлаб чиқилди [46;21-б.].
Муаллифлар   ва   бошқа   тадқиқотчилар   томонидан   Ўзбекистонда   йирик
шохли   ҳайвонларнинг   пироплазмидоз   касалликларини   қўзғатувчи
паразитларни   биологик   қонуниятлари   ўрганилди   ва   уларни   тарқатувчи
каналар аниқланган [95;121-124-б, 101;14-15-б.].
Шунингдек, Ўзбекистон ветеринария илмий-тадқиқот институти илмий
мактабидаги   илмий   тадқиқотчи   олимлар   касаллик   тарқатувчи   каналар,
пироплазмидоз   касалликларини   қўзғатувчи   паразитларнинг   биологияси   ва
иммунобиологик   хусусиятларини   ўрганиш   каби   йўналишларда   тадқиқотлар
олиб бордилар    [ 19; 41-б.].
Республикамизнинг барча ҳудудларида тейлериозни асосий тарқатувчи
иксод   каналарининг   (Hyalomma   anatolicum   вa   Hyalomma   detritum)   нимфа   ва
имаго   босқичлари   ўз   сўлак   безларида   мавжуд   касаллик   қўзғатувчилари-
Theileria   annulata   ни   соғлом   ҳайвонларда   тўйиниш   давомида   ҳайвон
17 организмига   ўтқазиб   дастлаб   ретикулоэндотелиал   ҳужайраларида   (лимфа
тугунлари,   талоқ,   жигар,   буйрак,)   ривожланади,   ўсади,   кўпаяди,   кейин   эса
макро ва микрошизонтлар ҳосил қилиб, лимфа оқими орқали  эритроцитларга
кириб паразитлик қилиши натижасида касаллик келтириб чиқариши маълум
қилинган [40;15–16-б.] .
Ўзбекистонда   биринчилардан   бўлиб   тейлериознинг   клиник   белгилари
ва   касаллик   қўзғатувчиларининг   морфологик   шаклига   тавсиф   берилган
[ 113; 121- б. ].
Ўзбекистонда   тейлериозни   синчковлик   билан   ўрганиш   натижасида
тадқиқотчи   тейлериозни   қўзғатувчи   паразитлар   мустақил   Theileria
turkestanica эканлигианиқланган [ 83;1470 – 1479-б .]. Аммо, кейинчалик бошқа
тадқиқотчилар   томонидан   ўтказилган   текширишлар   натижасида
Ўзбекистонда   тейлериознинг   ягона   қўзғатувчиси   Theileria   annulata
эканлигини изохлаб берадилар.
Тейлериоз   билан   касалланган   қорамоллардан   олинган   қон
суртмаларини   паразитологик   текширишлар   натижасида   Ўзбекистоннинг
Жиззах   ва   Самарқанд   вилояти   ҳудудларидан   ажратилган   штамм   билан
юқтирилган қорамолларнинг қон суртмаларида тейлериознинг юмалоқ шакли
30, овал шакли 28, вергулсимон шакли 24, нуқтасимон шакли 18, крестсимон
шакли   1   фоизни,   Навоий,   Қашқадарё,   Сурхондарё   вилояти   худудларидан
ажратилган   штамм   билан   юқтирилган   қорамолларнинг   қон   суртмаларида
тейлериознинг   юмалоқ   шакли   15,   овал   шакли   14,   вергулсимон   шакли   39,
нуқтасимон   шакли   28,   крестсимон   шакли   4   фоизни   ташкил   қилиши   ва
тажрибалар   натижасида   Навоий,   Қашқадарё,   Сурхондарё   вилоятлари
худудларидан   ажратилган   штаммлар   билан   юқтирилган   қорамолларнинг
қонида   тейлерияларни   вергулсимон,   нуқтасимон   ва   крестсимон   шакллари
нисбатан устунлик қилиши, Жиззах ва Самарқанд вилоятлари худудларидан
ажратилган   штаммларидан   вирулентлиги   нисбатан   юқори   эканлиги
аниқланган [45;21–23-б.].
Олиб   борилган   тажрибалар   натижасида   Сирдарё   вилояти
18 суғориладиган худудларидан ажратилган тейлериоз штаммининг патогенлик
хусусиятлари   Қашқадарё   вилоятининг   тоғолди   ва   Сурхондарё   вилоятининг
суғориладиган   eрларида   боқиладиган   қорамолларидан   ажратилган
штаммидан   вирулентлиги паст эканлиги аниқланган ва Сирдарё вилоятидан
ажратилган  ушбу штамм  тейлериозга   қарши вакцина  тайёрлаш  учун яроқли
бўлиши мумкин, деб хулоса қилинган [48;16–17-б.49;15–17-б.].
Шунингдек,   касаллик   қўзғатувчиларининг   бир   хил   морфологик
ўхшашликлари     ва   касал   молдан   соғлом   молга   маълум   бир   касаллик
тарқатувчи   Hyalomma   (Hyalomma   detritum,   Hyalomma   anatolicum)   авлодига
мансуб каналар орқали тарқатилиши ўзига хос омилдир. 
1 .2   §. Қорамоллар қон-паразитар касалликларининг тарқалиши ва
иқтисодий зарари.
Африка   қитъасида   ҳар   йили   1   млн   дан   кўпроқ   одамлар   безгак
касаллигидан   халок   бўлади.   Шу   билан   бир   қа тор да   уйқу   касаллиги   (сонная
болезнь)   ва   Чегас   касаллиги   ҳам   катта   талофат   келтиради.   Тропик
давлатларда 600 млн бош қорамоллар анаплазмоз, пироплазмоз ва тейлериоз
касалликлари     билан   касалланади.   Жанубий-шарқий   Осиё   давлатларида   67
млн   бошгача   қорамол   қон-паразитар   касалликлари   билан   касалланади.
Ҳайвонлар   касалликларини   ўрганиш   бўйича   халқаро   илмий-тадқиқот
лабораториясининг   ҳисоботлари   бўйича   Африканинг   шарқий,   марказий   ва
жанубий   давлатларида   ҳар   йили   1   млн   дан   кўпроқ   қорамол   тейлериоз
касаллигидан нобуд бўлади [57;11–15-б.].  
Россия   Федерациясининг   Ставрополь   ва   Краснодар   ўлкаларида
қорамоллар   пироплазмози   эпизоотик   холатни   ташкил   қилади,   бунга   асосий
сабабчи   Boophilus   каналарининг   кенг   тарқалганлигидан   бўлиб   хисобланади.
Шунинг   учун,   пироплазмидозларга     қарши   курашда   эпизоотик   ҳолатни
доимий   равишда   назоратда   тутиш   ва   унга   қарши   мунтазам   кураш   олиб
бориши  тавсия қилинган   [57;11–15-б.].
Илмий   адабиёт   манбаларида   Туркистон   ўлкасида   қорамолларнинг
пироплазмидоз   (тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз)   касалликлари   бўйича   3
19 хил:   латент,   эпизоотик   ва   касалликдан   холи   ҳудудлар   борлиги   маълум
қилинган [19;41- б,  54;32 – 34-б,75;43-б ,76 ; 3 – 3 4 - б . ].
Тейлериознинг   эпизоотологиясини   ўрганиш   жараёнида   Hyalomma
detritum   каналарининг   табиати   ҳам   ўрганилган   ҳамда   Ўзбекистон,
Қозоғистон,   Тожикистон   ва   Арманистон   Республикаларида   касаллик
тарқатувчиларидан   бири   Hyalomma   detritum   канаси   эканлиги   эътироф
этилган [109;62-63-б.].
Туркистон   ўлкасида   тейлериоз   билан   касалланиб   ўтган   ҳайвонларда
текинхўрлик   қилган   Hyalomma   anatolicum   каналарининг   имаго   босқичини
касалликка   берилувчан   ҳайвонларга   ўтказиб   тўйинтириш   йўли   билан
касаллик     қўзғатилган.   Шундай   қилиб,   тейлериозни   тарқатувчи   каналардан
бири Hyalomma anatolicum эканлиги исботланган [41;36-37-б.].
Қозоғистонда   қорамоллар   тейлериозини   (Theilerla   annulata)   Hyalomma
detritum   ҳамда   Hyalomma   anatolicum   каналари   тарқатишини   экспериментал
тажрибаларда ва ишлаб чиқариш шароитида исботланган [ 106 ; 41 1- 412- б . ].
Қозоғистоннинг   Қизил   Ўрда,   Жамбул   вилоятларида   ҳар   йили   10
мингдан   ортиқ   қорамол   тейлериоз   билан   касалланиши   ва   касалланган
қорамолларнинг 18-20 %  нобуд бўлиши билдирилган [ 106 ; 41 1- 412- б . ].
Қозоғистоннинг   жанубий   худудларида   қорамолларнинг   тейлериози
кенг   тарқалганлиги   ва   ундан   келаётган   иқтисодий   зарар   катта   эканлиги
маьлум   қилинган.   Маълумотларга   қараганда   849   бош   қорамолдан   қон
суртмалари   олиниб,   паразитологик   текширилганда   420   тасида   касаллик
қўзғатувчилари   топилган.   20   хўжаликдан   2740   дона   касаллик   тарқатувчи
каналар   терилган   ва   уларнинг   турлари,   касаллик   қўзғатувчилар   билан
зарарланиш даражаси ва паразитлик қилиш муддатлари аниқланган[63;16-17-
б.]. 
Қозоғистонда   қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлари   билан
касалланиши   Hyalomma   detritum   ва   Hyalomma   anatolicum   каналарининг
ҳайвон   танасида   паразитлик   қилиш   билан   бир   вақтда   келиб   чиқиши
кузатилган.   Шу   билан   бир   вақтда,   касалликнинг   мавсумий   динамикаси   ҳам
20 ўрганилган. Hyalomma detritum  ва Hyalomma anatolicum каналаридан штамм
ажратилган   ва   уларни   суньий   тўйимли   моддаларда   ўстириш   йўли   билан
тўлиқ   вирулент   ҳолатига   келтирилган   ҳолда   тейлериозга   қарши   вакцина
ишлаб чиқилган [ 70 ; 22 -24- б. ].
Россия   худудларида   иксод   каналари   20   дан   кўпроқ   юқумли
касалликларни   тарқатишда   аҳамияти   катта,   кўплари   эса   ўзида   вирусларни
сақлаб,   кўплаб   инфекцияларнинг   резервуари   бўлиб   ҳисобанади   [   53 ;240 - б,
55;240-б,  59 ;43-44 - б, 111;19-21-б.].
Россияда,   шунингдек   иксод   каналари   20   дан   кўпроқ   касалликларни
тарқатишда   аҳамияти   мавжуд   ,   кўпгина   турлари   ўнлаб   инфекцияни   ўзида
сақлаб   туради   ва   бу   эса   келгусида   инфекцияни   келиб   чиқишида   асосий
аҳамиятга   эга   молекуляр-генетик   ҳамда  геном-метогеном   анализлар  асосида
ўрганиш     зарурияти   мавжудлиги   билдирилган   [18;18-25-б,   69 ;21 - б,   1 50 ;   24-
28 - б . ].
Россия   ва   бошқа   давлатларнинг   иқлим-географик   шароитларида
қишлоқ   хўжалик   ҳайвонларининг   арахнозлари   кенг   тарқалган   ҳамда   катта
иқтисодий зарар етказади  [20; 29-32-б,  23 ;141 - б,  53 ;240 - б , 1 21 ;57-62 - б . ].
Қорамоллар   пироплазмози     Россиянинг   асосан   жанубий   худудларида
тарқалган   бўлиб,бахор,   ёз   ва   камроқ   куз   пайтларида   учрайши   ҳақида
маълумот берилган [ 55;240-б. ] .
Ҳозирги   вақтда   Россия   ҳудудида   иксод   каналарининг   6   авлоди
рўйхатга   олинган,   булар   Boophilus,   Rhipicephalus,   Ixodes,   Dermacentor,
Haemophysalis, Hyalomma  ва 60 тури  [120;141-б, 129;37-40-б, 130;240-б.].
Бугунги   кунда   иксод   каналариниг   фаунаси   55   турни   ташкил   қилади.
Шундан, 17 тури уй ҳайвонларида рўйхатга олинган, 40 тури қора молларда
текинхўрлик қилади  [ 52 ;37-40-б,10 4 ;37-44-б ,  1 21 ;57-62-б .] . 
Дунёда   миллиарддан   кўпроқ   қорамоллар,   қўй   ва   эчкилар   иксод
каналари   билан   зарарланиши   натижасида   ҳайвонлар   вазнини,
маҳсулдорлигини йўқотади  [ 52 ;37-40 - б . ].
21 Иксод   каналари   кўпгина   табиий-ўчоқли   касаллик   қўзғатувчиларини
ташишда   аҳамияти   катта   ва   инфекция   манбаи   бўлиб   ҳисбланади,   натижада
ҳайвон   ва   инсониятга   кана   инфекциясини   келтириб   чиқаради   [2 2 ;79-87 - б,
12 3 ;37-40, 1 33 ;41-46 - б . ].
Ixodesuriae   тури   Арктика   ва   Антарктика   қирғоқларида   учрайди,
кананинг   сони   табиий   иқлим   шароитига   ҳам   боғлиқлиги   эътироф   этилган
[ 69 ;21-б.].
Иксод   каналарининг   ўртача   сони   табиий-иқлим   шароитларига   боғлиқ
бўлиб,   унинг   қон   билан   тўйиниши   уруғ   қўйишга     ва   кўпайишига   боғлиқ
[ 53 ;240 - б,  87 ;67-76 - б, 1 26 ;26 - б . ].
Иксод   каналарининг   хилма-хиллиги   тропик   ва   субтропик
территорияларда турлича бўлади  [1 21 ;57-62 - б, 15 3 ;146-153- б.].
Иксод   каналари   табиатнинг   инжиқларига   чидамли   бўлади   [13 4 ;171-
174-б.].
Улар қаттиқ совуқ ёки иссиққа ҳам чидамли бўлади. 7 йилгача очликка
чидаши мумкин. Урғочилари 5000 тагача тухум қўяди [ 26 ;2 2 -2 3 -б.].
  Россияда   Hyalomma   marginatum   каналарининг   празитлик   қилиш
ч ў ққиси   даври   июн-июль   ойларига   тўғри   келади,   битта   қорамолнинг   ўзида
600   тагача   каналар   бир   вақтнинг   ўзида   текинхўрлик   қилиш   мумкин,   айнан
шу   вақтнинг   ўзида   қорамолларда   беҳоллик   ва   анемия   холати   юз   беради
[32;30-34-б, 122;242-244-б.].  
Шимолий   Кавказ   республикаларида   иксод   каналарининг   36   тури
паразитлик   қилади.   Краснодар   ўлкасида   бир   вақтнинг   ўзида   бир   қорамолда
700-800   тагача   қаналар   текинхўрлик   қилиши   мумкинлиги   хақида   баён
қилинган  [17;118-122-б,74;43-б, 80;16-23-б, 110;437-447-б.].
Корачой-Черкес   республикасида   Dermacentor   marginatus,   Hyalomma
plumbeum,   Rhipicephalus   bursa,   Haemaphysalis   otophila   каналарининг
мавжудлиги   аниқланган.   Шу   билан   бир   вақтда   D.   Marginatus   каналарининг
имаго   шаклидан   личинкалар   чиқиб,   қишдан   чиққан   нимфа   босқичи   асосан
22 бахор ойларида қўйларга ҳужум қилиши ҳақида маълумот берилган  [5;35-40-
б, 155;83-101-б.].
Абхазия     Республикаси   ҳудудларида   иксод   каналарининг   16   тури
аниқланган, шундан I.ricinus, B.annulatus ва R.sanquineus, кенг тарқалганлиги
аниқланган  [17;118-122-б, 110; 437-447-б.].
Шимолий Тожикистон худудларида қорамолларда иксод каналарининг
8 тури, яъни H.anatolicum, H. detritum, H.asiaticum, B.calcaratus, H.plumbeum,
H.punctata, D.marginatus ва Rh.turanicus кенг тарқалган.Уларнинг орасида энг
кўп   тарқалгани   H.anatolicum,   H.detritum,   Hyalomma   asiaticum   ва   Boophilus
calcaratus   каналаридир.   Шу   билан   бир   вақтда,   улар   пироплазмидоз   ва
анаплазмозни   тарқатишда   эпизоотик   холатни   ташкил   қилади   [100;125-
б,154;25-28-б.].
Иксод   каналарининг   ҳар   бир   фазаси   ўзининшг   тўйиниш   манбаларига
эга  [59;43-44-б, 79;191-204-б.].
Иксод   каналарининг   морфологияси   танасининг   овал   шаклда   бўлиши,
кўзининг   йўқлиги,   қорин   томонининг   хитинлар   билан   қопланганлиги   билан
характерланади.   Паразитлик   қилиш   мавсуми   -   май   июль   ойларидир
[24;38467-б.].
Иқлим ўзгариши иксод каналарининг тарқалиши ва сонига ҳам таъсир
қилиши мумкин  [64;505-б.].
Иксод каналари фаунасининг хилма-хиллиги ва тарқалиш географияси
атроф   муҳит   ва   уларни   тўйинтирувчи   эгаларига   ҳам   боғлиқ   [64;505-б,
145;659-665-б.].
Иксод   каналари   орқали   тарқаладиган   қон   паразитар   касалликларда
беҳоллик,   анемия,   рефлексларнинг   бўлмаслиги,   каналар   тўйинган   жойларда
терининг қалинлашуви, майда яраларнинг бўлиши, юрак-қон томирларининг
фаолсизланиши,   қон   морфофизиологик   кўрсаткичларининг   ўзгариши   каби
клиник белгилар намоён бўлиши эътироф этилган  [3;31-б, 53;240-б.].
Theileriae   –   хужайра   ичидаги   паразит   Apicomplexa   тури   Piroplasmid
отряди,Theileriidae оиласи Theileria авлодидир. Улар бабезия  типига яқин ва
23 лейкоцитларда ривожланиши билан фарқ қилади [147;310-312-б,127;318-325-
б.].
Энг патогенлик тури T.parva - тропик тейлериоз T.annulata ёки ўрта ер
денгизи   тейлериози-T.orientalis,Theileria   lestoquardi   (T.hirci),   майда   шохлик
ҳайвонлрни   зарарловчи   Theileria   uilenbergi   ва   Theileria   luwens’huni
патогенлик ва иқтисодий аҳамиятга эга [148;1035-1044-б, 153;146-153-б.].
Одатда   Theileria   eтук   бўлиб,   қорамолга   ёпишганидан   кейингина
сўлакка   киради;   одатда   кана   юқумли   бўлишидан   48-72   соат   олдин
бириктирилиши керак. Агар атроф-муҳит ҳарорати юқори бўлса, инфекцияли
спорозоитларда     ривожланади   ва   бириктирилгандан   кейин   бир   неча   соат
ичида  ҳайвон танасига кириши мумкин [124;59-62-б.].
Theileria   спорозоитлари   эгаси   ичида-лейкоцитларда   шизонтотроп
ривожланиш билан боғлиқ, пироплазмалар эса эритроцитлар ичида мукаммал
жараённи ўтиш натижасида кўпаяди  [151;263-267-б,127;318-325-б.].
Одатда   тейлериоз   билан   касал   бўлиб   ўтган   қорамол   паразит   ташувчи
ҳолатида бўлиб қолади [151;263-267-б, 152;20-27-б.].
Theileria   parva   африка   буйволини   (Syncerus   caffer),   Хиндистон
буйволини   (Bubalus   bubalis)   ва   эчкиларни   касаллантиради   (Kobus   spp.)
[142;766-779-б, 157;126-134-б.].
Африканинг   Жанубий   қисмида   T.parva   ни   тарқатувчи   каналар
Rhipicephalus appendiculatus, R.zambeziensisдир [132;457 - б, 157;126-134 - б . ].
Theileria parva Африка қитъасининг   13  та давлатида учрайди [143;382-
383б, 157;126-134-б.].
Theileria   parva   нинг   спорозоитлари   Rhipicephalus   appendiculatus
каналарининг  сўлак безларида,   шизонтлари талоқ,  лимфатик  тугун  ва  қонда
учрайди [125;698-705-б,156;233-243-б, 157;126-134-б.].
T.annulata   Жанубий   Европа,   Шимолий   Африка,   Яқин   Шарқ   ва   Осиё
давлатларида учраши маълум қилинган [143;382-383-б, 157;126-134-б.].
Тейлериоз   қўзғатувчиси   Theileria   annulata   Hyalomma   авлодига   мансуб
каналар билан тарқатилиши маълум қилинган.. [132;457-б,140;728-775-б.].
24 Theileria annulata қорамол ва қўтосларни касаллантиради (Bosgrunniens)
уларда   касаллик   оғир   кечади.   Ҳайвон   организими   холсизланиб   колади   ва
тана   харорати   юқори   даражага   кутарилиб   кетади.   [124;59-62-б,143;382-383-
б.].
Унинг   спорозоитлари   каналарнинг   сўлак   безларида,   касалланган
қорамолларнинг   талоқ   ва   лимфатик   тугунларда   ривожланади.   Касаликнинг
14   кунидан   кийин   ҳайвон   органимизни   талоқ,   жигар,ўпка   ва   қатқорнда
ярачалар пайдо бўлади.  [143;382-383-б,157;126-134-б.].
Teileria   orientalis   (T.orientalis   /   буффел   гуруҳи)   қорамол   (Bubalus
bubalis),   қўтос   (Bos   grunniens)   ва   қўйларни   юқтиришга   қодир   бўлган   турли
генотипларга эга [128;39-44-б, 138;124 -132-б,143; 382-383-б, 149;61-66-б.].
Teileria orientalis - Австралия, Янги Зеландия, Япония, Корея, Хитой ва
Вьетнамда тарқалган [73;155-157-б,135;1-9-б.].
Theileria   lestoquardi   (T.hirci   )   майда   шохли   молларни   касаллантиради,
Яқин   шарқ,   шарқий   давлатларда   Шимолий   Африка,   Хиндистон,   Хитой,
Марказий   Осиё,   Шарқий   ва   Жанубий   Европа   давлатларида   тарқалганлиги
маълум   қилинган   [117;297-306-б,   118;793-808-б,   124;59-62-б,   125;698-705-б,
138;124-132-б, 141;125-129-б, 144;242-252-б.].
Theileria   lestoquardi   -   с порозоитлари   Hyalomma   каналарининг   сўлак
безларида,   Theileria   uilenbergi   ва   Theileria   luwens’huni     спорозоитлар
Haemaphysalis   каналарининг   сўлак   безларида   учраши   эътироф   этилган
[133; 41-46- б,139;91-95-б, 151;263-267-б.].
Theileria lestoquardi, T.luwens’huni ва T.uilenbergi  бу қўзғатувчилар қўй
ва   эчкиларга   юқтиради.   Каналарининг   сўлак   безларида,   шизонтлари
лимфатик тугунлар талоқ ва жигарда топилади.   [139;91-95-б, 148;1035-1044-
б.].
Каналарининг   сўлак  безларида   споразоитлари,  лимфатик   тугун,  талоқ,
жигарда шизонтларига ривожланади [133; 41-46-б.].
Theileria uilenbergi  ва Theileria luwens’huni – спорозоитлари  инфекцияланган
Haemaphysalis   spp.   каналарининг   сўлак   безларида,   шизонтлари   лимфатик
25 тугунлар   талоқ   ва   жигарда   топилади.   Пироплазмалар   эритроцитларда
топилиши мумкин [139;91-95-б, 151;263-267-б.].
Қозоғистонда   қорамолларда   тейлериознинг   тарқалишининг   зонал
хусусиятларини,   шунингдек,   қон   паразитларини   ташувчи   иксод   каналар
фаунасини ўрганилган [105;186-191-б,112; 203-208-б.].
Иксод   каналар   фаунасининг   Терек-Сулак   ҳудудининг   ривожланиши
биоценозларида   H.   anatolicum,   H.   scupense,   B.   annulatus,   D.   marginatus,   H.
punctata, R. bursa устунлик қилади.
Иксод   кана   Терек-Сулак   бошланиш   чўққиси   биотопларида   апрел   ойининг
ўрталаридан   октябр   ойининг   охиригача,   +14   16   °   С   ҳароратда   фаол.
B.annulatus   июлдан   сентябргача   кўп,  Hyalomma,  Dermacentor,  Haemophysalis
турлари июл ва августда [11;105-106-б.].
H .annulat a   тухум   ва   личинкалар   даврида   купаяди .   Личинкалар   имаго
шаклидан ажралиб  танасидан та ш қарида октябрдан июн ойининг биринчи  ў н
кунлигигача   7,5   ойгача   оч   қолади.   Май   ойининг   охирида   пайдо   б ў лган
биринчи авлод личинкалари 21 кун, иккинчиси   июлда, учинчиси  сентябрда
19-20   кун   оч   қолди.   Баҳордаги   личинкалар   5-7   кун   давомида   қон   билан
тў йинган б ў лади, 3-5 кундан кейин улар нимфага айланади, охиргиси 6-7 кун
давомида қон с ў ради, кейин   урғочига   айланади.   Урғочилари   қонни 7-10 кун
давомида   с ў радилар.   H.annulata   нинг   ур ғ очиси   850-1800   та   тухум   қ ў яди   [8 ;
57-58-б. ].
Те й лериоз   билан   касалланган   қорамоллар   қонининг   морфологик
к ў рсаткичлари   60   кундан   кейин,   пироплазмоз,   фран с еллёз   билан   40   кундан
кейин физиологик ме ъ ёр даражасига қайтади [13 ;  35-37-б . ].
Терек-Сулак   ҳудудида   и ксод   каналари нинг   22   тури   р ў йхатга   олинган:
иккита   И кс од   каналари ,   олтита   Hyalomma,   учта   Dermacentor,   бе ш тадан
Rhipicephalus ва Haemophysalis, битта Boophilus [9;   250-252-б.].
Те й лериознинг асосий  та ш увчилари Hyalomma anatolicum, H.  detritum,
H. scupense ( қишда ), пироплазмоз, phraisaiellosis - B. annulatus, Haemophysalis
punctata.[7 ; 10- б .].
26 Республикамизнинг   барча   ҳудудларида   қорамоллар   тейлериоз
касаллигини   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum,   Hyalomma   detritum,
пироплазмоз   ва   бабезиоз   касалликларини   тарқатувчи   Boophilus   calcaratus
каналари бўлиб, уларнинг ривожланиши учун қулай шароитлар -  биотоплар
мавжуд.   Шунинг   учун   ҳам   пироплазмидоз   касалликлари,   жумладан
қорамоллар   тейлериози,   пироплазмози   ва   бабезиози   Республикамизнинг
барча   ҳудудларида   кенг   тарқалган   бўлиб,   ҳозирги   кунда   чорвачиликнинг
ривожланишида катта тўсқинлик қилади [92;99-112-б.]. 
Юртимизда   чорвачиликни   юритишнинг   янги   тизимига   ўтилганлиги
сабабли   қорамоллар   пироплазмидоз   (пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)
касалликларининг   кўпайиб   бориш   тенденцияси   кузатилмоқда.   Натижада
Зарафшон дарёсининг юқори худудларида 11,7%, қуйи ҳудудларида эса 8,8%
қорамоллар   пироплазмидоз   (тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз)   билан
касалланаётганлиги,   шундан   юқори   худудларида   кўпроқ   (59%)   пироплазмоз
ва   қуйи   ҳудудларида   нисбатан   камроқ   (41%)   тейлериоз   ва   шу   билан   бир
вақтда қуйи худудларда тейлериоз пироплазмоздан кўпроқ ҳолатларда (39%)
учраши аниқланган. 
Жиззах   вилоят   худудларида   эса   пироплазмидозлар   билан   20   фоизгача
қорамоллар йилига касалланиши, шундан тейлериоз 39% , пироплазмоз 34%
ва бабезиоз эса 25% ташкил қилиши билдирилган. Республиканинг жанубий
худудларида   ҳам   қорамоллар   пироплазмидоз   касалликлари   кенг
тарқалганлиги   (21%),  шундан   тейлериоз  62%,  пироплазмоз   22%  ва  бабезиоз
16   фоизни   ташкил   қилиши   тўғрисида   маълумотлар   берилган   [40;15–16-б,
49;15-17-б.].  
Шундай   қилиб,   эпизоотик   занжир   ёпилади   ва   эпизоотик   занжирда
биронта   звено   узилмагунча   касаллик   қўзғатувчилари   ҳайвонлар   ва   каналар-
тарқатувчилар  ҳайвонлар орасида йилдан-йилга айланиб юраверади. 
Мавжуд   занжирни   узишда   каналарнинг   ривожланиши   учун   мойил
биотопларни  йўқотиш   ва  уларга   қарши   кимёвий   препаратларни   қўллаш  ҳам
катта аҳамиятга эга. [62 ;16-17-б. ] .
27 Қон-паразитар   касалликларининг   тарқалиши   табиий   ўчоқларга   боғлиқ
бўлиб   улар   табиий-иқлим   зоналарга   мойил   мавсумий   инвазиялар   турига
киради.   Шунга   асосланган   тадқиқотчилар   пироплазмидозларни   қўйидагича
эпизоотик зоналарга ажратадилар ва  тавсиф берадилар: 
1.   Касалликлардан   соғлом   зона   -   бунда   касаллик   учрамайди,   аммо
касалликнинг  келиб  чи қ иш  эҳтимоли  бор.  Касаллик   хўжаликка   келтирилган
янги ,   яъни   касал   бўлиб   ўтган-касаллик   қўзғатувчиларини   ташувчи
қора молларда   бўлиши   мумкин.   Бироқ ,   бу   ерда   касаллик   тарқатувчи
каналарнинг   ривожланиши   учун   шароит   йў қ,   ёки   инвазияни   қабул   қилувчи
каналар йўқ.
2.   Хавфли   зона   -   бу   ҳудудда   касаллик   тарқатувчи   каналар   йўқ,   аммо
уларнинг   ривожланиши   учун   табиий   шароитлар   ва   касалликни   қабул
қилувчи   ҳайвонлар   мавжуд.   Ёки   касаллик   тарқатувчилар   ҳамда   касал   ёки
паразит   ташувчи   ҳайвонлар   йўқ.   Лекин,   касалликка   мойил   ҳайвонлар   ёки
зарарланган   каналарнинг   бундай   зоналарга   кириб   келиши   натижасида
энзотик зонага айланиб кетиш эҳтимоли мавжуд бўлади.
3.   Энзоотик   зона   -   ушбу   зонада   ҳар   йили   бабезиидозлар   ва
тейлеридозлар   мавжуд   бўлиб   туради.   Аммо ,   барча   молларни   табиий   ҳ олда
ревакцинация   қилиш   учун   каналар   етишмайди.   Шу   сабабли   моллар
иммунитетни   йўқотади   ва   касалли кк а   мойил   бўлиб   қолади.   Шундан   келиб
чиққан   холда   хўжаликка   ташқаридан   касалликни   тарқатувчи   каналарни
кириб келиши билан латент зонага айланиб кетиши мумкин. 
4. Латент зона   - маълум  бир ҳудудда  бабезиид  ва  тейлериидлар билан
зарарланган   каналар   мавжуд   ва   улар   касалликка   мойил   ҳайвонлар   билан
узвий   боғлиқ   (контакт)   бўлади.   Бундай   шароитда   ёш   моллар   касал   бўлиб
ўтади   ва   иммунитет   пайдо   қилади.   Ёш   моллар   ўсиши   билан   бирга
иммунитетни   сақлаб   қолади   ва   қайта   зарарланмайди.   Бошқа   жойдан
хўжаликка   янги   келтирилган   касалликка   мойил   молларга   каналар   ёпишиши
биланоқ   оғир   хасталанади   ва   бунинг   оқибатида     кўпчилиги   нобуд   бўлади
[76;3–34-б, 21;40–41-б, 75;43-б.].
28 Протозой   касалликлар   маълум   бир   эпизоотик   занжир   бўйича   рўёбга
чиқади. Бундай занжир қуйидагилардан иборат бўлади :
-   биринчи   бўғин   -   донор-касал   ёки   касаллик   қўзғатувчиларини   (касал
бўлиб ўтган мол) ташувчи ҳайвон;
-   иккинчи   бўғин   -   касал   ёки   касаллик   қўзғатувчиларини   ташувчи
молдан инвазияни қабул қилиб , соғломларига ўтказувчи каналар;
- учинчи бўғин - касалликка мойил-реципиентларга ўз сўлак безларида
касаллик   қўзғатувчилари   бўлган   каналарнинг   соғлом   молни   чақиши   орқали
ўтказишидан иборат бўлади.
Демак, бу омиллар ўзаро эпизоотик занжир ҳосил килади. Агарда ўша
занжир   узилса   ёки   мавжуд   омиллардан   бири   бўлмаса   касаллик   пайдо
бўлмайди.   Бундай   омиллар   Ўзбекистоннинг   деярли   барча   ҳудудларида
мавжуд бўлиб эпизоотик ҳолатлар бир бири билан чамбарчас боғлиқ ҳолатда
бўлади. [39 ;26-27-б. ] .
Қон-паразитар   касалликларининг   манбаи   антропоген   омиллар
таъсирида   ўзгариши   мумкин.   Буларга   дезакаризация   ишлари   ва   яйловнинг
маданий-мелиоратив   ҳолатини   яхшилаш,   молхоналарни   маданийлаштириш
каби   тадбирларни   мисол   қилиб   кўрсатиш   мумкин.   Ундан   ташқари   ҳар   бир
бўғинга   ўзгача   таьсир   қилиш   натижасида   касалликни   камайтиришга
эришилади.   Масалан:   Шимолий   Кавказда   яйловларни   санация   қилиш   йўли
билан   Boophilus   ва   Hyalomma   каналари   орқали   қўзғатиладиган   касалликлар
камайтирилган [   77; 36–37-б.].
Латент худудларга Hyalomma ва Boophilus авлодларига мансуб каналар
мавжуд     республикамизнинг  кўпчилик  минтақалари   киришини  ва     ҳар  йили
ҳайвонлар   реинвазияга   учраши   билан   бир   вақтда   иммунитетнинг
барқарорлиги таьминланишини исбот қилишган [19;41-б.].
Пироплазмидозларнинг   тарқалиши   у   ёки   бу   каналарнинг   ҳайвонлар
организимида   паразитлик   қилиш   вақтига   боғлиқ   бўлади.   Агар   касаллик
Hyalomma   detritum   орқали   қўзғатилса-касаллик   май   ойининг   охирида,
Hyalomma   anatolicum   орқали   қўзғатилса-март   ойидан   ноябр   ойигача   давом
29 этиши тўғрисида эътироф қилинган. 14;55–58-б.].
Theileria   annulata   билан   зарарланган   Hyalomma   detritum   каналари
орқали   касалликка   мойил   қорамолларни   юқтириб   касалликни   келтириб
чиқариш   мумкинлигини   аниқланган   [39;26–27-б.].   Шу   билан   бирга
Hyalomma   detritum   каналари   тейлериозни   тарқатишда   эпизоотик   холатни
келтириб чиқариши тўғрисида маълумотлар келтирилган. [93;154-156-б.].
Бир қатор тадқиқотчилар Hyalomma detritum каналарининг Ўзбекистон
Республикасида   тарқалиш   даражаси,   биологияси   ва   морфологиясини
ўрганиб,   унинг   тейлериозни   тарқатувчи   каналардан   бири   эканлигини
аниқлаганлар [41;36–37-б ,  54 ;32 – 33-б ,  7 6 ; 3- 43-б . ].
Ўзбекистон   ва   Тожикистонда   тейлериозни   тарқатувчилар   Hyalomma
anatolicum,   Hyalomma   detritum   каналари   эканлиги   тажрибаларда   ва   ишлаб
чиқариш   шароитида   аниқланиб   илмий   мақолаларида   келтирилган   [ 4 ;264 -
б,39;26–27-б.].
Зарафшон   дарёсининг   юқори   оқимида   қорамолларнинг
пироплазмидозлари   11,7%   ва   қуйи   оқимида   8,8%   учраши,   юқори   оқим
худудларида   пироплазмоз   билан   касалланиш   59,0%,   тейлериоз   билан
касалланиш   41%,   қўйи   оқимида   пироплазмоз   билан   касалланиш   33,7%,
тейлериоз   билан   касалланиш   66%   ташкил   қилиши   эътироф   этилган     [ 40 ; 15-
16 - б,43;107-б . ]. 
Республиканинг   жанубий   худудларида   ҳар   йили   қорамоллар   21
фоизгача   пироплазмидозлар   билан   касалланиши   кузатилган.   Бу   ҳудудларда
тейлериоз 62%, пироплазмоз 22%, бабезиоз эса 16% учраши тадқиқ қилинган
[ 50 ; 25 – 27 -б . ]  .
Ўзбекистон  шароитида  тейлериознинг  асосий  тарқатувчиси   Hyalomma
anatolicum   ва   Hyalomma   detritum   ҳамда   пироплазмоз,   бабезиозни   Boophilus
calcaratus  каналари тарқатиши экспериментал ва ишлаб чиқариш  шароитида
аниқланган  [ 49 ;15–16 - б . ].
Қорамолларни   тейлериозни   тарқатишда   Hyalomma   каналарининг   икки
тури   Hyalomma   detritum   ва   Hyalomma   anatolicum   эканлигини   ва   уларнинг
30 личинка   ва   нимфа   босқичлари   касал   ёки   касалланиб   ўтган   қорамолларда
тўйиниш   билан   бир   вақтда   инвазияни   қабул   қилиши   ва   имаго   босқичи
касалликка   мойил   ҳайвонларда   текинхўрлик   қилиш   билан   бир   вақтда,   ўз
сўлак безларида мавжуд тейлерияларни ҳайвон танасига ўтказиш натижасида
касалликни келтириб чиқариши  тўғрисида маълумот берилган  [36;21-22-б.].
Зарафшон   водийси   ҳудудларида   қорамоллар   пироплазмидоз
касалликларининг   эпизоотик   ҳолатини   ўрганиш   натижасида
пироплазмидозлар   билан   йилига   мавжуд   қорамолларнинг   8-11%
касалланиши аниқланган. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида Hyalomma
anatolicum,   Hyalomma   detritum   ва   Boophilus   calcaratus   каналари
пироплазмидозларнинг   асосий   тарқатувчилари   эканлигини     тадқиқотларда
асосли равишда исботлаб берилган [ 40 ; 15- 16-б, 62;58–59-б.].
Сурхондарё   вилояти   ҳудудларида   қорамолларни   пироплазмидоз
касалликларининг   эпизоотик   ҳолати   клиник,   микроскопик   текширишлар
асосида   ҳамда   уларни   тарқатувчи   каналарнинг   турлари   ва   табиати
ўрганилган.   2000   -йил   давомида   барча   туманларда   пироплазмидозлар   билан
касалланган   ҳайвонлар   ажратилган.   Ушбу   касалликлар   билан   Қизириқ,
Олтинсой,   Денов,   Музробод   туманлари   хўжаликларида   мавжуд
қорамолларнинг 2-6 % и касалланган бўлса, Жарқўргон, Қумқўрғон, Термиз,
Шўрчи,   Ангор,   Шеробод,   Узун   туманларида   эса   бу   кўрсатгич   9-20   фоизни
ташкил   қилган.   Олтинсой,   Узун,   Шўрчи,   Музробод   туманлари
хўжаликларида   тейлериозни   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum,   Hyalomma
detritum   ва   Қизирик,   Жарқўргон,   Қумқўргон,   Термиз,   Денов,   Ангор,
Шеробод,   Бандихон   туманлари   хўжаликларида   эса   бундан   ташқари
пироплазмоз ва бабезиозни тарқатувчи  Boophilus  авлодига кирувчи Boophilus
calcaratus каналари тарқалганлиги тўғрисида маълумот берилган [ 96 ; 3 9-б . ].
Қорамолларнинг   пироплазмидоз   касалликлари   Ўзбекистонда   кенг
тарқалганлиги,   жумладан   Жиззах   вилоятининг   суғориладиган   ҳудудларида
пироплазмоз   59%,   тоғолди   ва   тоғли   ҳудудларида   51%   ,   тейлериоз   эса   62-38
фоизни ташкил қилиши маълум қилинган [10 9 ;62–63-б.].
31 Қорақалпоғистон   Республикаси   худудларида   қишлоқ   хўжалик
ҳайвонларининг протозооз касалликлари ҳамон ҳукм сураётганлиги ва ундан
келаётган иқтисодий зарар юқори даражада эканлиги маълум қилинган. Олиб
борилган   тадқиқотлар   натижасида   республиканинг   шимолий   ҳудудларида
қорамолларнинг   тейлериозини   тарқатувчи   Hyalomma   detritum,   қўйларнинг
бабезиоз   ва   анаплазмозини   тарқатувчи   Rh.bursa,   отларнинг   пироплазмоз   ва
нутталиозини   тарқатувчи   Hyalomma   plumbeum,   жанубий   ҳудудларда   эса
қорамолларнинг   тейлериозини   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum,
пироплазмозини   тарқатувчи   Boophilus   calcaratus   каналарининг
тарқалганлигини баён қилган [ 29 ;76–78-б.].
Самарқанд вилоятининг тоғ олди ва Жиззах вилоятининг табиий яйлов
ҳудудларида   тейлериозни   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum   ва   Hyalomma
detritum,   пироплазмоз   ва   бабезиозни   Boophilus   calcaratus,   Навоий
вилоятининг   чўл   худудларида   тейлериозни   Hyalomma   anatolicum   ва
Hyalomma   detritum,   пироплазмозни   Boophilus   calcaratus,   Қашқадарё   ва
Сурхондарё   вилоятининг   чўл   ҳудудларида   Hyalomma   detritum   каналари
тарқалганлиги тўғрисида маълумотлар берилган.
Жиззах,   Самарқанд   вилоятлари   ҳудудларида   тейлериознинг   дастлабки
чўққиси   май   ва   иккинчи   чўққиси   август   ҳамда   Навоий,   Қашқадарё,
Сурхондарё   вилоятлар   ҳудудларида   эса   тейлериознинг   дастлабки   чўққиси
апрел, иккинчи чўққиси июл ойларига тўғри келиши маълум қилинган. 
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   Жиззах   ва   Самарқанд
вилоятлари   ҳудудларида   тейлериознинг   яширин   даври   19   кунни,   Навоий,
Қашқадарё,   Сурхондарё   вилояти   ҳудудларида   эса   тейлериознинг   яширин
даври 16 кунни ташкил қилиши аниқланган [ 36 ;21–22-б.].
Республикамизнинг   барча   ҳудудларида   қорамоллар   тейлериоз
касаллигини   тарқатувчилари   Hyalomma   оиласига   мансуб   7   та     турдир:
Hyalomma   detritum,   Hyalomma   anatolicum,   Hyalomma   asiaticum,   Hyalomma
plumbeum,   Hyalomma   dromedarii,   Hyalomma   asgyptium,   Hyalomma   scupense.
Шундан   Hyalomma   detritum,   Hyalomma   anatolicum   каналари   96   фоизни
32 ташкил қилса қолган каналар 4-5% ташкил қилиши  маълум қилинган   [ 51 ;17–
21-б,66;17-18-б.].
Муаллифлар   томонидан   турли   географик   иқлим   шароитларида
тейлериознинг   эпизоотологик   ҳолатини   таққослаб   ўрганиш   ва   ҳудудлардан
штаммлар ажратиш натижасида вакцина ишлаб чиқаришга яроқли штаммни
танлаш   мақсадида   иқлим   шароити   бир-биридан   тубдан   фарқ   қиладиган
Сурхондарё вилоят Қумқўрғон тумани, Қашқадарё вилоят Шахрисабз тумани
ва   Сирдарё   вилоят   Боёвут   тумани   хўжаликларида   текширишлар   олиб
борилган.   Натижада   Сурхондарё   вилоятининг   суғориладиган   ҳудудларида
боқилаётган   қорамоллардан   олинган   қон   суртмаларида   7%,   Қашқадарё
вилоятининг тоғ этакларида жойлашган худудларида 6 фоизгача қорамоллар
тейлериоз билан касалланганлиги аниқланган.[96;39-б.].
Сирдарё   вилоятининг   дарё   ёқасидаги   табиий   яйлов   ҳудудларида
тейлериозни   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum   ва   Hyalomma   detritum,
Сурхондарё   вилоятининг   суғориладиган   ҳудудларида   ҳам   Hyalomma
anatolicum   ва   Hyalomma   detritum,   Қашқадарё   вилоятининг   тоғ   этакларида
жойлашган бирмунча салқин ҳудудларида эса Hyalomma anatolicum каналари
тарқалганлиги,   Сурхондарё   ва   Қашқадарё   вилояти   худудларида
тейлериознинг   дастлабки   чўққиси   апрел   ва   иккинчи   чўққиси   июл   ойига,
Сирдарё   вилоят   ҳудудларида   эса   тейлериознинг   дастлабки   чўққиси   май,
иккинчи чўққиси август  ойларига тўғри келиши маълум  қилинган. Сирдарё,
Сурхондарё, Қашқадарё вилоятларида қўпроқ (92%) Hyalomma anatolicum ва
камроқ   (7-8%)   Hyalomma   detritum   каналари   тарқалганлиги   ва   улар   ушбу
ҳудудларида тейлериознинг асосий тарқатувчиси эканлиги аниқланган.
Н.Турабаевнинг   маълумотларида   Жиззах   вилоятининг   ҳудудларида
қорамолларнинг   пироплазмидоз   касалликлари   кенг   тарқалганлиги   ва   катта
иқтисодий зарар етказаётганлиги баён этилган. Вилоят ҳудудларида ҳар йили
мавжуд   ҳайвонларнинг   6-20%   касалланиши   ва   шу   кўрсаткичга   нисбатан
тейлериоз   41%,   пироплазмоз   34%   ва   бабезиоз   эса   25%   ташкил   қилиши
маълум қилинган [10 9 ;62–63-б.]. 
33 Жиззах   ва   Сирдарё   вилоятининг   қўриқ   ерларида,   Самарқанд
вилоятининг   Иштихон   туманида,   Зарафшон   водийсида,   Сурхондарё
вилоятида,   Тошкент   вилояти   ҳудудларида   иксодофаунани   ўрганиш   ишлари
олиб   борилган   ва   натижада   пироплазмоз   ва   бабезиозни   (Piroplasma
bigeminum,   Babesia   colchica)   тарқатувчиси   Boophilus   calcaratus   канаси   ва
тейлериозни   (Theilerla   annulata)   тарқатувчиси   эса   Hyalomma   anatolicum   ва
Hyalomma   detritum   каналари   эканлиги   ҳамда   тейлериозни   тарқатишда
Hyalomma   asiatcum,   Hyalomma   plumbeum   ва   Hyalomma   scupense
каналарининг аҳамияти йўқлиги аниқланган [ 16 ; 15 -1 9- б . ], [ 4 2; 12 – 14 -б.].
2016   йил   давомида   чўл-адир   шароитидаги   иссиқ   иқлим   ҳудудда
жойлашган   Ғузор   туман   “Бурхон”   фермер   хўжалигидаги   мавжуд   130   бош
қорамолдан   11   боши   (8,4%)   тейлериоз   билан   касалланганлиги,   олинган   50
нусха   қон   суртмаларидан   8   таси   (16%)   тейлериялар   билан   зарарланганлиги,
сўғориладиган   иссиқ-иқлим   ҳудудда   жойлашган   Қамаши   туман
“Дўнгсанчиқул”  фермер  хўжалигидаги   мавжуд   140  бош  қорамолдан   9  боши
(6,4%)   тейлериоз   ва   6   бош   (4,2%)   пироплазмоз   билан   касалланганлиги,
олинган   50   нусха   қон   суртмасидан   8   таси   (16%),   чўл   ҳудудларга   нисбатан
салқин   ва   юмшоқ   иқлимли   тоғ   этакларида   жойлашган   Китоб   туман
“Паландара”   фермер   хўжалигидаги   мавжуд   170   бош   қорамолдан   13   боши
(7,6%)   тейлериоз   билан   ва   4   бош   қорамол   пироплазмоз   (2,3%)   билан
касалланганлиги   ва   ушбу   қорамоллардан   олинган   50   нусха   қон
суртмаларининг   6   таси   тейлериялар   (12%)   ва   3   таси   пироплазмалар   (6%)
билан,   Муборак   туман   Чархин   қишлоқ   ахолисини   170   бош   қорамолидан   13
боши (7,6%) тейлериоз билан ва ушбу қорамоллардан олинган 50 нусха қон
суртмасини 17 (34%) тасида тейлериялар аниқланган [ 4 5;2 1 -23 - б . ] .  
Қашқадарё вилоятининг қуруқ ва иссиқ-чўл иқлимли Ғузор ва Муборак
туман ҳудудларида олиб борилган тадқиқотлар натижасида тейлериоз билан
касалланиш мос равишда 10–16% ни ташкил қилган бўлса, нисбатан салқин
ва   юмшоқ   иқлимли   Китоб   ва   Қамаши   туман   тоғ-олди   ҳудудларида   мос
равишда   тейлериоз   билан   касалланиш   12-16%   ни,   пироплазмоз   билан
34 касалланиш эса 4-6% ни ташкил қилиши аниқланган [98;22-23-б.].
Қашқадарё   вилоятининг   барча   географик   иқлимли   ҳудудларида
тейлериоз   билан   касалланишнинг   дастлабки   илк   бор   апрел   ойида   келиб
чиқиши   ва   унинг   ошиб   бориши   билан   бир   вақтда   энг   юқори   чўққиси   июл
ойида   кузатилиши   аниқланди.   Пироплазмоз   билан   касалланишнинг
дастлабки   чўққиси   апрел   ва   юқори   чўққиси   эса   август   ойига   тўғри   келиши
кузатилди  [42 ; 1 2- 14- б .].
Пироплазмидозлар билан касалланиш даражаси ,   ветеринария ҳисоботи
маълумотларига   қараганда,   Сурхондарё   вилоятининг   ҳудудларида   2016   йил
давомида   0,04   %   ва   2017   йил   давомида   0,02   %   гача   тейлериоз,   ҳамда   0,5%
гача пироплазмоз билан касалланганлиги маълум қилинган.  Бироқ,   шу
билан бирга, 2017 йил давомида Сурхондарё вилоятининг хар хил географик-
иқлимли   шароитига   мансуб   Шўрчи   туман   “Ободон”   фермер   хўжалигидаги
мавжуд   620   бош   қорамолнинг   50   бошидан   олинган   қон   суртмасини   12   таси
(24%)   тейлериялар   билан   зарарланганлиги,   Ангор   туман   “Орзу”   фермер
хўжалигидаги   мавжуд   110   бош   қорамолнинг   50   бошидан   олинган   қон
суртмасини 8-таси  (16%)  тейлериялар ва 7-таси (14%)  пироплазмалар билан
зарарланганлиги,   Термиз   туман   “Эргаш   палвон”   фермер   хўжалигидаги
мавжуд 175 бош қорамолни 50 бошидан олинган қон суртмасининг 18 тасида
тейлериялар   (36%)   ва   14   тасида   пироплазмалар   (28%),   Қумқўрғон   туман
“Хожи   бобо”   фермер   хўжалиги   мавжуд   220   бош   қорамолдан   12   таси   (24%)
тейлериялар билан зарарланганлиги аниқланган [9 6 ;39-б.].
Шундай   қилиб,   Сурхондарё   вилоятнинг   Шўрчи   тумани   қир-адир
шароитли   иссиқ   ва   қуруқ   иқлимли   ҳудудларида   24%   гача   қорамоллар
тейлериоз, Ангор тумани суғориладиган ҳудудларида 16 % гача тейлериоз ва
14   %   гача   пироплазмоз,   Термиз   тумани   яйлов   ҳудудларида   36   %   гача
тейлериоз,   28   %   гача   пироплазмоз,   Қумқўрғон   тумани   суғориладиган
ҳудудларида 24 % гача тейлериоз билан зарарланганлиги аниқланган. 
Пироплазмидоз   касалликларини   тарқатувчи   каналар   фаунасини
ўрганишда Сурхондарё вилоятининг Ангор ва Термиз туман хўжаликларидан
35 терилган   каналарнинг   35-40   %   гача   пироплазмозни   тарқатувчи   Boophilus
calcaratus   каналари   ва   60-65   %   гача   тейлериозни   тарқатувчи   Hyalomma
anatolicum   каналари   тарқалганлиги   ҳамда   Шўрчи,   Қумқўрғон   туман
хўжаликларида   90   %   гача   Hyalomma   anatolicum   ва   10%   гача   Hyalomma
detritum каналари тарқалганлиги аниқланган.[9 5 ;121-124-б.].
Шундай   қилиб,   Марказий   Осиё,   Қозоғистон   ва   Кавказ   орти
республикалар   ҳудудларида   тейлериозни   тарқатувчи   қўйидаги   каналар
аниқланган:Hyalomma detritum P.Sch. 1919, Hyalomma anatolicum Koch, 1944,
Hyalomma   plumbeum   turanicum   B.   pomerenizop,1946,   Hyalomma   asiaticum   P.
Sch.   Yet   schl.,   1929,   Hyalomma   scupense   P.Sch,1928,   Hyalomma   dromedari,
1932,  Hyalomma  Aegyptium,1933.[106 ;411-412-б. ] .
Ушбу   каналардан   икки   эгалик   Hyalomma   detritum   каналари
юртимизнинг ярим  чўл  ва чўл худудларида,  уч эгалик  Hyalomma anatolicum
каналари   эса   юртимизнинг   барча   ҳудудларида   тарқалган   бўлиб,
тейлериознинг   асосий   тарқатувчилари   ҳисобланиши   эътироф   этилган.
Уларнинг   нимфа   босқичи   август-сентябрь   ойларида   касал   ёки   касал   бўлиб
ўтган   қорамоллардан   тўйиниб   тушгач,   биотопларда   турланади   ва   оч   имаго
шаклига ўтиб, қишлайди ва йилнинг илиқ фасли (март-апрель) келиши билан
қорамолларга   ёпишади   ва   қорамол   танасида   паразитлик   қилиши   билан   бир
вақтда сўлак безларида бўлган касаллик қўзғатувчиларини қорамол ёки одам
танасига   ўтказиб   уни   касаллантириши   эътироф   этилган.   Пироплазмоз   ва
бабезиозни   тарқатишда   эса   бир   эгалик   Boophilus   calcaratus   каналари   асосий
ролни ўйнаши аниқланган [ 51 ;17–21 - б . ].
Бундан ташқари кўпгина олимлар томонидан иксод каналарнинг содда
патогенлик,   бактерия,   вирус   ва   риккетсияларни   тарқатиши   аниқланган
[2 2 ;79-87б 1 46 ;314-323-б.].
Қорамоллар   пироплазмоз   билан   асосан   эрта   бахор   ва   кузгача,   яъни
каналарнинг фаол даврида касалланади [ 47 ;14-16 - б 11 8 ;793-808 - б . ].
Қорамолларнинг   пироплазмоз   касаллигини   қўзғатувчи   паразитлар   қон
хужайраларини-эритроцитларни   зарарлантиради.   Касаллик   қўзғатувчилари
36 касаллик   тарқатувчи   иксод   каналари   орқали   тарқатилади   Пироплазмознинг
қўзғатувчиси   қорамолларнинг   қон   ҳужайралари   -   эритротцитларга   таъсир
қилади.   Касал   ҳайвондан   соғлом   ҳайвонга   касаллик   ташувчилари   -   каналар
орқали   юқади.   Каналар   даставвал   касал   молни   чақиб,   унинг   пироплазмалар
билан  зарарланган   қонини  сўриб  олади  ва  ундан   чиққан  личинкалар  соғлом
молни чақиши натижасида уни зарарлайди [59;43-44-б.].
Пироплазмозни яширин даври икки ҳафтагача.   Ўша муддат охирларида
пироплазмознинг   клиник   белгилари   ва   қонда   паразитар   реакция   пайдо
бўлади.   Ўша   пайтда   касал   молларни   махсулдорлиги   пасайиб   кетади   [80;16-
23-б, 96;39-б.].
Пироплазмоз   билан   касалланишнинг   дастлабки   кунлари   шиллиқ
пардаларнинг   гиперимияси   ва   кейинчалик   анемия   холати   намоён   бўлади.
Ҳайвонлар   ориқлаб   кетади,   иштаҳаси   йўқолади,   маҳсулдорлиги   пасайиб
кетади [96;43-44-б;119;322-327-б, 130;231-241-б.]. 
Пиропазмалар   билан   зарарланган   хайвонда   касаллик   оғир   ўтади,
кўпинча   ўлим   билан   тугайди,   Унинг   чўққиси   бахор   ва   куз   ойларига   тўғри
келади [96;39 - б,130;318-325-б . ].
Касаллик   тарқатувчилар   Piroplasma   bigeminum   табиий   холда
биотопларда ривожланади.
Касалликнинг   юқиши   кананинг   биотопларида ,   молхоналарда   бўлиб
ўтади.   Каналар   жуда   ҳам   чидамли   ва   пироплазмалар   табиатнинг   хар   хил
инжиқликларига бардош беради  [87;67-76-б, 129;197-б.].
Пироплазмалар   одатда   ичакларни   эпителиал   хужайраларида
ривожланади,   кейин   эса   эритроцитларда   ва   қон   билан     ички   орган   ҳамда
тўқималарга тарқалади. Яширин даври ўртача 12-15 кунни ташкил қилади, бу
пайтда   пиропзмозни   клиник   белгилари   ва   қонда   паразитемия   пайдо   бўлади.
Бундай пайтда тезлик билан даволаш тадбирларини ўтказиш зарур [59;43-44-
б,126;1591-1598-б.].
Пироплазмаларни   хаётий   даври   икки   хўжайинда   ўтади,   унинг
биринчиси қорамол бўлса, иккинчиси кана-тарқатувчидир. Пироплазмаларни
37 кўпайиши   паразитлар   ядросининг   тўғридантўғри   иккига   бўлиниши   ва
куртаклаш йўли билан бўлиб ўтади  [59;43-44-б.].
Қорамолларнинг   пироплазмози   Россияниг   асосан   жанубий
худудларида тарқалган бўлиб, бахор, ёз ва камроқ куз пайтларида учрайди.
Пироплазмоз билан спонтан касалланишда касалликнинг яширин даври
6-30   кунгача   давом   этади.   Касаллик   кўпинча   ўткир   ёки   сурункали   ўтиши
мумкин.   Тана   харорати   бир   куннинг   ўзида   42   градусгача   кўтарилиши
мумкин,   шиллиқ   пардаларида   анемия   ва   сариқлик   ҳамда   гемоглобинурия
холати кузатилади  [21;40-41-б, 59;43-44-б, 106;411-412-б.].
Кейинги йилларда маҳаллий зотларни яхшилаш мақсадида хориждан
наслли   қорамоллар   келтирилмоқда.   Те й лериознинг   олдини   олиш   чоралари
к ў рилмаса,   янги   олиб   келинган   қорамоллар   ёзнинг   биринчи   мавсумида,
қорамол   танасини   кана   чақиши   натижасида ,   жуда   о ғ ир   касал   б ў либ,   90-10 0
фоиз гача нобуд б ў лади [105 ; 186-191-б.].  
Қорамолларда пироплазмоз касаллигини профилактика қилиш бўйича
ўтказилган   илмий-хўжалик   тажрибалар   иқтисодий   самарадорлигини
аниқлашда   “Определение   экономической   эффективности   ветеринарных
мероприятий”   деб   номланган   услубий   қўлланмадан   фойдаланилди   [184;   48-
б.].
1.3 §. Қорамоллар қон-паразитар касалликларини даволаш ва
профилактика қилишнинг илмий асослари.
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлар   сирасига   кирувчи
пироплазмидоз   (тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз)   касалликларнинг
қўзғатувчилари   аниқланиб   касалликнинг   табиати   ўрганила   бошланган
даврдан   ҳозиргача   олимларнинг   асосий   эътибори   уларнинг   олдини   олиш   ва
даволашга   қаратилган.   Ушбу   касалликлар   билан   шуғулланувчи
тадқиқотчиларнинг   олиб   борган   изланишлари   асосида   пироплазмидозларни
даволаш ва олдини олиш усуллари яратилган [56 ;11-15-б. ] .
Тадқиқотчиларнинг   дастлабки   изланишлари   натижасида
пироплазмидоз   касалликлари   билан   касалланган   молларни   даволашда
38 қустирадиган тош, хина ҳамда касал бўлиб соғайган ҳайвоннинг қон зардоби
кабиларни   қўллашдан   олинган   натижалар   қониқарсиз   бўлиб   чиқди   [65;176-
200-б.]. 
Ихторген,   гонокрил,   сульфасенол,   глюкоза   эритмаларини   тейлериоз
касаллигини   даволашдаги   самараси   йўқлиги   тўғрисида   маълумотлар
берилган [4; 264 -б.]. 
Гемоспоридин,   пироплазмин,   трипафлавин   ҳамда   тиорген
препаратларининг   пироплазмоз   ва   бабезиозни   даволашдаги   хусусиятлари
экспериментал   тажрибаларда   ўрганилган,     улар   орасида   трипафлавиннинг
самарадорлиги юқори даражада эканлигини қайд этишган [ 101 ; 14-15-б.].
Спонтан тейлериозни даволашда биринчи куни беренил препаратининг
7   фоизли   эритмасини   0,0035   г/кг   мускул   орасига   ва   10   %   ли   сульфантрол
препаратини 100 кг тирик вазнга 10 мл дан вена қон томирига, иккинчи куни
300000   бирликда   тетрациклин   ва   бошқа   симптоматик   дориларни,   учинчи
куни   эса   биринчи   кундаги   препаратларни   қайтадан   қўллаган   холда   ижобий
натижа олган [ 25 ; 31-32-б . ].
Муаллифлар   спонтан   тейлериозни   даволашда   бигумал   препаратини
азидин билан комплексда қўллаш туфайли ижобий натижаларга эришганлар
ва   у     ЎзВИТИ   усули   деб   номлаган.   Бунда   даволашнинг   биринчи   куни
бигумалнинг   сувдаги   1   %   эритмасидан   қорамолнинг   1   кг   тирик   вазни
ҳисобига 5 мг миқдорда вена қон томирига ва иккинчи куни азидиннинг 7 %
эритмасидан тери остига 3,5 мг/кг миқдорида қўллаганлар. Бундан ташқари,
тери   остига   5-10   мл   кофеин,   мушаги   орасига   5   мг   миқдорда   витамин   В
12
юборилган   ва   ичимлик   суви   билан   кобальт   хлорид   2-3   кун   давомида
қўлланилган.   Бундан   келиб   чиққан   самарадорлик   ижобий   натижа   билан
якунланганлигини эътироф этганлар [4;  264 -б,  35 ;30-б.].
Қорамоллар   тейлериозини   даволашда   хлорохин   дифосфат
препаратининг 15 мг/кг миқдорида қўллашда олинган самарадорлик 91% ни
ташкил   қилган.   Шу   билан   бир   вақтда   пироплазмоз   ва   бабезиозни   хлорохин
дифосфат   (делагил)     билан   15   мг/кг   миқдорда   даволашда   самарадорлик
39 ижобий бўлиши эътироф этил [ 32 ; 30-34-б.].
Тадқиқотчилар   экспериментал   ва   табиий   шароитда   қорамолларнинг
пироплазмоз ва бабезиоз касалликларини даволашда беренил препаратининг
аналоги   азидиннинг   3,5   мг/кг   миқдорида   қўллаб,   юқори   самарадорликка
эришганлар [ 46 ; 21 -б.].
Пироплазмоз   (Piroplasma   bigeminum)   ва   бабезиозни   (Babesia   colchica)
даволашда   пиральдин,   антрицид,   трипафлавин,   беренил   препаратларининг
самарадорлигини   ўрганилган.   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида
беренил   препаратини   7,0   мг/кг   миқдорида   ҳайвонларнинг   мушаги   орасига
юбориб даволаш юқори самара бериши эътироф қилинган [ 32 ;30-34- б, 38 ; 15 -
16 -б.].
Пироплазмоз   ва   бабезиозни   даволашда   мушак   орасига   3,5   мг/кг
миқдорда   беренил   препаратининг   7   %   сувдаги   эритмасини   қўллашда
самарадорлик юқори даражада бўлишини маълум қилганлар [ 32 ;30-34-б . ].
Хорижий   давлат   тадқиқотчилари   қорамолларнинг   пироплазмидоз
касалликларини   даволаш   ва   олдини   олиш   борасида   Англияда   ишлаб
чиқарилган   имидокарб   препаратини   экспериментал   тажрибаларда   ва   табиий
касалланган   қорамолларда   синаб   кўриб,   унинг   самарадорлигига     ижобий
баҳо   берганлар.   Ушбу   муаллифларнинг   хулосасига   кўра,   0,001-0,002   г/кг
миқдорда   4   %   имидокарбнинг   сувдаги   эритмаси   тери   остига   қўлланилса
бабезиозни   (Babesia   argentina)   ва   пироплазмозни   (Piroplasma   bigeminum)   1
ойгача   профилактика   қилишини   ва   даволаш   хусусияти   эса   жуда   юқори
бўлишини   ҳамда   организмни   паразитлардан   стерилизация   қилишини
аниқлаганлар [  24 ; 38467 -б,56; 4-15-б, 135 ;1- 9 -б.]. 
1970   йилларнинг   бошларида   профессор   Б.А.Тимофеев   раҳбарлигида
(ВГНКИ)     имидокарбнинг   аналоги   синтез   қилиниб,   унга   диамидин   деб   ном
беришган   ва   пироплазмозни   франсаиеллёз   билан   биргаликда   кечган
шаклидаги касалланган 154 бош қорамолга 4 фоизли диамидиннинг сувдаги
эритмасини   мускул   (1   мг/кг)   орасига   юбориб   даволаган.   Натижада
даволашнинг   иккинчи   кунидан   бошлаб   қорамолларнинг   умумий   аҳволи
40 яхшиланган,   тана   ҳарорати   меъёрга   тушган   ва   периферик   қон   томиридан
тайёрланган   қон   суртмаларида   паразитлар   топилмаган.     Натижада
пироплазмоз   ва   бабезиозни   даволашда   қўлланилган   диамидиннинг   (1мг/кг
миқдорда) самарадорлиги юқори даражада бўлишини аниқлаган [8 6 ;133-137-
б.].
Пироплазмоз   ва   бабезиозни   даволаш   ва   олдини   олишда   имидокарб   ва
диамидиннинг   самарасини   таққослаб   ўрганиш   мақсадида   экспериментал   ва
ишлаб чиқариш шароитида илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган, натижада
уларнинг   самараси   бир   хил   эканлиги   маълум   қилинган.   Пироплазмозни
даволаш   учун   имидокарб   ёки   диамидиннинг   4   %   эритмасидан   1   мг/кг
миқдорда, бабезиозни  даволаш учун 2 мг/кг миқдори етарли самара бериши
баён   этилган.   Бу   препаратларнинг   касалликларни   олдини   олишдаги
хусусияти   пироплазмозда   24   кунга,   бабезиозда   эса   15   кунга   тенг   эканлиги
аниқланган. [ 45 ; 21 - 23- б.]. 
Англияда   ишлаб   чиқарилган   имидокарбнинг   12   %   препаратив   шакли
бўлган   имизолни   қорамолларнинг   пироплазмоз   ва   франсаиеллёзни
даволашдаги   самарадорлигини   экспериментал   тажрибаларда   ўрганилган.
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида касалланган қорамолларнинг ҳар 100
кг   тирик   вазнига   5,0   мл   дан   тери   остига   юборилган   имизол   препарати
касалланган   қорамолларни   даволашда   самарадорлиги   ва   организмни
паразитлардан стерилизация қилишини исботлаганлар. [ 46 ;21-б.].
Пироплазмозни   даволашда   муаллифлар   дименазин   ацетурат,   верибен,
неозидин   препаратларини   синаб   кўришган.   Дименазин   ацетурат   препарати
3,5   мг/кг   миқдорда   мускул   орасига   қўлланилган   биринчи   гуруҳдаги   22   бош
қорамоллардан 19 боши препарат бир марта қўлланилгандан кейин соғайиши
кузатилган,   3   бошида   24   соат   ўтгач   қайта   дименазин   ацетурат   препарати
қўлланилгандан сўнг тана ҳарорати меъёрга тушган. Шунга кўра, дименазин
ацетурат   препаратининг   самарадорлиги   кунаро   икки   марта   қўлланилганда
самарадорлик   тўлиқ   бўлган.   Иккинчи   гуруҳда   18   бош   қорамолга   верибен
препарати   5   мг/кг   миқдорда   10   фоизли   эритма   қилиб,   унинг   умумий
41 миқдорини   иккига   бўлиб,   ярми   тери   остига   ва   ярми   мускул   орасига
қўлланилганда   барча   қорамолларнинг   соғайиши   аниқланган.   Учинчи   гуруҳ
қорамолларига   неозидин   препарати   иккинчи   усулдаги   сингари
қўлланилганда самарадорлик 100 фоизни ташкил этган  [4 ; 264-б,  5 ; 35-40-б.].
Пироплазмоз   ва   франсаиеллёз   билан   спонтан   касалланган
қорамолларни   даволашда   дастлаб   касал   ҳайвонларни   асосий   подадан
ажратиб,   салқин   ва   алоҳида   осойишта   жойга   ўтказилади.   Махсус
препаратлардан   –   азидин,   беренил,   норотрип,   неозидин,   верибендан   10   %
эритма тайёрланиб 5мг/кг бирлигида, ярми тери остига, қолган ярми мускул
орасига   қўлланилади.   24   соат   давомида   тана   ҳарорати   пасаймаса,   иккинчи
маротаба препаратлар ўша миқдорларда ва усулларда қўлланилган ва ижобий
натижа   олинган   Диамидин   2   мг/кг   дозада   4   фоизли   эритма   ҳолида   тери
остига,   имизол   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   нисбатан   5   мл   дан   тери   остига
қўлланилган   ва   ижобий   самара   олинганлигини   маълум   қилади   [7 1 ;70-
б , 8 4 ;101-103 - б.].
Пироплазмозни даволашда қорамолнинг 1 кг тирик вазни ҳисобига 2 мг
дан   диамидин   (диамидиннинг   4   фоизли   сувдаги   эритмасидан   қорамолнинг
ҳар   100   кг   тирик   вазнига   5   мл   дан)   ёки   3,5   мг/кг   миқдорда   азидин   ёки
диамидинни   қўллашдан   олинадиган   самарадорлик   қониқарли   даражада
бўлган.   Агар   қўлланилган   препаратлар   пироплазмоз   бабезиоз   билан   аралаш
шаклда   кечган   ҳолатларда   кутилган   натижани   бермаса,   даволашни   бир
кундан кейин такрорлаш лозимлиги билдирилган [ 38 ;1 5 -1 6 -б.].
Шу   каби   маълумотлар   бир   қатор   олимлар   томонидан   ўтказилган
илмий-тадқиқот ишлари натижаларида ҳам келтирилган [11 9 ;322-327-б.]  
Тейлериоз   билан   касал   бўлиб   ўтган   қорамолдан   олинган   қондан
гипериммун қон зардоби тайёрланиб, қорамолнинг ҳар 100 кг тирик вазнига
1,0   мл   дан   касал   қорамолнинг   териси   остига   қўлланилганда   даволаш
самарадорлиги   91   фоизни   ташкил   этган.   Тайёрланган   гипериммун   қон
зардобини   узоқ   муддатда   сақлаш   учун   2   грамм   лимон   аччиқ   натрий,   3   гр
глюкоза,   0,5   мл   натрий   сульфид,   0,003   мг   риванол   ва   94,5   мл   дистилланган
42 сувдаги эритмасини тайёрлаб, шу эритмадан бир литр қон зардобига  250 мл
қўшилган.   Мана   шундай   усулда   тайёрланган   аралашма   бир   йилгача   ўз
хусусиятини йўқотмаган [7; 10- б, 33;15-17-б.].
Пироплазмидоз   касалликлари   ичида   энг   оғир   кечадигани   тейлериоз
бўлиб,   унинг   қўзғатувчиси   Theileria   оиласига   мансуб   Theileria   annulata
ҳисобланади. Тейлериоз ўта оғир кечувчи касаллик бўлганлиги боис даволаш
ишларини   олиб   боришда   патогенетик,   симптоматик   ва   гемопоэтик
препаратларни   комплекс   қўллаш   зарурлигини     туфайли     даволашда
диамидинни   Акрихин   +   Бигумал   +   Плазмоцид   (АБП)   ва   сульфантрол   каби
препаратлар билан комплексда қўллаш ва шу билан биргаликда симптоматик
препаратларни   ҳам   қўллашдан   олинадиган     даволаш   самараси   юқори
даражада бўлишини маълум қилган [ 5 ;35-40-б, 88;22-23-б.].
Қорамоллар пироплазмидозларини  даволаш ва профилактика қилишда
маҳаллий   хом-ашёлар   асосида   синтез   қилинган   препаратларнинг
самарадорлигини   ўрганиш   ва   уларнинг   оптимал   дозасини   аниқлашда   кенг
қамровли ишлар амалга оширилган ва ижобий натижаларга  эришилган [   4 1;
36-37-б,  4 2; 12-14-б.].
Пироплазмоз, бабезиоз, тейлериоз касалликлари кенг тарқалганлиги ва
ундан   ҳамон   халқ   хўжалигига   катта   иқтисодий   зарар   келтирилаётганлиги
маълум   қилинган.   Пироплазмозни   даволашда   диамидин,   азидин
препаратлари   ва   диамидинни   сульфантрол   ва   делагил   препаратлари   билан
комплексда қўллашдан олинган натижалар ижобий бўлиши ёки гипериммун
қон зардобидан қорамолнинг 1 кг тирик вазнига 1 мл дан тери остига қўллаш
даволаш самарасини бериши аниқланган [9 4 ; 36-б.]. 
Экспериментал тажрибалар ва ишлаб чиқариш шароитида пироплазмоз
ва   бабезиоз   билан   спонтан   касалланган   қорамолларни   даволашда   2   мг/кг
миқдорда диамидин ёки 3,5 мг/кг миқдорда беренил ёки азидиннинг даволаш
самараси юқори эканлиги тадқиқотларда исботлаганлар [ 3 8 ;  15 - 16-  б,  32 ; 30-34
-   б. ].
43 Тейлериозни   даволашда   Акрихин   +   Бигумал   +   Плазмоцид ,   (АБП)
примахин,   хлорин   дифосфат,   тетрахлорид,   химкокцид,   бисептол,   этоний,
примахин   билан   тетраолен   препаратларини   қўллашнинг   самарадорлигини
таққослаб   ўрганилган.   Бунда   примахин   препаратининг   даволаш
самарадорлиги юқори эканлиги аниқланган [ 21 ;40  –  41- б. ].
Илк  бор  Саудия  Арабистонида  ва  Яқин   Шарқ  давлатларида  тарқалган
тейлериозни (Theilerla mutans ва Theilerla parva) даволашда қорамолнинг ҳар
100 кг  тирик  вазни  ҳисобига  5,0 мл дан  мушак орасига   қўллаш  учун  тавсия
қилинган   Бутачем   ва   Theilex   препаратларини   ушбу   дозада   юртимизда
тарқалган   тейлериозни   ( Theileria   annulata)   даволашда   самарадорлиги
камлиги, аммо тейлериоз билан касалланган қорамолнинг 100 кг тирик вазни
ҳисобига   5,0   мл   дан   2   марта   48   соат   оралиғида   қўллашдан   олинадиган
самарадорлик   юқори   даражада   бўлишини   кузатганлар   [ 2 ;19–20-б ,   41 ;25–27-
б.].
Муаллиф   ўз   шогирдлари   билан   олиб   борган   тажрибалар   натижасида
тейлериозни   даволашда   қуйидаги   даволаш   усулларини   қўллашни   тавсия
этганлар: 
-   Даволашнинг   1-3   кунлари   эрталаб   қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик
вазни   ҳисобига   2   мг   миқдорида   диамидин   препаратини   тери   остига   ва   6-8
соатдан   кейин   сульфантролнинг   3   фоизли   сувдаги   эритмасидан   кунига   бир
мартадан 2-3 кун давомида қорамолнинг ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига 100
мл   миқдорда   вена   қон   томирига   юборилади.   3   фоизли   сульфантроль   33
фоизли этил спиртида тайёрланиб қўлланилганда унинг самарадорлиги янада
юқори бўлиши аниқланган
-  Даволашнинг 1-куни қорамолнинг ҳар 1 кг тирик вазни ҳисобига 1 мл
дан тейлериозга қарши гипериммун қон зардобидан қорамолга териси остига
қўлланилади.   Шундан   сўнг   2-куни   қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазни
ҳисобига 5 мл дан этидин ёки полиамидин препаратлари қорамолнинг териси
остига қўлланилса самараси юқори бўлади.
- Даволашнинг   1-3   кунлари   эрталаб   қорамолнинг   ҳар   1   кг   тирик   вазни
44 ҳисобига 2 мг миқдорида диамидин ва 5-6 кун давомида қорамолнинг ҳар 100
кг   тирик  вазни   ҳисобига   6   таблеткадан   (1,5   гр)   делагил   сув   билан   ичирилса
мақсадга мувофиқ бўлади, деб тавсия этадилар [ 4 1;36–37-б.] .
Диамидин   препаратини   синтез   қилишда   зарур   бўлган
этилендиаминнинг   хорижий   давлатлардан   келтирилиши   мушкуллиги
туфайли   унинг   ўрнини   босадиган   нитробензой   кислотаси   Чирчиқ
“Электрохимпром”   да   ишлаб   чиқаришда   чиқинди   бўлган   карбамиддан
фойдаланилган.   Натижада   диамидин   препаратининг   аналоги   ҳисобланган
узбикарб   препаратини   синтез   қилиш   жараёнида   маҳаллий   хом-ашёлар
асосида препаратнинг дастлабки  намунаси олинган ва унинг пироплазмозни
даволашдаги   самарадорлиги   ветеринария   илмий-тадқиқот   институти
тадқиқотчилари томонидан аниқланган [ 3 8;15-16- б,  29 ; 76-78-б.].
Пироплазмидозларни   даволашда   неозидин   препаратининг
самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибаларни     бир   қатор   тадқиқотчилар
илмий   изланишлар   олиб   борганлар.   Олиб   борилган   илмий-тадқиқотлар
натижасида қорамолларнинг пироплазмоз, бабезиоз, тейлериоз касалликлари
кенг   тарқалганлиги   ва   катта   иқтисоий   зарар   етказаётганлиги     маълум
қилинган.   Пироплазмидозлардан   даволашда   (82   бош)   ва   профилактика
қилишда (185 бош) янги маҳаллий препарат неозидиннинг самарадорлигини
ўрганиш   бўйича   тажрибалар   олиб   борилган.   Тажриба   давомида   клиник,
паразитологик   ва,   заруриятга   кўра ,   гемотологик   текширишлар   олиб
борилган.   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   бир   марта   2,5   мг/кг
миқдорида   қўлланилган   неозидин   препаратининг   самарадорлиги   97%   ни,
кунаро икки марта ўша миқдорда қўлланилганда эса самарадорлик 100% ни
ташкил қилиши аниқланган [7 7 ;36–37 - б . ] .  
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлари   Республикамиз
ҳудудларида кенг тарқалганлиги ва улардан келаётган иқтисодий зарар катта
эканлиги   касаллик   тарқатувчи   каналар   Hyalomma   anatolicum   ва   Hyalomma.
detritum   эканлиги   маълум   қилинган.   Тейлериозга   қарши   иммунизация
усулини   шлаб   чиқариш   мақсадида   иммун   қон   зардоби   ишлаб   чиқаришнинг
45 технологик   жараёни   ишлаб   чиқилган.   Бунинг   учун   дастлаб   бир   бош
қорамолга     тейлериялар   юқтирилган.   Касалликнинг   клиник   белгилари   ва
қонда   паразитар   реакция   намоён   бўлгач,   махсус   препаратлар   билан   даволаб
чиқилган.   Бир   ой   ўтгач   қондаги   антителолар   титри   аниқланган.   Ушбу
қорамолдан   олинган   қон   билан   экспериментал   шароитда   юқтирилган   6   бош
қорамолда   ва   12   бош   спонтан   касалланган   қорамолларни   даволашда
тажрибалар   олиб   борилган.   Олиб   борилган   тажрибалар   натижасида
тейлериоз билан касалланган қорамолларни териси остига 1 кг тирик вазнига
1   мл   дан   қўллашдан   олинган   самарадорлик   ижобий   бўлиши   аниқланган.
[33 ;15-17-б. ] .
Шундан келиб чиққан холда тейлериоздан даволашда ишлаб чиқилган
ушбу   даволаш   усулини   чорвачилик   йўналишидаги   фермер   ва   ёрдамчи
хўжаликларда жорий этиш тавсия қилинган [34;7-9-б,  49 ;15–17 - б . ] .
Бабезиозни   даволашда   Узбиокомбинатда   ишлаб   чиқарилган   имисан
доривор   воситасининг   самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар
бирида   3   бошдан   3   гуруҳда   экспериментал   шароитда   бабезиоз   билан
юқтирилган   қорамолларда   олиб   борилган.   Тажрибадаги   қорамолларда
бабезиознинг клиник белгилари ва қонда паразитар реакция намоён бўлгач 1-
гуруҳ   қорамолларининг   териси   остига   2,0   мл;   2-гуруҳ   қорамолларининг
териси   остига   3,0   мл   ва   3-гуруҳ   қорамолларининг   териси   остига   4,0   мл   дан
имисан препарати қўлланилган.
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   бабезиозни   даволашда
қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   3   мл   гача   қўлланилган
имисаннинг   самараси   пастлиги,   4   мл   миқдорида   қўлланилганда   самараси
юқори   даражада   бўлиши   ва   касалланиб   ўтган   ҳайвон   организмини
стерилизация касаллик қўзғатувчи паразитлардан қилиши аниқланган [3 2 ; 30 –
34 -б . ] .
Пироплазмозни   даволашда   бутачем   ва   тейлекс   препаратларининг
самарадорлигини ўрганиш бўйича тажрибалар ҳар бирида 3 бошдан 3 гурух
қорамолларда   олиб   борилган.   Тажрибадаги   қорамоллар   пироплазмоз   билан
46 спонтан   касалланган   қорамолдан   олинган   қон   билан   тери   остига   10   мл   дан
юбориб   юқтирилган.   Тажрибадаги   қорамолларда   ҳар   куни   клиник   ва
паразитологик текширишлар олиб борилди.
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   препарат   қўлланилгандан   сўнг
иккинчи   куни   1   ва   2-гуруҳлар   қорамолларининг   умумий   аҳволи   қисман
яхшиланган,   тана   ҳарорати     40,2-40,4 0
С   ва   периферик   қон   томирларидан
олинган қон суртмаларида паразитлар 1-1,5 баробаргача камайган. Шу билан
бир   вақтда   назоратдаги   3-гуруҳ   молларида   пироплазмознинг   клиник
белгилари ривожланиб, паразитар реакцияси ошиб борган. 
Шундай қилиб, олиб борилган тажрибалар натижасида пироплазмозни
даволашда   қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   5   мл   дан   қўлланилган
бутачем   ёки   тейлекс   препаратларининг   самарадорлиги   етарли   даражада
бўлмаслиги аниқланган. 
Пироплазмозни даволашда қорамолнинг ҳар 100 кг тирик вазнига 5 мл
дан   қўлланилган   бутачем   ёки   тейлекс   препаратларининг   самарадорлиги
етарли   даражада   бўлмаганлиги   сабабли   кейинги   тажрибалар   қорамолнинг
ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига кун аро икки марта 5 мл дан мушак орасига
қўллашдан олинган самарадорликни аниқлашга қаратилди.
Ўтказилган   тадқиқотлар   натижасида   кунора   2   марта   “Бутачем”
препарати   билан   қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   5   мл   дан
қўлланилган 1 гуруҳ, ҳамда шу тартибда тейлекс препарати билан даволанган
2-гуруҳ   қорамолларида   даволашдан   кейинги   иккинчи   куни   умумий   аҳволи
яхшиланган ва паразитар реакцияси кузатилмаган [9 7 ;20-21-б.].
Қорамолларнинг   тейлериозини   даволашда   Украинанинг   ООО
“Бровафарма”   компанияси   томонидан   ишлаб   чиқилган   Тейлерсан
препаратининг   самарадоригини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3
бошдан   3   гуруҳ   қорамолларда   олиб   борилган.   Тажрибадаги   қорамолларга
тейлериоз билан спонтан касалланган қорамолдан олинган қон   терис остига
10   мл   дан   юбориб   юқтирилган.   Тажрибадаги   қорамолларда   тейлериознинг
клиник   белгилари   ва   қонда   паразитар   ҳолат   намоён   бўлгач   1-гуруҳ
47 қорамолларининг   ҳар   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   5,0   мл   дан   ва   2-гуруҳ
қорамолларининг эса ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига кун аро 2 марта 5,0 мл
дан   тейлерсан   препарати     мушак   орасига   юбориб   даволанган,   3-гуруҳ
қорамоллари назорат сифатида қолдирилган ва препарат қўлланилмаган. 
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида препарат қўлланилгандан сўнг
иккинчи  куни   1-гуруҳ   қорамолларининг   умумий   аҳволи  қисман   яхшиланди,
яъни  тана   ҳароратининг  0,7-1,0 0
С  гача  тушиши,  умумий  аҳволининг  қисман
яхшиланиши   кузатилган,   периферик   қон   томирларидан   олинган   қон
суртмаларида   тейлерияларнинг   2   мартагача   камайганлиги   кузатилган,   кун
аро   2   марта   тейлерсан   препарати   қўлланилган   2-гуруҳ   қорамолларининг
умумий   ахволи   даволашдан   кейинги   кунлари   яхшиланган,   тана   ҳарорати
физиологик   ҳолатга   келган,   периферик   қон   томирларидан   олинган   қон
суртмаларида   эритроцитларнинг   тейлериялар   билан   зарарланиши   3-4
баробаргача   камайганлиги   кузатилган.   Шу   билан   бир   вақтда   назоратдаги   3-
гуруҳ   қорамолларида   тейлериознинг   клиник   белгилари   ривожланиб,
паразитар реакция ошиб борган.
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   қорамоллар
тейлериозини   даволашда   5,0   мл   дан   қўлланилган   тейлерсан   препаратининг
самарадорлиги   паст,   кун   аро   2   марта   ушбу   миқдорда   қўлланилганда   эса
самарадорлиги юқори даражада бўлиши аниқланган [9 9 ;21-23-б.].  
Тейлериоз   билан   спонтан   касалланган   қорамолларни   даволаш   Ангор
туман   “Орзу”   фермер   хўжалигида   12   бош   (8   бош   енгил   ва   4   бош   оғир
даражада   касалланган)   ва   Шўрчи   туман   “Ободон”   фермер   хўжалигидаги   9
бош  (6  бош   енгил   ва   3  бош   оғир    касалланган   қорамолларда)   ҳамда   Термиз
туман “Эргаш   Полвон” фермер хўжалигидаги   8 бош  (5  бош енгил  ва  3 бош
оғир) касалланган қорамолларда олиб борилган. 
Клиник   белгилари   ва   паразитар   реакцияси   аниқ   намоён   бўлган
қорамоллар асосий подадан ажратилган ва уларни енгил ҳазм бўладиган кўк
ўт,   омухта   емдан   тайёрланган   атала,   айрон   ва   сут   билан   таъминланган.
Шундан   сўнг   барча   гуруҳлардаги   қорамолларнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазни
48 ҳисобига   5,0   мл   дан   кун   аро   2   марта   тейлерсан   препарати   мушак   орасига
қўллаб даволанди. 
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   енгил   касалланган
қорамолларнинг   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   кун   аро   2   марта   5,0   мл   дан
тейлерсан   препарати   билан   даволашда   самарадорлик   юқори   даражада
бўлиши,   оғир   холатда   кечган   касалликдан   даволашда   эса   самараси   паст
(50%) бўлиши аниқланган [9 9 ;21-23-б.].
Хитойнинг   Вейонг   фирмаси   томонидан   ишлаб   чиқилган
диминазиннинг   витамин   В
12   билан   бойитилган   комплекс   препаратининг
пироплазмозни   даволашдаги   самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар
ҳар   бирида   3   бошдан   4   гуруҳ   қорамолларда   олиб   борилган.   Тўртала   гуруҳ
қорамоллари пироплазмоз билан касалланган қорамолдан олинган қон билан
териси   остига   10   мл   дан   юбориб   юқтирилган.   Юқтирилган   қорамолларда
пироплазмознинг   клиник   белгилари   ва   қонда   паразитар   реакцияси   намоён
бўлгач, 1-гуруҳ қорамолларининг ҳар 1 кг тирик вазнига 3,5 мг/кг, 2-гуруҳига
5,0   мг/кг,   3-гуруҳига   7,0   мг/кг   дан   диминазиннинг   витамин   В
12   билан
бойитилган   комплекс   препаратини   қорамол   мушаги   орасига   қўлланилиб
даволанган,   4-гуруҳ   қорамоллари   назорат   сифатида   қолдирилган   ва
даволанмаган.
Олиб   борилган   клиник   ва   паразитологик   текширишлар   натижасида
Хитойда   ишлаб   чиқилган   диминазиннинг   витамин   В
12   билан   бойитилган
комплекс препарати 3,5 ва 5,0 мг/кг миқдорида қорамоллар пироплазмозини
(Piroplasma   bigeminum)   даволашдаги   самарадорлиги   йўқлиги,   7,0   мг/кг   дан
қўлланилганда   эса   самарадорлиги   eтарли   даражада   эканлиги   аниқланган
[ 38 ; 15 -1 6 -б.].
Диминазиннинг   витамин   В
12   билан   бойитилган   препаратив   шаклини
пироплазмоз   билан   спонтан   касалланган   қорамолларни   даволашдаги
самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   2017   йилнинг   май   ойида
Жиззах   вилоятининг   Ш.Рашидов   туман   “Собур”   фермер   хўжалигида
касалланган   7   бош   қорамолларда   олиб   борилди.   Касалланган
49 қорамолларнинг   ҳар   1   кг   тирик   вазнига   7   мг   дан   мушаги   орасига
диминазиннинг   витамин   В
12   билан   бойитилган   комплекс   препарати
қўлланилди.   Препарат   қўлланилган   қорамолларда   даволашдан   кейинги
иккинчи   куни   қорамолларнинг   умумий   ҳолатининг   яхшиланиши,   тана
хароратининг   меъёрлашуви   ва   периферик   қон   томирларидан   олинган   қон
суртмаларида   паразитар   реакциянинг   кузатилмаганлиги   аниқланган [94 ;36-
б. ].
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   спонтан
пироплазмозни   даволашда   7   мг/кг   миқдорида   қўлланилган   диминазиннинг
витамин   В
12   билан   бойитилган   комплекс   препаратининг   самарадорлиги
юқори даражада бўлиши аниқланган [ 94 ;36 - б . ] .
Қорамоллар   тейлериозини   (Theilerla   annulata)   даволашда
диминазиннинг   витамин   Б
12   билан   бойитилган   комплекс   препаратининг
самарадорлигини ўрганиш бўйича тажрибалар ҳар гуруҳда 3 бошдан 4 гуруҳ
қорамолларда олиб борилган  [86;133-137-б.] .
Тажрибадаги   қорамоллар   тейлериоз   билан   касалланган   қорамолдан
олинган қон билан 10 мл дан тери остига юқтирилди. Касалликнинг  клиник
белгилари   ва   қонда   паразитар   реакция   намоён   бўлгач   1-гуруҳ   қорамоллари
3,5 мг/кг, 2-гуруҳ - 5,0 мг/кг, 3-гуруҳи - 7,0 мг/кг миқдорида мушак орасига
диминазиннинг   витамин   В
12   билан   бойитилган   комплекс   препарати
қўлланилиб даволанди. Назоратдаги 4-гуруҳ қорамоллари даволанмаган. 
Олиб борилган клиник ва паразитологик текширишлар натижасида 3,5-
5,0   ва   7   мг/кг   миқдорида   қўлланилган   диминазинни   витамин   В
12   билан
бойитилган комплекс препаратининг тейлериозни даволашда самарадорлиги
йўқлиги аниқланди [ 94 ;3 6 -б.].
Келтирилган   илмий   адабиётлар   таҳлилидан   маълум   бўлишича,
қорамолларнинг   пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз   касалликларининг
қўзғатувчилари   ва   уларнинг   табиати   ҳамда   касалликларнинг
эпизоотологияси   аниқлангандан   буён   бир   неча   ўнлаб   кимёвий   ва   махсус
специфик   препаратларнинг   терапевтик   хусусиятлари   ўрганилган.   Натижада
50 бир неча даволаш усуллари яратилган ҳамда амалиётга тадбиқ этилган.
Қорамолларнинг пироплазмидоз касалликлари аниқланган  ва касаллик
қўзғатувчиларининг   морфологик,   патогенетик,   иммунобиологик
хусусиятлари   ўрганилгандан   бошлаб   касалликларни   даволаш   билан   бир
вақтда   профилактика   қилишга   ҳам   катта   эътибор   берилди.   Бу   йўналишда
кўпгина   тадқиқотчилар   илмий-тадқиқотлар   олиб   борганлар   ва   ижобий
натижаларга эришишганлар.
Дастлабки   тадқиқотларда   қорамолларнинг   пироплазмоз,   тейлериоз
касалликларининг олдини олиш мақсадида альбарген, трипанблау, проторгол
препаратини   қўллаб   ижобий   натижа   олиш   мумкинлиги   маълум   қилинган
[ 78 ; 28 – 29 -б.].
Доғистонда   тейлериознинг   олдини   олишда   сульфантрол   ва   наганин
препаратларининг   самарадорлиги   ўрганиш   натижасида   уларнинг   самараси
паст эканлиги аниқланган [39;25–27-б, 46;55–58-б.].
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликларини   олдини   олишда
гемоспоридин   ва   акаприн   препаратларининг   самарадорлигини   ўрганиш
мақсадида   210   бош   сигир   ва   378   бош   бузоққа   0,015   г/кг   дан   қўлланилган.
Олиб борилган тажрибалар натижасида тажрибадаги қорамоллар енгил касал
бўлиб ўтганлиги маълум қилинган [ 57 ; 11 – 15 -б. ].
Қорамоллар   пироплазмидоз   касалликларини   олдини   олиш   мақсадида
сульфантрол   ва   гемоспоридин   препаратларини   ҳар   5-6   кунда   10   %   лик
эритмадан  қорамолнинг   10  кг  тирик  вазнига  1  мл  дан  қўллаб,  препаратнинг
профилактик   хусусияти   йўқлиги,   аммо   препарат   қўлланилган   қорамолларда
касаллик енгил кечишини эътироф этганлар [ 68 ; 19 -б. ].
Тейлериознинг олдини олишда наганин, беренил, пиролдин, антроцид,
трипафлавин,   аминоакрихин   препаратларини   синаб   кўриш   натижасида
уларнинг самараси паст эканлигини аниқлаганлар. [ 86;133 – 137-б. ].
Тейлериоз билан касал бўлиб ўтган қорамолдан олинган қондан гамма-
глобулин   ишлаб   чиқилган   ва   тейлериознинг   олдини   олишда   унинг
самарадорлиги   ўрганилган.   Тажрибада   7   бош   қорамол   бўлиб,   шундан   3
51 бошига   касалликнинг   яширин   даврида   гамма-глобулин   қўлланилган
қорамоллар   тейлериоз   билан   енгил   касал   бўлиб   ўтганлиги,   назоратдагилар
эса оғир касалланганлиги кузатилган [44;42-б.].
Тейлериоз   ва   пироплазмозни   олдини   олишда   азидиннинг
самарадорлиги   ўрганилиб,   пироплазмозни   даволашдаги   самарадорлиги
юқори, тейлериозда кам эканлигини, тейлериозни профилактика қилишда эса
самарадорлиги умуман йўқ эканлигини тадқиқ қилинган [ 44;42-б. ].
Беренил,   азидин,   гемоспоридин,   гемоспоридинни   акаприн   ва
антибиотиклар   билан   биргаликда   қўллаш   натижасида   фақатгина
гемоспоридиннинг профилактик таъсири мавжудлиги аниқланган [ 46;21-б. ].
Пироплазмоз   ва   бабезиоздан   профилактика   қилиш   мақсадида   ишлаб
чиқариш шароитида 75 бош бузоққа диамидинни 1 мг/кг миқдорда қўллаб, 28
кундан кейин тажриба гуруҳидан 1 бош, назорат гуруҳидан  6-15- кунлари 9
бош   мол   касал   бўлганлигини   баён   қилади.   Олинган   натижа   диамидиннинг
профилактик хусусияти юқори эканлигидан  [38;15-16-б.].
Қўлланилган   диамидиннинг   5   мг/кг   гача   миқдори   қоннинг   шаклли
элементларига,  оқсил ва унинг фракциялари кўрсаткичларига салбий таъсир
қилмаслиги,   препаратнинг   кумулятив   хусусияти   йўқлигини   билдиради
[38;15-16-б.]. 
Полиамидин-п   препаратининг   пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз
касалликларидан профилактика қилиш мақсадида юқтиришдан 15 кун олдин
молнинг   100   кг   тирик   вазни   5,0   мл   дан   қўлланилган   препаратнинг
самарадорлиги   юқори   даражада   бўлишини   таъкидланган   [32;30-34-б,   61;13-
14-б.] .
Пироплазмоз, бабезиоз, тейлериоздан профилактика қилишда касаллик
тарқатувчи иксод каналарининг фаол ҳаётий даврида қорамолнинг ҳар 100 кг
тирик   вазни     5,0   мл   дан   ҳар   15   кунда   бир   марта   полиамидин   препаратини
қўллашдан олинган самарадорлик ижобий бўлиши келтирилган [61;13-14-б.].
  Ўзбекистон   Миллий   Университетнинг   кимё   факультети   ижодий
гуруҳи   томонидан   Республикамизда   илк   бор   маҳаллий   хом   ашёлар   асосида
52 синтез   қилинган   диамидин   ва   узбикарб   препаратлари   паразитларни
деформацияга   учратиши     туфайли   унинг   ҳаёти   учун   зарур   бўлган   тўйимли
моддалар   ташилишини   бузади   ва   паразит   учун   зарур   бўлган   субстрат   ва
ферментларнинг   ҳамда   ДНК   синтезини   тўхтатиши   аниқланган.   Муаллиф
диамидин   ва   полиамидин   препаратларини   тейлериознинг   олдини   олишдаги
самарасини   ўрганишга   қаратилган   илмий   изланишлар   олиб   боришда
тажрибалар   экспериментал   ва   ишлаб   чиқариш   шароитларида   ўтказилган.
Натижада   юқтиришдан   15   кун  олдин   қорамолнинг   100  кг   тирик   вазнига   5,0
мл   полиамидин   тери   остига   юборилганда   ҳайвонларнинг   96%   ини
касалланишдан сақлаб қолади деган хулосага келган. Диамидин (2 мг/кг) эса
касалликнинг   фақат   яширин   даврида   олдини   олиши   мумкинлиги   эътироф
этилган [38;15-16-б,62;58–59-б.].
Тейлериоздан   профилактика   қилишда   этдин   препаратининг
самарадорлиги   экспериментал   тажрибаларда   ва   ишлаб   чиқариш   шароитида
ўрганиш натижасида   қорамолларнинг ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига 5 мл
дан   қўлланилган   этдин   препарати   тейлериозни   профилактика   қилишда   10
кунгача самара бериши мумкин деган хулосага килинган [ 51;17 –21 -б. ].
Қорамолларнинг   пироплазмидоз   касалликларидан   профилактика
қилишда   полиамидин   препаратини     ҳар   100   кг   тирик   вазнига   ҳар   15   кунда
бир   мартадан   5   мл   дан   қўллашдан   олинган   самарадорлик   ижобий   бўлиши
маълум   қилинган.   Шу   билан   бир  вақтда   ҳайвонлар  организмини   касалликга
қарши   табиий   чидамлилигини   оширишга   асосланган   чора-тадбирларни
ишлаб   чиқиш,   ферма   ва   унинг   атрофини   маданийлаштириш,   касаллик
тарқатувчи   каналарга   қарши   курашиш   ишларини   мунтазам   равишда   олиб
бориш тавсия қилинган [ 31;12 – 14б, 44;42-б, 51;17-21-б. ].
Полиметакрил   кислотасининг   ўрнини   босадиган   маҳаллий   хом
ашёларни   излаб   топиш   бўйича   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида
Цитрус   пектини   танланган.   Диамидиннинг   цитрус   пектини   билан
полимерлаштириш натижасида  полиамидин-п  препарати  ишлаб  чиқилган  ва
қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   5,0   мл   қўлланилган
53 препаратнинг   пироплазмоздан   профилактика   қилишдаги   самарадорлиги   15
кунгача бўлган муддатни ташкил қилиши аниқланган [32 ;30 – 34-б. ].
Ишлаб   чиқарилган   полиамидин-п   препарати   маҳаллий   хом-ашёлар
асосида   ишлаб   чиқарилганлиги,   хусусан   полиметакрил   кислотаси   ўрнига
мева-консерва   ишлаб   чиқаришда   ҳосил   бўлган   цитрус   пектинини   тозалаб
олиш   ва   ушбу   препарат   билан   полимерлар   комплекси   ҳосил   қилинганлиги
сабабали   шартли   равишда   полиамидин-п   (п-пектин)   деган   ном   берилган.
Тейлериозни   профилактика   қилишда   полиамидин-п   препаратининг
амалиётга жорий қилиш ишлари Қашқадарё вилоят “Шўртаннефтгаз” Унитар
Шўъба корхонасига қарашли чорвачилик комплексида 1080 бош ва “Бурхон”
шахсий   фермер   хўжалигида   250   бош   қорамолда   олиб   борилган.   Ушбу
хўжаликларда   2010   йил   апрел-сентабр   ойларида   жами   1330   бош   қорамолга
100   кг   тирик   вазнига   ҳар   10   кунда   10   мл   дан   полиамидин-п   препарати
юборилган.   Олиб   борилган   тажрибалар   натижасида   “Шўртаннефтгаз”
Унитар   Шўъба   Корхонасига   қарашли   чорвачилик   комплексида   1080   бош
қорамоллардан   17   боши,   “Бурхон”   шахсий.   фермер   хўжалигида   250   бош
қорамолдан 2 боши тейлериоз билан касалланган ва самарадорлик 98,6% ни
ташкил   қилган.   Назоратдаги   “Пахтасаноаттранс”   хўжалигидаги   90   бош
қорамолдан   9   боши   (10%)   тейлериоз   билан   касалланган.   Олиб   борилган
тажрибалар натижасида тейлериозни профилактика қилишда молнинг 100 кг
тирик   вазни   5,0   млдан   қўлланилган   полиамидин   -   п   препаратининг
самарадорлиги   юқори   даражада   бўлиши   тўғрисида   маълумот   берилган
[61;13–14-б.].
Тейлериоздан   профилактика   қилиш   учун   тейлериозга   қарши   суюқ
культурал вакцина йилнинг салқин ойларида (декабр, январ, феврал) ҳар бир
бош молга  1,0 млдан  ёки кимёвий усулда  профилактика  қилиш  учун ҳар  15
кунда   1   марта   қорамолнинг   100   кг   тирик   вазнига   5,0   мл   дан   полиамидин
препарати териси остига қўллаш тавсия этилган [67; 25-26-б,70;22–24-б.].
Тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз   касалликларидан   холи   бўлмаган
хўжаликларда   кимёпрофилактика   усулларини   ишлаб   чиқиш   борасида
54 самарали   изланишлар   олиб   борилиб,   апрел   ойидан   октябр   ойигача   ҳар   15
кунда   бир   марта   қорамолнинг   100   кг   тирик   вазни   ҳисобига   5,0   мл
полиамидин-п   препаратини   тери   остига   юборишни   тавсия   этганлар   [61;13–
14-б.].
Қорамолларни   қон-паразитар   касалликлардан   кимёвий   усулда
профилактика   қилиш   учун   азидин,   диминазин,   дацвит   препаратларидан
биридан   қорамолнинг   1   кг   тирик   вазнига   7   мг   дан   7   кунда   ёки   полиамидин
препарати билан ҳар 15 кунда бир мартадан қорамол териси остига юбориш
натижасида самарадорлик юқори бўлиши маълум қилинган [48;30–34-б.].
Диамидиннинг   ўрнига   ўзбикарб,   полиметакрил   кислотасининг   ўрнига
олма   пектини   олиниб,   у   билан   полимерлаштириш   натижасида   поликарб
препарати   ишлаб   чиқарилган.   Поликарб   препаратини   ишлаб   чиқаришда
полиамидин   препаратини   ишлаб   чиқариш   технологиясидан   фойдаланилган.
Полиамидин   препаратининг   пироплазмоздан   профилактика   қилишдаги
самарадорлигини ўрганиш бўйича тажрибалар ҳар бирида 3 бошдан 3 гуруҳ
қорамолларда   олиб   борилган.   Ҳар   учала   гуруҳдаги   қорамолларнинг   100   кг
тирик   вазни   ҳисобига   5,0   мл   дан   поликарб   препарати   тери   остига
қўлланилган     ва   самарадорлиги   аниқланган.   Қорамолларнинг   қон-паразитар
касалликларини   профилактика   қилишда   поликарб     препаратини   амалиётга
жорий   қилишдан   олинадиган   самарадорликни   аниқлаш   бўйича   тажрибалар
Қамаши   туманида   “Қамаши   агроистиқлол”   маъсулияти   чекланган   жамияти
хўжалигида 284 бош Австрия давлатидан  олиб келинган симментал ва швиц
зотли қорамолларда ва улардан олинган 150 бош бузоқларда олиб борилган.
Назорат   сифатида   унга   нисбатан   “Дўнгсанчиқул”   фермер   хўжалигидан   140
бош   олинган.   Тажрибадаги   қорамолларининг   барчасига   ҳар   100   кг   тирик
вазни ҳисобига 5,0 мл дан полиамидин препарати териси остига қўлланилган.
Олиб   борилган   тажрибалар   натижасида   поликарб   препарати   қўлланилган
тажрибадаги   қорамолларида   тейлериоз   кузатилмаган   [48;30–34-б,61;13-14-
б.].
Пироплазмозга   қарши   вакцина   яратиш   бўйича     вакцинани   ишлаб
55 чиқариш технологик жараёни ишлаб чиқилган. Бунинг учун дастлаб бир бош
қорамол   пироплазмоз   билан   юқирилган.   Юқтирилган   қорамолда
пироплазмознинг   клиник   белгилари   ва   қонда   паразитар   реакция   максимал
даражага   етгач   ундан   заруриятга   яраша   қон   (400   мл)   олинган.   Олинган   қон
таркибидаги   ҳар   хил   балластлардан   (эритроцит,   лейкоцит,   тромбацит,
фибрин,   плазма)   тозаланди   ва   унга   30%   қон   соғлом   қорамол   қон   зардоби,
глюкоза   ва   криопротектор   тариқасида   глицерин   қўшилган   ва   уни
флаконларга   жойлаштирган   ҳолда   узоқ   муддатда   сақлаш   учун
криоконсерация   қилинган.   Вакцина   материалини   пироплазмоздан
профилактика   қилишдаги   самарадорлигини   ўрганиш   учун   тажрибалар
экспериментал ва ишлаб чиқариш шароитида олиб борилган. Олиб борилган
тадқиқотлар   натижасида   18-25-крад   миқдорида   ГУБЭ-6000   қурилмасида
гамма   нурлари   (кобальт-60)   билан   нурлантирилган   вакцинанинг
реактогенлик   хусусияти   юқори,   35-крад   миқдорида   нурлантирилган
вакцинанинг   реактогенлик   хусусияти   паст   ҳамда   50-75   -   крад   миқдорида
нурлантирилган   вакцинада   паразитлар   фаоллигининг   йўқлиги   аниқланган.
Шундай қилиб, 35- крад дозада нурлантирилган вакцинанинг иммуногенлик
хусусияти 6 ойни ташкил қилиши аниқланган [15;18–19-б.].  
Тейлериозга   қарши   вакцина   ишлаб   чиқариш   учун   яроқли   бўлган   паст
вирулентли   Theileria   annulata   штаммини   ажратиш   бўйича   олиб   борган
тадқиқотлар   натижасида   турли   географик   иқлимли   Қашқадарё,   Сурхондарё,
Сирдарё   вилоят   ҳудудларида   Theileria   annulata   штамми   ажратилган   ва
уларнинг   вирулентлик,   морфологик,   гематологик   ҳамда   иммунобиологик
хусусиятларини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3   бошдан   3   гуруҳ
тажриба   қорамолларида   олиб   борилган.   Тажрибадаги   1-гуруҳ   қорамоллари
Сурхондарё, 2-гуруҳи Қашқадарё ва 3-гуруҳи Сирдарё вилоят ҳудудларидан
ажратилган штамм билан юқтирилган [30;55-58-б,49;15–17-б, 58;73-б.].    
Тажрибадаги   қорамолларда   олиб   борилган   клиник   ва   паразитологик
текширишлар   натижасида   Қашқадарё   ва   Сурхондарё   вилоят   ҳудудларидан
ажратилган   штамм   билан   юқтирилган   1-2-   гуруҳ   тажриба   қорамолларида
56 касалликнинг яширин даври 15 кунни, Сирдарё вилоятидан ажратилган штамм
билан юқтирилган 3-гуруҳ қорамолларида касалликнинг яширин даври 21 кунни
ташкил қилган  [98 ;22-23-б. ] .
Шундай қилиб, Сирдарё вилоятидан ажратилган штаммнинг вирулентлик
хусусияти   Қашқадарё   ва   Сурхондарё   вилоят   ҳудудларидан   ажратилган
штаммнинг вирулентлик хусусияти паст эканлиги аниқланган. 
Турли   ҳудудлардан     ажратилган   Theileria   annulata   нинг   морфологик
хусусиятлари   деярли   катта   аҳамиятга   эга   бўлмаган   бир   хил   кўринишда
бўлган.   Аммо,   Сирдарё   вилоят   ҳудудларидан   ажратилган   штаммнинг
хочсимон   (крестсимон)   шакли   учрамаслиги,   вергулсимон   ва   нуқтасимон
шакли нисбатан кам учраши ушбу вилоят ҳудудидан ажратилган штаммнинг
вирулентлик   хусусияти   пастлиги   ва   бу   штамм   келгусида   вакцина   тайёрлаш
учун яроқли эканлиги билдирилган [ 48 ;16–17-б,49;15-17-б. ].
Пироплазмидозларни давола ш  схемаси,  э тиотроп билан бирга, бе ш  кун
давомида   қ ў лланиладиган   ях ш и   тузилган   композитсион,   симптоматик   ва
патогенетик терапияни  ў з ичига оли ш и керак лиги билдирилган  [12 ;13-15-б .].
Пироплазмоз   билан   кура ш и ш   б ў йича   чора-тадбирларнинг   асоси
ҳайвонларни   и ксо д   кана лардан   и ш ончли   ҳимоя   қили ш ни   та ш кил   эти ш ,
кимёвий   профилактика   (пироплазмоз)   билан   бир   қаторда.   Акарицид
препаратларидан   фойдалани ш   атроф-муҳит   учун   ҳам,   озиқ-овқат   хавфсизлиги
нуқтаи назаридан ҳам  э кологик тоза б ў ли ш и таъкидлаган [10 ;22 2-223-б.].    
Шундай   қилиб,   дунё   олимлари   томонидан   қорамоллар   пироплазмоз,
тейлериоз,   туяларни   Су-ауру,   одамларда   малярия   (безгак),   қишлоқ   хўжалик
ҳайвонлари   ва   паррандаларда   эймериоз   касалликларини   тарқалиш   даражаси
ва уларни қўзгатувчилари ҳамда уни тарқатувчи омиллар аниқланган. 
Дунё   миқёсида   протозоология   фанининг   ривожланишида
И.И.Мечников,   Д.Л.Романовский,   А.И.Качинский,   А.В.Белицер,   И.М.Лус   ва
Джунковскийлар,   Туркистон   ўлкасида   В.Л.Якимов,   Г.А.   Оболдуев,
А.В.Богородицкий,   К.А.Арифджанов,   Т.Х.Рахимов,   Э.К.Шмунк,
57 И.Х.Расулов,   А.Г.Гафуровлар   ва   касаллик   тарқатувчи   каналарни   фаунасини
ўрганиш   ҳамда   унга   қарши   чора-тадбирларини   ишлаб   чиқишда
З.М.Бернадская,   Ў.У.Узоқов   ва   бошқалар   катта   хисса   қўшганлари   эътироф
этилган. 
Қорамолларни пироплазмоз ва бабезиозни даволашда Беренил, Азидин,
Диамидин,   Диминозин,   Узбикарб   каби   препаратларни,тейлериоздан
даволашда эса Диминазин +В12, Гемаспоридан, Сульфантрол, АБП, Бупачек,
Тейлекис,   Бупарвакон   қаторидаги   препаратларни   самарадорлиги   аниқланиб
улар   ветеринария   амалиётига   жорий   қилинганлиги   аниқланган.
Пироплазмозлардан   профилактика   қилишда   Полиамидин,   Узбикарб
препаратларининг самарадорлиги юқори даражада эканлиги баён этилган.
1.4.  Иксод каналари ва улар тарқатадиган касалликлар.
Каналар   минг   йиллар  аввал   ҳам   табиатда   кенг   тарқалган   бўлиб,  чорва
молларига   ва   инсонларга   катта   хавф   туғдириб   келган.   Аксарият   ҳолларда
паразитоформ   оиласига   кирувчи   Ixodoidea   –   иксодоид   каналари   инсон   ва
ҳайвонларнинг   турли   хил   инвазион   ва   инфекцион   касалликлари
эпизоотологиясида   катта   аҳамиятга   эга.   Улар   ҳайвон   ёки   инсон   танасида
паразитлик   қилиш   билан   бир   вақтда   қўтир,   қичма   каби   касаллик
қўзғатувчиларининг   ҳам   асосий   ташувчилари     бўлиб   ҳисобланади.
Жумладан, иксод каналари қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг пироплазмидоз,
геморрагик   иситма,   ку-лихорадка   ва   бошқа   касаллик   қўзғатувчиларининг
соғлом мол ёки инсон танасида текинхўрлик қилиш орқали юқтиради [6;137-
б.].
Ветеринария   медицинаси   соҳасида   акариформес   ва   паразитоформес
туркум   вакилларини   ўрганиш   муҳим   аҳамиятга   эга.   Акариформес   туркуми
барча   каналарнинг   кўпчилигини   ўз   ичига   олади.   Улар   бошқа   каналарга
нисбатан жуда кичкина бўлиб, кекирдаги, сигма ва қорин қалқони бўлмайди.
Оёқ   панжаларида   сўрғич   ва   тирноқлари   бор.   Жинсий   белгиси   яхши
ривожланган. Ушбу туркумдан саркоптоидеа қўтир каналари ва аналгезоидеа
58 пат каналари катта иқтисодий зарар келтириши билан ифодаланади   [131 ;25-
89-б. ] . 
Паразитоформес туркуми акариформес туркумига қараганда  бирмунча
камроқ.   Бу   туркумдан   гамозоидеа   (гамазоид)   ва   иксодоидеа   (иксодид)
каналари   кенг   тарқалган   бўлиб,   чорвачиликка   катта   зарар   етказади.
Иксодидларни боши кўкрак қисми билан бирлашиб, “бошкўкрак”ни  ташкил
қилади.   Бундай   каналарнинг   танаси   бирлашган   бўлиб,   бўлимларга
бўлинмайди,   оёқлари   буғимлардан   ташкил   топганлиги   учун   улар
буғимоёқлилар дейилади [102;42-б.]. 
Уларнинг асаб  тизими - томоқ олди нерв тугуни  кўкрак нерв занжири
билан   бирлашган   холда   бўлади.   Буғимоёқлиларда   рецептор   системаси
вазифасини   сенсиллалар   бажаради   ва     улар   аҳамиятга   эга.   Сенсиллалар
ёрдамида   озиқ-овқат   манбаини,   жинс,   харорат   ҳамда   кимёвий   моддани
аниқлайди.   Сенсилладан     импульс   нерв   толалари     орқали   асаб   тизимига
узатилади [55;240-б.].
Буғимоёқлиларда  қон  айланиши  тарқоқ  холда,   юраги   эса  трубкасимон
бўлиб,   пульсация   қилиш   натижасида   тўқималарни   тўйимли   моддалар   билан
таъминлаб   туради.   Қони   (гемолимфа)   сариқ-қизғиш   ва   ҳаво   рангда   бўлиб,
шаклли   элементлари   мавжуд.   Нафас   олиш   жараёни   эса   нафас   трубкалари-
трахеялар орқали амалга оширилади. Буғимоёқлилар текинхўрлик қилаётган
эгасининг қони ёки тўқима суюқлигидан озиқланади [41;36-37-б.]. 
Улар хар хил жинсли бўлиб, уруғлантириш йўли билан кўпаяди, тухум
қўяди, тухумдан личинка очиб чиқади. 
Паразитоформ   каналари   эктопаразитлик   қилиш   билан   бир   вақтда
юқумли   ва   паразитар   касалликларнинг   қўзғатувчиларини   тарқатиши   билан
тавсифланади.  Акариформ   каналари  эса  қичима  (чесотка)   касалликларининг
қўзғатувчилари ҳисобланади. Баъзи орибатид каналар сапрофит бўлиб, айрим
тасмалик   (монезиоз)   гельминтларининг   оралиқ   хўжаинлари   сифатида
паразитология фанида катта аҳамиятга эга. 
59 Паразитоформ   отряди   Иходоидеа-иксодоид   ва   Гамасоидеа-каналарини
ўз ичига олиб, ўз навбатида Иходидеа-иксод ва аргасидае-аргазид оилаларига
бўлинади  [52 ;37-40-б. ] .
  Қорамолларнинг  танасида  паразитлик  қилиш даврида   иксод каналари
пироплазмоз қўзғатувчиларини ҳайвон танасига ўтказиши натижасида келиб
чиққан   патологик   жараёнларни   илк   бор   Руминия   олимлари   Кильборн   ва
Смит   томонидан   1893   йилда   аниқланган   ва   ихтиролиги   тан   олинган.   Ушбу
ихтиро   протозой   ва   юқумли   касалликлар   қўзғатувчиларини   буғимоёқлилар
томонидан қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва инсонларга тарқатишдаги  ролини
ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлган  [17 ;118-122-б. ] . 
Иходидеа   каналарининг   танаси   овал   шаклида   бўлиб,   буғимларга
бўлинмайди.   Олдинги   қисмида   хартуми   (хобот)     жойлашган.   Хартуми   эса
асос,   икки   пальпа,   икки   хелицер   ва   битта   гипостомадан   ташкил   топган.
Иксод каналарининг пальпаси сезиш вазифасини бажаради. Улар пальпалари
ёрдамида мол танасига ёпишиб олиш учун жой танлайди. Пальпалар орасида
терини   тешиш   учун   тишлар   билан   жихозланган   хелицерлар   жойашган.
Хелицернинг вентрал қисмида тишлар билан жихозланган гипостом мавжуд.
Каналар   гипостом   ёрдамида   ҳайвон   танасига   тирмашиб   олади.   Вояга   етган
фазаси     қон   билан   тўйиниш   жараёнида   каналарнинг   танаси   тухум   шаклида
елка   қисми   хитинли   қопламалар   билан   қопланган   бўлади.   Оч   каналар   оч
сариқ,   сариқ   қўнғир,   қорамтир   рангда   бўлиб,   қон   сўриб   тўйинганлари
кулранг ва оч  сариқ рангда  бўлади. Баъзиларининг  қалқони эмаль пигменти
билан қопланган бўлиб, оқ кумуш рангда товланиб туради. Вояга етган кана
(имаго) ва нимфаларининг оёқлари  тўрт жуфт, личинкалариники эса уч жуфт
бўлиб,   олтита   ҳаракатчан   буғимдан   ташкил   топган.   Каналар   узун   оёқлари
билан   тез   юриб,   узоқ   масофани   босиб   ўтишга   қодир.   Хартумлардан
(гнатосома) ташкил топган оғиз аппарати хартум асоси ва хартумнинг ўзидан
иборат. Хартумда гипостом, хелицералар ва пайпаслагичлар бор. 
Хартумнинг   асоси   хитиндан   ташкил   топган,   кўпроқ   тўғри   бурчакли
тўрт бурчак, баъзан олти бурчакли ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. 
60 Гипостом   бир   бўлак   пастки   жағдан   иборат   бўлиб,   у   билан   ҳайвон
танасига тирмашиб олиб терисини тешади [18;18-25-б.]. 
Хелицера икки бўлак юқори жағ хитиндан иборат бўлиб, гипостомнинг
ичида   жойлашган.   Унинг   асосий   қисми   махсус   ғилофда   бўлади.   Гипостом
билан хелицера ғилофи битта канални ташкил қилиб, унинг оғзидан теридаги
ярага сўлаги ажралиб чиқади ва шу яра орқали ҳайвон қонини сўради. Яйлов
каналарининг   ҳазм   органлари-оғиз   тешиги,   хартум,   сўлак   безлари,   томоқ,
қисқагина   қизилўнгач,   ўрта   ичак   (ошқозон),   ингичка   ва   йўғон   ичак     ҳамда
унга туташ ректал пуфак билан анал тешигидан иборат. Ажратув системаси
ингичка   ва   узун   найча   шаклидаги   пальпигий   томирлардан   иборат   бўлиб
ректал пуфакка очилади  [19 ;41-б,114;146-151-б. ] . 
Каналарнинг   нафас   олиш   аъзолари   кекирдакдан   иборат,   нафас   олиш
тешиги эса махсус пластинка-перитремага жойлашган. Унинг шакли ва катта
кичиклигига   қараб,   яйлов   каналарининг   қайси   авлодга   мансуб   эканлигини
англаш   мумкин.   Кўпгина   яйлов   каналарининг   кўзлари   бор,   улар   ясси   ярим
шар шаклида бўлиб кана дорсал қалқонининг  олдинги учдан бир қисмининг
ўнг ва чап қиррасида жойлашган. 
Эркакларининг   жинсий   системаси   уруғдон,   уруғ   йўллари,   жинсий
тешик ва қўшимча безлардан иборат. Улар жинсий алоқа даврида хартумлари
билан   урғочиларининг   жинсий   тешигини   кенгайтириб,   унга
сперматофорларни   киритади.   Урғочиларининг   жинсий   системаси   тухумдон,
тухум   йўллари,   бачадон,   вагина,   жинсий   безлар   ва   жинсий   тешиклардан
иборат  [12 ;13-15-б. ] . 
Иксод   каналарининг   протозой,   бактериал,   ва   замбуруғли   касаллик
қўзғатувчиларини   тарқатишдаги   ролини   ўрганишда   ватанимиз   олимлари
В.Л.Якимов,   А.В.Белицер,   Йе.П.Джунковский,   А.А.Марков,   Ў.Я.Узаков
ҳамда   хорижлик   олимлар   Кох,   Тейлер,   Сержанларнинг   хизматлари   катта
бўлган  [123 ;35-40-б,115;844-б. ] . 
Иксод   каналари   мол   танасида   паразитлик   қилиш   билан   бирга
пироплазмидоз,   геморрагик   иситма,   ку-лихорадка   ва   башқа   ўта   хавфли
61 паразитар ҳамда юқумлик касаллик қўзғатувчиларини мол танасига юқтириш
орқали оғир касалликлар келтириб чиқаради. 
Каналар   одамларда   учрайдиган   кана   энцефалити,   тиф,   ку-иситма,
туляремия,   Крим-конго   геморрагик   иситма   ва   бир   қатор   юқумли   касаллик
қўзғатувчиларининг   ташувчилари   ҳисобланади.   Иксод   каналари   ҳайвонлар
қони   ва   лимфа   суюқлиги   билан   озиқланиб   паразитлик   қилиб   яшайди,
уларнинг   аксарияти   ҳужум   қилади.   Каналар   одамлар   қонини   сўриб
озиқланади   ва   шу   жараёнда   қатор   юқумли   касалликлар   қўзғатувчиларини
трансмиссив  йўл билан юқтиради [72;111-б.].  
Қорамолларнинг пироплазмидоз касалликларидан келадиган иқтисодий
зарар касалланган молларнинг 80-90% гача ўлими, касалланиб соғайганлари
узоқ вақт давомида касаллик қўзғатувчи паразитларни ёки вирусларни ўзида
сақлаб   қолиши,   махсулдорлигининг   пасайиб   кетиши,   ишлаб   чиқаришда
яроқсиз   бўлиб   қолиши   ва   ветеринария   санитария   тадбирларига   кетган
харажатлардан иборат бўлиши эътироф этилади  [80 ;16-23-б. ] . 
Илмий   маълумотларга   қўра,   Ўзбекистоннинг   барча   ҳудудларида
мавжуд   молларнинг   8-11%   ҳар   йили   қон-паразитар   касалликлар   билан
касалланади.   Шундан   тейлериоз   70-80%   ни,   пироплазмоз,   бабезиоз   20-30%
ни ташкил қилади. Тейлериоз республиканинг барча ҳудудларида кузатилса,
пироплазмоз,   бабезиоз   ҳайдалмайдиган,   юқори   намгарчиликка   эга   бўлган
яйловларда,   тўқайзорларда,   доимо   сув   оқиб   турадиган   ариқ   ёки   дарё
ёқаларида кўпроқ учрайди [76;3-34-б.]. 
Қорамолларнинг   қон-паразитар   касалликлари   ҳам   мавсумий   бўлиб,
иксод   каналарининг   фаоллик   пайтида,   яъни   йилнинг   илиқ   даврига   тўғри
келади. Каналар молларни чақиш билан бирга ўз сўлак безларидаги касаллик
қўзғатувчи   бабезиа,   пироплазма,   тейлерияларни   ҳайвон   танасига   ўтказади.
Қорамолларнинг пироплазмоз, бабезиозини тарқатувчи бир эгалик Boophilus
calcaratus   каналари   ўз   ривожланишининг   уч   босқичини   (личинка,   нимфа,
имаго)   ҳам   текинхўрлик   қилаётган   молнинг   танасида   ўтказади.   Личинка
босқичидаги   кана   молларни   чаққандан   сўнг   8-11   кун   ичида   касалликни
62 клиник  белгилари  намоён бўлади.  Касалланган   молларда  тана  ҳароратининг
40,6-41,о   градусгача   кўтарилиши,   иштаҳа   ва   кавш   қайтарилишининг
йўқолиши, анемия ва гемоглобинурия (қон сийиш) холатларининг юз бериши
ҳамда   гемопоэзнинг   бузилиши   кузатилади.   Boophilus   calcaratus   каналари
намгарчилиги   юқори   даражада   бўлган   яйловлар,   тўқайзорлар,   кўл,   ариқ,
канал   атрофи,   дарё   ёқалари   сингари   мавжуд   биотопларда   учрайди.
Касалликнинг энг ривожланган пайти май-июль ойларида кузатилади  [69 ;21-
б. ] . 
Ў.Я.Узақовнинг   (1972)   маълумотларига   кўра   Республикамиз   ҳудудларида
каналарнинг Hyalomma оиласига мансуб 7 тури мавжуд:
1. Hyalomma  detritum
2. Hyalomma  anatolicum
3. Hyalomma   asiaticum
4. Hyalomma  plumbeum
5  Hyalomma  dromedari
6. Hyalomma  aegyperdum
7. Hyalomma  scupense
Шундан   икки   эгалик   Hyalomma   detritum   каналари   республикамизнинг
ярим   чўл   ва   чўл   ҳудудларида,   уч   эгалик   Hyalomma   anatolicum   каналари   эса
юртимизнинг   барча   ҳудудларида   тарқалган   бўлиб,   тейлериознинг   асосий
тарқатувчилари   бўлиб   ҳисобланади   (   А.Ғ.Ғафуров,1996)   [50;25-26-б.].   Ушбу
каналарнинг нимфа босқичи  август - сентабр ойларида касал ёки касал бўлиб
ўтган   моллардан   тўйиниб   тушгач,   биотопларда   турланади   ва   оч   имаго
шаклига  ўтиб, биотопларда   (тезакларни  тагида,   девор  тешикларида,  буталар
тагида   ва   ҳ.к.)   қишлайди   ва  йилнинг   илиқ   фасли  (апрел-май)   келиши  билан
молга   ёпишади   ҳамда   мол   танасида   паразитлик   қилиш   билан   бир   вақтда
сўлак безларида бўлган касаллик қўзғатувчилаарини (паразит ёки вирус) мол
ёки одам танасига ўтказади  ва касаллантиради. 
Каналарнинг   қолган   5  тури-Hyalomma  asiaticum,  Hyalomma   plumbeum,
Hyalomma   dromedary,   Hyalomma   aegyperdum,   Hyalomma   scupense
63 тейлериозни   тарқатишда   аҳамияти   йўқ,   аммо   вирус   билан   боғлиқ
касалликларни   тарқатиши   мумкин.   Шу   сабабли   иксод   (яйлов)   каналари   ва
улар   тарқатадиган   ўта   хавфли   касалликларга   қарши   курашишни     замонавий
чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ҳамда қарши курашиш чора-тадбирларини
қуйидаги тартибда олиб бориш зарурияти мавжуд: 
-   қорамоллар   қон-паразитар   ва   вирус   касалликларини   тарқатишда
иксод   каналарининг   аҳамиятини   худудларда   анамнестик   маълумотлар,
клиник, паразитологик ва вирусологик текширишлар натижасида аниқлаш; 
-   ҳар   бир   географик   иқлим   шароитларда   иксод   каналарининг
фаунасини   ўрганиш   ва   уларни   паразитар   ҳамда   вирус   касалликни
тарқатишдаги аҳамиятини аниқлаш; 
-   тажриба   молларида   иксод   каналарини   тўйинтириш   натижасида
паразитар   ва   вирус   касалликлар   қўзғатувчиларини   ажратиш   ҳамда   уларни
иммунобиологик хусусиятларини ўрганиш;
-   тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз   касалликларини   даволаш   ва
профилактика   қилишда   маҳаллий   препаратлар   ишлаб   чиқиш   ва   уларнинг
самарадорлигини ўрганиш;
- иксод каналарига қарши янги акарицид препаратларни қўллаш орқали
аҳоли,   фермер   ва   ёрдамчи   хўжаликлардаги   қорамолларни   паразитар   ва
инфекцион касалликлардан асраш; 
  -аҳоли   орасида   тарғибот   ва   ташвиқот   ишларини   олиб   бориш   орқали
каналардан огоҳ бўлишга даъват этиш;
-   каналарга   қарши   кураш   ишларини   моллар   боқиладиган   яйловларда
ҳам   олиб   бориш   зарур,   бунинг   учун   яйловлардаги   кераксиз   жисмлар   ва
ёввойи   ўсимликларни   йўқотиш,   кам   фойдаланиладиган   ерларни   ҳайдаш   ва
агромаданият   тадбирларини   амалга   ошириш     ишларини     доимий   равишда
назоратда тутиш;
-   каналарга   қарши   курашишда   уларнинг   биологик   ва   экологик
хусусиятларини   инобатга   олган   ҳолда,   молхоналарнинг   санитария   ҳолатини
яхшилаш тадбирларини олиб бориш лозим.
64 Қорамолларни   қон-паразитар   касалликларидан   профилактика   қилиш
учун   аввало   ҳайвонлар   организмини   касалликларга   қарши   табиий
чидамлилигини   оширишга   асосланган   махсус   тадбирларни   ишлаб   чиқиш,
касаллик   қўзғатувчиларини     тарқатувчи   каналарга   қарши   курашиш   ва
молларни   қон   паразитлари   билан   зарарланиш   йўлларини   бартараф   этишга
эътиборни   жалб   этиш   зарур.   Каналарга   қарши   курашишда   акарицид
препаратларни   қўллаш   ва   молхоналар   санитария   ҳолатини   яхшилаш
тадбирларини  доимий равишда ўтказиб туриш лозим.
Бундай   тадбирларни   мақсадли   равишда   олиб   бориш   инсонларни   ҳам
вирус   касалликларидан   (асосан,   Крим-Конго)   сақлаб   қолишда   ҳам   катта
аҳамият   касб   этади.   Крим-Конго   геморрагик   иситмаси   вирус   орқали
қўзғатиладиган, табиий шароитда каналар орқали юқтириладиган, ўта хавфли
юқумли касаллик ҳисобланади  [52 ;37-40-б. ] . 
Крим-Конго   касаллиги   мавсумийлик   хусусиятига   эга   бўлиб,   асосан
йилнинг   баҳор   ва   ёз   фаслида   қайд   этилади.   Каналарнинг   бундай
мавсумийлиги   уларнинг   фаоллиги   билан   бевосита   боғлиқ.   Касаллик   асосан
чорва моллари билан шуғулланадиган чорвадорларда кўпроқ учрайди.
Касаллик   ўткир   ҳолатда   кечиб,   тана   ҳароратининг   юқори   даражага
кўтарилиши,   баданнинг   совиб   қалтираши,   мушакларнинг   оғриши   баданга
тошма   тошиши,   юз,   бўйин,   кўкрак   қисми   териларининг   қизариши,   милк,
бурун,   ошқозон-ичаклар   ва   бачадондан   қон   кетиши   каби   аломатлар   намоён
бўлади. Кўпгина ҳолатларда касаллик оғир кечиб, бемордан кўп қон кетиши
натижасида ўлим қайд этилиши мумкин [49;15-17-б.].
Крим-Конго   касаллигини   тарқатувчи   каналарга   қарши   курашда
уларнинг   биологик   ва   экологик   хусусиятларини   инобатга   олган   ҳолда   олиб
борилиши   лозим.   Олдин   айтилганидек,   касаллик   тарқатувчи   каналар
молхоналарда,   молларда   ҳамда   яйловларда   яшаб   ўз   ривожини   топади.  
Шунинг   учун   каналарга   қарши   курашишда   акарицид   препаратларини
қўллаш   ва   молхоналарнинг   санитария   ҳолатини   яхшилаш   тадбирларини
доимий равишда ўтказиш лозим.
65 Куз   вақтида   молларни   молхоналарга   киритишдан   олдин   биноларнинг
ичи   ва   атрофи   барча   ахлатлардан   тозаланиши   ва   шундан   сўнг   акарицид
препаратлари   билан   ювилиши   шарт.   Кейинчалик   эса   моллар   молхонага
киритилади  [40 ;15-16-б. ] .
Молхоналарда   каналарга   қарши   кураш   олиб   бориш   билан   бир   вақтда
яйловларда ҳам бундай тадбирларни бажариш зарур. Яйловлардаги кераксиз
нарсалар  ва  ёввойи   ўсимликларни  йўқотиш,  кам  фойдаланиладиган  ерларни
ҳайдаш   ва  агромаданият   тадбирларини   амалга   ошириш   каналарнинг   қисман
камайишига олиб келади [19;41-б.]. 
66 II -боб. ХУСУСИЙ ТАДҚИҚОТЛАР
2.1 §.Тадқиқот материаллари ва услублари.
Диссертация   мавзуси   бўйича   илмий   тадқиқот   ишлари   ветеринария
илмий-тадқиқот   институтининг   протозоология   лабораторияси   ҳамда
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ва   қуйи   ҳудудлари   чорвачилик   ва   фермер
хўжаликларида   ҳамда   қишлоқ   аҳолиси   қорамолларида   2021-   2023   йиллар
давомида бажарилди.
Илмий   тадқиқот   ишларини   бажаришда   эпизоотологик,   клиник,
паразитологик,   патологоанотомик,   гематологик   ва   статистик   текшириш
усулларидан фойдаланилди.
Эпизоотологик   текширишлар   ҳудудлардаги   эпизоотик   ҳолат,   анамнез
ва   ветеринария   ҳисоботларини   таҳлил   қилиш,   йил   давомида   бўлиб   ўтган
касалланиш   ҳолатлари   ҳамда   паразитологик   текшириш     усуллари   асосида
олиб борилди. 
Илмий   тадқиқотлар   экспериментал   ва   ишлаб   чиқариш   шароитларида
тейлериоз, пироплазмоз ва бабезиоз касалликларининг қўзғатувчилари билан
юқтирилган   тажриба   ҳайвонларини   клиник   ва   паразитологик   текширишлар
натижасида Зарафшон воҳасининг турли хил ҳудудларида  эпизоотик ҳолатни
ўрганиш,   касалланган   қорамолларни   клиник,   паразитологик   текшириш,
касаллик тарқатувчи  каналарни аниқлаш ишларини олиб бориш натижасида
бажарилган.
Қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   даволаш   ва   профилактика
қилиш усулларини ишлаб чиқиш мақсадида экспериментал шароитда 36 бош
ва   ишлаб   чиқариш   шароитида   144   бош   қорамолларда   илмий-тадқиқотлар
олиб борилди.
Қорамоллар   қон-паразитар   касалликлари   мавсумий   динамикасини
ўрганиш   бўйича   тажрибалар   яйловларда   боқилаётган   қишлоқ   ахолиси
қорамолларида   ва   фермер   хўжаликларида   олиб   борилди.   Касалликнинг
қлиник   белгилари   намоён   бўлган   қорамолларнинг   периферик   қон
томирларидан   олинган   қон   суртмаларида   паразитар   реакция   намоён   бўлгач,
67 касалликга аниқ диагноз қўйилди. 
Касалликга   аниқ   диагноз   қўйилгач,   7%   аччиқ   лимон   натрий   тузининг
сувли эритмасида (1:10 нисбатда) касалланган қорамолдан қон олиниб, унинг
бир   қисми   тажрибадаги   қорамолларни   юқтиришда     қўлланилди   ва   иккинчи
қисми   эса   суюлтирилган   азотда   ўта   паст   хароратда   криоконсервация
қилиниб, криобанк ташкил қилинди.
Касалликка   гумон   қилинган   қорамолларнинг   периферик   қон
томирларидан   олинган   қон   суртмаларида   паразитологик     текширишлар
натижасида   паразитлар   билан   зарарланиш   даражаси   ва   паразитларнинг
морфологик   хусусиятлари   ўрганилди.   Ҳудудлардан   касалликни   тарқатувчи
Boophilus   calcaratus,   Hyalomma   anatolicum,   Hyalomma   detritum   каналари
терилди,   улар   пробиркаларга   2-3   тадан   жойлаштирилиб,   эксикатор   ёки
термостатда   26-27 0
С   ҳароратда,   70-80   намликда   ўстирилиб,   уларнинг
кўпайиш босқичлари кузатилиб борилди (генерация олинди) ва каналарнинг
паразитлар   билан   зарарланиш   даражаси   ҳамда   биологик   хусусиятлари
ўрганилди (2.1.1-2 расмлар).
2.1.1-расм.   Hyalomma anatolicum
каналар. 2.1.2-расм.   Каналардан
генерация олиш жараёни.
Тажрибалар давомида экспериментал шароитда юқтирилган ва спонтан
касал ланган   қорамол лар   клиник   ва   паразитологик   текширишлардан
ўтказилди.
Клиник текширишларда ҳайвонларнинг умумий аҳволи, тана ҳарорати,
ташқи   лимфа   тугунларининг   ҳолати,   сийдик   ажратиш,   қон   айланиш,   нафас
олиш, нерв ва овқат ҳазм қилиш тизимларининг фаолияти назоратга олинди.
68 Паразитологик   текширишларда   қорамолларнинг   периферик   қон
томирларидан қон суртмалари олинди  ва этил  спиртида 4-5 дақиқа давомида
фиксация қилинди, сўнгра  Романовский Гимза усулида бўялди ва  микроскоп
остида (7Х90) текширилиб борилди.
Тажрибадаги   қорамолларнинг   периферик   қон   томирларидан   мунтазам
равишда   қон   суртмалари   тайёрланиб,   микроскоп   остида   паразитлар   билан
зарарланиш   даражаси   уларда   бўладиган   морфологик   ўзгаришлар   текшириб
борилди.
Экспериментал   шароитда   тажриба   гуруҳидаги   ҳайвонларни
пироплазмидоз билан ўткир оқимда касалланган қорамоллардан олинган қон
ёки лаборатория шароитида криогенизация ҳолатида сақланаётган таркибида
пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз   штаммлари   мавжуд   қон   қорамолнинг
териси остига 10-20 мл миқдорда юбориб юқтирилди.
Экспериментал   шароитда   юқтирилган   ёки   спонтан   шароитда
касалланган   қорамолларда   синалаётган   препаратларнинг   самарадорлиги
даволанаётган   ҳайвонларни   умумий   аҳволининг   яхшиланиши,   тана
ҳароратининг   пасайиши,   периферик   қон   томирларидан   олинган   қон
суртмаларида   пироплазма,   бабезия   ва   тейлерияларнинг   қай   даражада
камайишига   ва   паразитларнинг   деформацияга   учраши   ёки   учрамаслигига
қараб таҳлил қилинди. 
Пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериозни   профилактика   қилишда
қўлланилаётган   препаратларнинг   самарадорлигини   ўрганиш   мақсадида
ҳайвонларга   паразитлар   юқтиришдан   олдин   ҳар   хил   муддатларда   ёки
юқтириш билан бир вақтда препаратлар  қўлланилди.
Касалликни   даволаш   ва   профилактика   қилишдаги   самарадорлигини
ўрганиш   учун     препарат   тажрибадаги   қорамолларининг   вена   қон   томирига,
мушаги орасига ёки тери остига юбориш йўллари билан амалга оширилди.
Пироплазмидоз касалликларининг эпизоотологик ҳолатини ҳудудларда
ўрганиш   ва   спонтан   касалланган   қорамоллардан   штаммлар   ажратиш
мақсадида   изланишлар   пироплазмидозлардан   носоғлом   бўлган   Зарафшон
69 воҳасининг чорвачилик   фермер хўжаликлари ва қишлоқ аҳолисида   мавжуд
қорамолларни   клиник   ва   паразитологик   текширишлар   орқали   амалга
оширилди. Клиник белгилари намоён бўлган қорамолларнинг периферик қон
томирларидан   қон   суртмалари   олинди   ва   улар   Романовский-Гимза   усулида
бўялган   ҳолда   микроскоп   остида   (7х90)   паразитар   реакцияси   аниқланди.
Касалланган   қорамоллардан   қон   олиниб,   штаммлар   ажратилди.   Ажратилган
штаммларнинг   бир   қисми   тадқиқотлар   олиб   боришда   фойдаланилди,   бир
қисми эса   суюлтирилган   азотда криоконсервация қилиниб, криобанк ташкил
қилинди. Кейинчалик криобанкда сақланаётган штаммларнинг бир қисмидан
тажрибалар олиб боришда, яъни тажриба гуруҳидаги қорамолларни юқтириб,
илмий   тадқиқот   ишларини   олиб   боришда   фойдаланилди.   Ёз   мавсуми
давомида   хўжаликлардаги   қорамоллардан   пироплазмидозларни
(пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)   тарқатувчи   каналар   терилиб,   уларнинг
авлоди   ва   тури   аниқланди.   Терилган   каналарнинг   фаунаси,   тури   ва
биологияси   лаборатория   шароитида   термостат,   эксикаторда   культивация
қилинган   ҳолатда   аниқланди,   улардан   авлодлар   (генерация)   олинди   ва
тажриба   ҳайвонларида   тўйинтирилди,   натижада   уларнинг   паразитлар   билан
зарарланиш даражаси ўрганилди. 
Украинанинг   “ ООО   Бровафарма”   компанияси   томонидан   ишлаб
чиқарилган   Имкар-120   препаратининг   тейлериозни   профилактика   қилишда
самарадорлигини ўрганиш бўйича тажрибалар ҳар бирида 3 бошдан 3 гуруҳ
18-22- ойлик қора-ола зотли урғочи таналарда олиб борилди. 
Тажрибадаги   қорамоллар   тейлериоз   билан   спонтан   касалланган
қорамолдан олинган қон билан юқтирилди. Касалликнинг клиник белгилари
ва   периферик   қон   томирларидан   олинган   қон   суртмаларида   паразитар
реакция   намоён   бўлгандан   кейин   1-гуруҳ   таналари   Имкар-120   препарати
билан тананинг ҳар 100 кг тирик вазнига 1,0    мл дан, 2-гуруҳ таналари 2,0 мл
дан   териси   остига   юбориб   даволанди.   Даволанган   қорамолларда   клиник
белгиларнинг яхшиланиши ва паразитар реакциянинг ҳолатига қараб хулоса
қилинди. 
70 Иорданияда   ишлаб   чиқарилган   тейласиде,   Ўзбекистонда   ишлаб
чиқарилган   Бупаравалекс   ҳамда   Хитойда   ишлаб   чиқарилган   Бупачек
препаратларининг   тейлериоздан   даволашдаги   самарадорлигини   ўрганиш
бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3   бошдан   3   гуруҳ   қорамолларда   олиб
борилди.   Бунда   тажрибадаги   қорамолларга   дастлаб     тейлериоз
қўзгатувчилари,   юқтирилди   ва   уларда   касалликнинг   клиник   белгилари   ва
қонда   паразитар   реакция   намоён   бўлгач,   препаратларидан   бири   билан
даволанди,   унинг   натижалари   клиник   ва   паразитологик   текширишлар
асосида хулоса қилинди. 
Қорамоллар қон-паразитар  касалликларининг мавсумий динамикасини
ўрганиш   бўйича   тажрибалар   Зарафшон   воҳасининг   қишлоқ   аҳолиси   ва
фермер   хўжаликларида   олиб   борилди.   Тадқиқот   ишлари   давомида
касалликнинг   клиник   белгилари   намоён   бўлган   молларнинг   периферик   қон
томирларидан   қон   суртмалари   тайёрланиб,   ундаги   паразитар   реакция
(эритроцитларнинг   пироплазма,   бабезия,   тейлериялар   билан   зарарланиш
даражаси) аниқланди. 
Спонтан   касалланган   қорамоллардан   100   мл   гача   қон   олиниб,
лаборатория   шароитида   ҳар   гуруҳда   3   бошдан   бўлган   10-12   ойлик   қора-ола
зотли   урғочи   бузоқларнинг   териси   остига   10,0   мл   дан   юқтирилди   ва
тадқиқотлар   натижасида   касаллик   қўзғатувчиларининг   касаллик   чақиришда
патогенлик   ва   касаллик   қўзғатувчиларнинг   морфологик   хусусиятлари
ўрганилди. 
 Ўзбекистон Миллий Университетининг кимё факультети “Полимерлар
кимёси”   кафедраси   олимлари   томонидан   ишлаб   чиқилган   поликарб
препаратини   қорамоллар   қон-паразитар   (пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)
касалликларининг   олдини   олишдаги   хусусиятлари   Ў.И.Расулов   томонидан
экспериментал   шароитда   батафсил   ўрганилган   ҳамда   ишлаб   чиқариш
шароитида Қашқадарё ва Сурхандарё вилоят ҳудудларида жорий қилинган ва
натижалар   ижобий   бўлган.   Шунинг   учун   ушбу   препаратни
пироплазмидозлардан   профилактика   қилишдаги   самарадорлигини
71 Республикамизнинг Жиззах ва Навоий вилоят худудларида ҳам қўлланмасига
асосан   жорий   қилиш   ишлари   олиб   борилди.   Тадқиқотларнинг   натижасига
препарат қўлланилган тажриба қорамолларида касалликнинг намоён бўлиши
ёки бўлмаслигига қараб хулоса қилинди.
72 III-боб ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ
3.1. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда
тарқалиш даражаси.
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларини   тарқатувчи   каналар   фаунаси   ҳамда   тарқалиш   даражасини
аниқлаш бўйича тадқиқотлар Булунғур, Тойлоқ, Жомбой туманлари қишлоқ
аҳолиси қорамолларида олиб борилди .
Олиб   борилган   тадқиқотлар   Зарафшон   қишлоғи   аҳолисининг   120   бош
қорамолларидан 35 бош (29, 18%) каналанганлиги, шундан 20 бош (57,17 %)
Boophilus  calcaratus,  15  бош (42,43%)   Hyalomma anatolicum , Муғол   қишлоғи
аҳолисининг 100 бош молларидан 44 бош (44%) каналанганлиги, шундан 14
бош   (31,82%)   Boophilus   calcaratus,   30   бош   (68,19%)   Hyalomma   anatolicum ,
Қўриқхона   қишлоғи   аҳоли   молларини   98   бошдан   27   бош   (51%)
каналанганлиги,   шундан   12   бош   (44,45%)   Boophilus   calcaratus,   15   бош
(55,56%)   Hyalomma anatolicum   билан зарарланганлиги аниқланди, H.detritum
каналари кузатилмади (3.1.1-жадвал ).
3.1.1-жадвал
Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда
тарқалиш даражаси
Т.р Хўжалик Текши
рилган
қорамол
сони Каналанга
н қорамол
сони ва % Ш у н д а н
B.calcar
atus H.anatolic
um
% H.detrit
um
%
1 Тойлоқ
тумани.
Зарафшон
қишлоғи. 120 35(29,18%) 20 бош
(57,17%) 15 бош
(42,43%) -
3 Булунғур
тумани Муғол
қишлоғи. 100 44(44,00%) 14 бош
(31,82%) 30 бош
(68,19%) -
4 Жомбой туман
Қўриқхона
қишлоғи. 98 27(51,02%) 12 бош
(44,45%) 15 бош
(55,56%) -
73   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   маълум   бўлишича
тадқиқотлар   олиб   борилган   ҳудудларда   каналанган   қорамолларни   57
фоизгача   бўлган   миқдорини   Boophilus   calcaratus ,   68   фоизгача   бўлган
миқдорини   Hyalomma   anatolicum   ташкил   қилиши   аниқланди,   H.detritum
каналари кузатилмади .
Шундай   қилиб,   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   Boophilus
сalcaratus   каналари   билан   зарарланган   қорамоллар   40   %,   Hyalomma
anatolicum   каналари   билан   зарарланганлари   эса   60%   бўлган   миқдорни
ташкил   килди   ва   шу   билан   бир   вақтда   Hyalomma   detritum   каналари
тарқалмаганлиги  қайд қилинди. 
3.1.1-расм. Каналардан  генерация олишга тайёрлаш.
74 3.1.2-расм. B.calcaratus каналаридан генерация олиш жараёни.
 
3.1.3-расм. Пироплазмоз блан касалланган қорамолда гемоглобинурия
холати.
3.2. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар
қон-паразитар касалликларининг тарқалиши  ва мавсумий
динамикаси.
Чорвачилик   халқ   хўжалигининг   муҳим   соҳаси   бўлиб,   бу   унинг
ривожланиши ахолининг озиқ-овқат махсулотлари-гўшт, сут ҳамда саноатни
хом-ашё билан  таъминлашнинг асосий омили бўлиб ҳисобланади. 
Чорвачиликнинг   асосий   тармоғи   бўлган   қорамолчилик   халқ
хўжалигини   ривожлантиришда   мухим   аҳамиятга   эга.   Чунки   аҳоли   истемол
қиладиган   гўштнинг   63   фоизи,   сутнинг   98   фоизи   айнан   қорамолчиликнинг
улушига тўғри келади. 
75 Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   жойлашган     Булунгур,
Тойлоқ,   Жомбой   туман   ҳудудларида   қорамоллар   пироплазмидоз
касалликларини   эпизоотологик   холатини   ўрганиш   бўйича   тадқиқотлар   олиб
борилди.   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   хизмат   сафари
уюштирилган   барча   туманлар   ҳудудларида   қорамолларнинг   қон-паразитар
касалликлари   бўйича   эпизоотик     вазиятнинг   жиддийлиги   ва   чорвачиликни
ривожлантиришда   катта   иқтисодий   зарар   келтираётганлиги   чорвадорлар   ва
ветеринария   ходимлари   томонидан   таъкидланди.   Ушбу   далилларнинг
исботига   амин  бўлиш  мақсадида   ҳар  бир  туман  худудидан   биттадан   манзил
ёки қишлоқ аҳолисининг қорамоллари клиник кўрикдан ўтказилди, касаллик
тарқатувчи   каналар   терилди,   уларнинг   турлари   аниқланди   ва   шу   билан   бир
вақтда   паразитологик   текширишлар   учун   қорамолларнинг   периферик   қон
томирларидан   суртмалар   олинди.   Жумладан,   Зарафшон   дарёсининг   чап
қирғоғида   жойлашган   Тойлоқ   тумани   Зарафшон   қишлоғи,   Зарафшон
дарёсининг   ўнг     қирғоғида   жойлашган   Булунғур   тумани   Мўғол   қишлоғи   ва
Жомбой   тумани   Қўриқхона   қишлоғи   аҳолиси   қорамолларида   тадқиқотлар
олиб борилди.
Ветеринария   ҳисоботларига   кўра   2020   йилда   Зарафшон   қишлоғида
аҳолисининг   210   бош   молидан   12   боши   тейлериоз   ва   14   таси   пироплазмоз,
Мўғал қишлоғидан 250 бошдан  13 боши тейлериоз ва 12 боши пироплазмоз,
Қўриқхона қишлоқ аҳолисининг 180 бош қорамолидан 11 боши тейлериоз ва
8 боши пироплазмоз билан касалланганлиги аниқланган ва хисобга олинган. 
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
(пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз)   касалликларининг   эпизоотоологик
ҳолатини,   касаллик   қўзғатувчи   паразитларнинг   патогенлик,   морфологик
ҳусусиятларини   ва   уларнинг   мавсумий   динамикасини   ўрганиш
тадқиқотларнинг мақсади бўлиб ҳисобланади. 
Қон-паразитар   касалликлар   бўйича   эпизоотологик   холатни   Зарафшон
воҳасининг юқори ҳудудларида ўрганиш бўйича тажрибаларда қон-паразитар
касалликлари   намоён   бўладиган   ёз   ойларида   ушбу   хўжаликларга   сафарлар
76 уюштирилди   ва   яйловларда   боқилаётган   қорамоллар   маҳаллий   ветеринария
ходимлари   иштирокида   назоратга   олинди.   Ҳудудларда   молларнинг   умумий
аҳволи,   пироплазмоз   билан   касалланиш   ва   каналар   билан   каналаниш
даражаси   ва   зарурият   туғилганда   кузатувдаги   қорамолларда   клиник   ва
паразитологик   текширувлар   олиб   борилди.   Клиник   текширувда   ҳайвоннинг
умумий   ахволи,   тана   ҳарорати,   шиллиқ   пардаларининг   холати,
гемоглобинурия   холати   кузатиб   борилди.   Назоратдаги   қорамолларда
пироплазмозни   клиник   белгилари   ва   қонда   периферик   қон   томирларидан
олинган   қон   суртмаларида   пироплазмоз,   ёки   тейлериоз   намоён   бўлган
қорамоллардан     лимон   натрий   тузнинг   10   фоизли   эритмасида   1/10   мл
миқдорда   50   мл   дан   қон   олинди.   Қон   криоконсервация   қилиниб   криобанк
ташкил   қилинди.   Паразитологик   текширувда   қорамолларни   периферик   қон
томирларидан суртмалар олиниб, унда паразитар холати тахлил қилинди.
Олиб   борилган   анамнез   ва   ветеринария   ҳисоботлари   маълумотларига
қўра,   Зарафшон   воҳасининг   юқори   худудларида   7,28   фоизгача   тейлериоз,
6,67   фоизгача   пироплазмоз   билан   касалланиши   қайд   этилди ,   Бабезиоз
(франсаиеллёз) кузатилмади.
Ўтказилган   хусусий   тадқиқотлар   натижасида   2021   йилнинг   апрел   ва
июн   ойларида   Тойлоқ   тумани   Зарафшон   қишлоғи   аҳолиси   қорамолларидан
13   бош   тейлериоз   (6,19%),   8   бош   пироплазмоз   (3,81%)   ва   5   бош   бабезиоз
( 2,38%), Булунғур тумани Мўғол қишлоғи 12 бош тейлериоз (4,80%), 9 бош
пироплазмоз (3,60%) ва 4 бош бабезиоз (1,60%), Жомбой тумани Қўриқхона
қишлоғидан   12   бош   тейлериоз   (6,67%),   8   бош   пироплазмоз   (4,45%),   4   бош
бабезиоз   (2,23%)   билан   касалланганлиги   аниқланди.   Касалланган
қорамолларда   тейлериоз   ва   пироплазмозни   клиник   белгилари   ва   периферик
қон   томирларидан   олинган   суртмаларда   паразитар   реакция   намоён
бўлганлиги   аниқланди.   Касал   ҳайвонлардан   штаммлар   ажратилди   ва   улар
криоконсервация қилинди   (3.2.1-жадвал,   3.2.1-2-расмлар).
77 3.2.1-расм.  H.anatolicum каналарининг имаго
шаклини паразитлик қилиш пайти.
3.2.2-расм. Пироплазмоз билан касал қорамолда 
гемоглобинуриянинг килиник белгиси
78 3.2.1-жадвал
Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқалиш даражаси.
Ҳудуд Мол
сони Касаллик 2021 йил  касалланган мол бош
сони ва зарарланиш %
Булунгур
туми Муғол
қишлоғи 250 Тейлериоз
Пироплазмоз
Бабезиоз 12 - 4,80%
9 - 3,60%
4 - 1,60%
Тойлоқ
тумани
Зарафшон
қишлоғи  210 Тейлериоз
Пироплазмоз
Бабезиоз 13 -   6,19%
8  -  3,81%
5  -  2,38%
Жомбой
туман
Қўриқхона.
қишлоғи. 180 Тейлериоз
Пироплазмоз
Бабезиоз 12 - 6,67%
8 - 4,45%
4 - 2,23%
Шундай қилиб, 2021 йил   ёз мавсуми давомида олиб борилган  хусусий
тадқиқотлар   натижасида   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   8,19
фоизгача   тейлериоз,   6,30   фоизгача   пироплазмоз,   2,38   фоизгача   бабезиоз
(франсаиеллёз) билан касалланиши аниқланди. 
3.2.2-жадвал
Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллардан олинган
қон суртмаларини  паразитологик текшириш натижалари
Ҳудуд Кузатувд
аги мол
сони 50 бош молдан олинган
қон суртмаларида
паразит ташувчилик  Зарарланган
қон
суртмалар
сони %
Булунгур
тумани Муғол
қишлоғи. 250 Тейлериа
Пироплазма
Бабезиа 16
8
- 32
16
-
Тойлоқ туман
Зарафшон
қишлоғи. 210 Тейлериа
Пироплазма
Бабезиа 13
6
- 26
12
-
Жомбой
тумани
Қўриқхона.
қишлоғи. 180 Тейлериа
Пироплазма
Бабезиа 13
9
- 26
18
-
Олинган   тадқиқотлар   натижасига   яна   ҳам   бир   бор   аниқлик   киритиш
мақсадида   тадқиқотлар   ўтказилган   ҳудудлардаги   ахоли   қорамолларидан   50
бошидан   қон   суртмалари   олинди   ва   паразитологик   текширилди,   унинг
79 натижаси   3.2.2   -   жадвалда   келтирилган   бўлиб   ундан   маълум   бўлишича
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларидаги   қорамоллардан   олинган   қон
суртмаларини   паразитологик   текширувлар   натижасида   32   фоизгача
тейлерияалар,   18   фоизгача   пироплазмалар   билан   зарарланганлиги,
бабезиалар эса кузатилмаганлиги аниқланди.  Натижада  қорамолларнинг қон-
паразитар касалликлари бу ҳудудларда кенг тарқалганлиги аниқланди .  
Шу   билан   бир   вақтда,   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида
пироплазмозни   биринчи   чўққиси   май   ойларида   ва   иккинчи   чўққиси   июнь
ойларида,   тейлериозни   келиб   чиқишини   биринчи   чўққиси   май   ва   иккинчи
чўққиси июл ойларида кузатилар экан (3.2.3-диаграмма).
3.2.3-д иаграмма
Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамолларнинг
пироплазмоз, тейлериозини келиб чиқиш мавсумий динамикаси
апрел 
май
июнь
июль00.5 11.5 22.5 33.5 4
пироплозмоз 1
тейлероз
Столбец1
80 3.2.3-расм.  П аразитологик текшириш  учун қон
суртмалари тайёрлаш.
Касал   қорамоллардан   штаммлар   ажратилди   ва   улар     криоконсервация
қилинди.   Шу   билан   бир   вақтда   касалланган   қорамоллардан   касаллик
тарқатувчи каналар терилди ва улар культивацияга қўйилди. 
3.3. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида  тейлериоз билан
касалланган қорамоллар  қонининг  гематологик текшириш
натижалари.
Тейлериоз   билан   касалланган   қорамолларнинг   тана   ҳарорати   41-42   0
С
гача   кўтарилиши,   лимфатик   тугунларининг   3-4   баробаргача   катталашиб
кетиши,   иштаҳасининг   бузилиши,   овқатдан   қолиши,   кавшамай   қўйиш,
ориқлаб кетиши ва шиллиқ пардалари анемия, инфильтрацияга учраши билан
бир   вақтда   уларда   қон   қуюлишлари   юз   бериши   кузатилди.   Бундай   холатда
организмда   модда   алмашинуви   ҳамда   гемопоэзнинг   бузилиши   натижасида
интоксикация холатлари ҳосил бўлади.  
Юқоридаги   клиник   кўринишларга   аниқлик   киритиш   учун   касаллик
қўзғатувчи Theileria annulata нинг гемопоэзга таъсирини ўрганиш  муҳим
аҳамиятга   эга.   Ҳар   хил   географик   иқлим   шароитидан   ажратилган
штаммларнинг   гемопоэзга   таъсир   қилиш   хусусиятини   ўрганиш   бўйича
тажрибалар   уч   гуруҳ   қорамолларда   ўтқазилди.   Тажрибадаги   қорамоллардан
ҳар   3-4   кунда   қон   олиниб,   гематологик   текширишлар   ўтказилди.   Олиб
борилган   тадқиқотлар   натижасида   маълум   бўлишича,   Булунғур,   Тойлоқ   ва
Жомбой туманларидан   ажратилган штамм билан юқтирилган қорамолларда
эритроцит,   лейкоцит   ва   гемоглобинни   миқдори   Тойлоқ   ва   Жомбой
81 туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган қорамоллардагига нисбатан
кам ўзгариши намоён бўлди (3.3.1-жадвал иловада келтирилган).   
Олиб борилган
илмий
тадқиқотлар
натижасида
тейлериознинг   патогенезида   интоксикация,   гемопоэз   бузилишлари,   қон
айланиши ва лимфатик тизимлар фаолиятининг  бузилишлари  юз бериши ва
ундан   келадиган   оқибат   натижасида   қорамол   нобуд   бўлиши   кузатилди.
Айнан гемопоэзнинг бузилиши натижасида организмда эритроцит, лейкоцит
ва   гемоглобин   миқдорларининг   2-3   баробар   камайиб   кетиши   кузатилди
(3.3.1-расм).
3.3.1-расм. Тейлериоз билан касал молнинг кўз шиллик пардаларида
анемия, инфильтрация ва қон қуйилиш ҳолати.
Шундай қилиб,   Булунғур туманининг юмшоқ иқлим ва меёрий намлик
мавжуд   худудидан   ажратилган   Тейлериоз   қўзғатувчиси-Theileria   annulata,
Тойлоқ   ва   Жомбой   туман   ҳудудларидан   ажратилган   штаммларга   нисбатан,
қоннинг гематологик кўрсатгичларига кам таъсир қилиши аниқланди.  
3.4. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида пироплазмоз билан
касаланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари.
82 Пироплазмоз   билан касалланган қорамолларда тана ҳарорати 40,6-41,0
градусгача   кўтарилиши,   иштаҳа   ва   кавш   қайтаришининг   йўқолиши,   анемия
ва   гемоглобинурия   (қон   сийиш)   холатларининг   юз   бериши   ҳамда
гемопоэзнинг   бузилиши   кузатилди.   Юқоридаги   клиник   белгиларга   аниқлик
киритиш   учун   касаллик   қўзғатувчи   -   Piroplasma   bigeminum   ни     гемопоэзга
таъсирини   ўрганиш   муҳим   ҳамиятга   эга.   Булунғур,   Тойлоқ,   Жомбой
туманларининг ҳар хил географик иқлим шароитидан ажратилган - Piroplasma
bigeminum  штаммини гемопоэзга таъсир қилиш хусусиятини ўрганиш бўйича
тажрибалар   уч   гуруҳ   қорамолларда   ўрганилди.   Тажрибадаги   қорамолларни
хар   хил   ҳудудлардан   ажратилган   штаммлар   билан   мутоносиб   равишда
юқтирилди   ва   ҳар   3-4   кунда   қон   олиниб   гематологик   текширишлар
ўтказилди.
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   маълум   бўлишича   Булунғур,
Тойлоқ   ва   Жомбой   туманларидан   ажратилган   штамм   билан   юқтирилган
қорамолларда қоннинг шаклли элементлари бир хил ўзгаришда бўлди. (3.4.1-
жадвал иловада келтирилган). 
Шундай   қилиб,   Булунғур,   Тойлоқ   ва   Жомбой   туманларининг   ҳар   хил
географик   иқлимли   ҳудудларидан   ажратилган     пироплазмозда     қоннинг
шаклли   элементлари   ва   гемоглобин   бир   хил   ўзгаришда   ва   касалликнинг
клиник   белгилари   ва   паразитар   реакцияси   намоён   бўлиб   турган   вақтда   3-4
баробар камайиб кетиши аниқланди.
3.5. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда
тарқалиш даражасини таққослаб ўрганиш.
Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларини   тарқатувчи   каналар   фаунаси   ҳамда   тарқалиш   даражасини
таққослаб   ўрганиш   бўйича   тадқиқотлар   Навоий   вилоятининг   Кармана,
Навбаҳор,   Қизилтепа   туманлари   қишлоқлари     аҳолиси   қорамолларида   олиб
борилди.   Касалланган   қорамоллардан   касаллик   тарқатувчи   каналарнинг
имаго   шакли     терилди   ва   улар   культивацияга   қўйилди   (3.5.1   ва   3.5.2-
83 расмлар, 3.5.1-жадвал).
3.5.1-расм Қизилтепа тумани. Ўртачўл қишлоғи ҳудуди, молни  Hyalomma
anatolicum каналари билан каналаниши .
3.5.2-расм. Hyalomma
anatolicum
каналарини
лаборатория
шароитида
культивация қилиш.
3.5.1-жадвал
Зарафшон воҳасининг
қуйи ҳудудларида
қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда
тарқалиш даражаси
Т.р Хўжалик Текши Каналанга Ш у н д а н
84 рилган
қорамол
сони н мол сони
ва % B . c a l ca rat
us H.anatolic
um
% H.detrit
um
%
1 Кармана
тумани
Истиқбол ф.х.  130 26 бош
(20,25%) 11 бош
(42,29%) 15 бош
(57,70%) -
2 Навбаҳор
тумани Хамид
Сардор ф.х. 120 23
(19,17%) 9 бош
(39,15%) 14 бош
(60,86%) -
3 Қизилтепа
тумани.
Бўстон
қишлоғи. 190 28
(14,74%) 8
(28,58%) 21
(72,00%) -
4 Қизилтепа
тумани
Ўртачўл
қишлоғи. 180 30
(16,67%) - 21 бош
(70,00%) 9
(30,0%
)
Шундай қилиб, Истиқбол фермер хўжалигида мавжуд қорамолларнинг
20   %   каналанганлиги,   шундан   42   фоизини   Boophilus   сalcaratus,   57   фоизини
Hyalomma   anatolicum;   Ҳамид   Сардор   фермер   хўжалигида   мавжуд
қорамолларни   19 % каналаниши, шундан 39 фоизини Boophilus сalcaratus, 60
фоизини   Hyalomma   anatolicum;   Бўстон   қишлоғи   аҳоли   қорамолларининг   14
фоизи   каналанганлиги,   шундан   28   фоизни   Boophilus   сalcaratus,   72   фоизни
Hyalomma   anatolicum ;   Ўртачўл   қ.а.моллари   70,0   фоизни   Hyalomma
anatolicum, 30 фоизни  H.detritum  ташкил қилиши аниқланди.
3.6.  Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларининг тарқалиши ва мавсумий динамикаси.
Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
касалликларининг   тарқалиши   ва   мавсумий   динамикасини   ўрганиш   бўйича
тажрибалар Кармана тумани “Истиқбол” фермер хўжалиги, Навбаҳор тумани
Кескантерак   қишлоқ   “Ҳамид   Сардор”   фермер   хўжалиги,   Қизилтепа   тумани
Бўстон   қишлоғи   аҳолиси   ва   чўл   ҳудудида   жойлашган   Ўртачўл   қишлоғи
аҳолиси   қорамолларида   олиб   борилди.   Туманлар   худудларига   хизмат
сафарлари   уюштирилди.   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   барча
туманлар ҳудудларида қорамолларнинг қон-паразитар касалликлари   бўйича
85 эпизоотик   холатнинг   яхши   эмаслиги   ва   чорвачиликни   ривожлантиришда
катта   иқтисодий   зарар   келтираётганлиги   чорвадорлар   ва   ветеринария
ходимлари   томонидан   қайд   этилди.   Мазкур   маълуматларни   аниқлаш
мақсадида ҳар бир туман ҳудудидан биттадан фермер хўжалиги ёки қишлоқ
аҳолиси   қорамоллари   клиник   кўрикдан   ўтказилди,   касаллик   тарқатувчи
каналар терилиб, турлари аниқланди ва  шу билан бир вақтда  паразитологик
текширишлар   учун   қорамолларнинг   периферик   қон   томиридан   суртмалар
олинди. 
Ветеринария   ҳисоботлари     маълумотларига   кўра   2020   йил   Кармана
тумани   “Истиқбол”   фермер   хўжалигининг   160   бош   қорамолидан   12   таси
тейлериоз,   7   таси   пироплазмоз,   Навбаҳор   тумани   “Ҳамид   Сардор”   фермер
хўжалигининг   120   бош   қорамолидан   18   бош   тейлериоз,   6   бош   пироплазмоз
Қизилтепа   тумани   Бўстон   қишлоғи   аҳолисининг   190   бош   қорамолидан
11таси   тейлериоз,   8   таси   пироплазмоз,   Қизилтепа   туманининг   чўл   ҳудудига
кирувчи   Ўртачўл   қишлоғи   аҳолисининг   180   бош   қорамолидан   16   бош
тейлериоз билан касалланганлиги қайд этилган. 
2021   йилда   олиб   борилган   тадқиқотлар   давомида   Кармана   тумани
“Истиқбол”   фермер   хўжалигида   160   бош   қорамолдан   13   бош   тейлериоз,   8
бош пироплазмоз, 2 бош бабезиоз, Навбаҳор тумани “Ҳамид Сардор” фермер
хўжалигида   120   бошдан   15   бош   тейлериоз,   5   бош   пироплазмоз,     2   бош
бабезиоз   (франсаиеллёз),   Қизилтепа   тумани   Бўстон   қишлоғи   ахолиси   190
бош   қорамолларидан   13   бош   тейлериоз,   6   бош   пироплазмоз   ва   4   бош
бабезиоз; Ўртачўл қишлоғида 180 бош қорамолидан 12 бош тейлериоз билан
касалланганлиги аниқлан (3.6.1-жадвал). 
3.6.1-жадвал
Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қорамоллар қон-
паразитар касалликларини тарқалиш даражасини таққослаб
ўрганиш натижалари
Ҳудуд Мол
сони Касаллик 2021 йил. хусусий тадқ.
натижаси
86 Кармана тумани.
“Истиқбол” ф.х. 160 Тейлериоз
Пироплазмоз
Бабезиоз 13  ( 8,1%
8 (5, 16 %)
2 (1,25%)
Навбаҳор тумани
“Ҳамид Сардор”
ф.х. 120 Тейлериоз
Пироплазмоз 
Бабезиоз 15(12,5%
5 (4,17%)
2 (1,67%)
Қизилтепа
тумани. Бўстон
қишлоғи. 190 Тейлериоз
Пироплазмоз 
Бабезиоз 13 (6,50%
6 (3,00%)
4 (2,0%)
Қизилтепа
тумани.
Ўртачўл қишлоғи. 180 Тейлериоз
Пироплазмоз
Бабезиоз 15 (6,82%
-
-
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   тадқиқотлар
натижасида   Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудлари   Кармана,   Навбаҳор   ва
Қизилтепа   туманларининг   дарё   ёқаларида   боқиладиган   ҳудудларида
тейлериоз   билан   15   фоизгача,   пироплазмоз   билан   8   фоизгача   ва   бабезиоз
билан   2   фоизгача   қорамоллар   касалланиши,   Қизилтепа   тумани   чўл
ҳудудларида   эса   ёз   мавсуми   давомида   6,82   фоизгача   қорамоллар   фақат
тейлериоз билан касалланиши  аниқланди.
Касалланган   қорамолларда   тейлериоз   ва   пироплазмозни   клиник
белгилари   ва   периферик   қон   томирларидан   олинган   суртмаларда   паразитар
реакция   намоён   бўлганлиги   қайд   этилди.   Касал   қорамоллардан   штаммлар
ажратилди   ва   улар     криоконсервация   қилинди.     Шу   билан   бир   вақтда
касалланган   қорамоллардан   касаллик   тарқатувчи   каналар   терилди   ва   улар
культивацияга қўйилди.
Эпизоотик холатга яна ҳам аниқлик киритиш мақсадида паразитологик
текширишлар   учун   ҳар   бир   фермер   хўжалиги     ёки   қишлоқ   аҳолиси
қорамолларидан     50   бошдан   қон   суртмалари   олинди.   Қон   суртмалари   этил
спиртида   фиксация   қилинди   ва   Романовский   -   Гимза   бўёғида   бўялди   ва
паразитологик текширишлар олиб борилди.
  Ўтказилган   тадқиқотлар   натижасида   Зарафшон   воҳасининг   қуйи
ҳудудларида   қорамоллардан   олинган   қон   суртмаларини   паразитологик
текширишлар   натижасида   Истиқбол   фермер   хўжалиги   қорамолларидан
87 олинган қон суртмалари 16% тейлериялар, 8% пироплазмалар, Ҳамид Сардор
фермер хўжалиги қорамолларидан олинган қон суртмалари 24% тейлериялар,
14%   пироплазмалар,   Бўстон   қишлоғи   аҳолиси   қорамолларидан   олинган   қон
суртмалари   20%   тейлериялар   ва   12%   пироплазмалар,   Ўртачўл   қишлоғи
аҳолиси   қорамоллари   28   фоизгача   тейлериалар   билан   зарарланганлиги
аниқланди. (3.6.2-жадвал). 
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасига   яна   ҳам     аниқлик   киритиш
мақсадида   тадқиқотлар   ўтказилган   ҳудудлардаги   аҳоли   қорамолларидан   50
бошидан   қон   суртмалари   олинди   ва   паразитологик   текширилди,   унинг
натижаси   3.6.2   -   жадвалда   келтирилган   бўлиб   ундан   маълум   бўлишича
Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудларидаги   қорамоллардан   олинган   қон
суртмаларини   паразитологик   текширувлар   натижасида   28   фоизгача
тейлерияалар,   14   фоизгача   пироплазмалар   билан   зарарланганлиги,
бабезиалар эса кузатилмаганлиги аниқланди.  Натижада  қорамолларнинг қон-
паразитар касалликлари бу ҳудудларда кенг тарқалганлиги аниқланди .  
3.6.2-жадвал
Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қон суртмаларини
паразитологик текшириш натижаси
Ҳудудлар Манбаъ суртмалар
сони Қон суртмаларини паразитологик
текширишлар натижаси
Кармана
тумани
“ Истиқбол”
ф.х. Зарафшон
воҳасини
қуйи
ҳудуди 50 8   таси   (16%)     тейлериялар,   4   таси   (8%)
пироплазмалар     билан   зарарланганлиги
аниқланди.
Навбаҳор
тумани
Ҳамид
Сардор ф.х. Зарафшон
воҳасини
қуйи
ҳудуди 50 12 таси (24%)   тейлериялар, 7 таси (14%)
пироплазмалар   билан   зарарланганлиги
аниқланди. 
Қизилтепа
тумани
Бўстон
қишлоғи Зарафшон
воҳасини
қуйи
ҳудуди 50 10   таси   (20%)   тейлериялар,   6   таси(12%)
пироплазмалар   билан   зарарланганлиги
аниқланди. 
Қизилтепа
тумани.
Ўртачўл Зарафшон
воҳасини
чўл 50 14   таси   (28%)   тейлериялар   билан
зарарланганлиги
аниқланди,пироплазмалар кузатилмади
88 қишлоғи ҳудуди
3.7. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида  тейлериоз билан
касалланган қорамоллар  қонининг  гематологик текшириш
натижалари.
Тейлериоз   билан   касалланган   қорамолларнинг   тана   ҳарорати   41-42   0
С
гача   кўтарилиши,   лимфатик   тугунларининг   3-4   баробаргача   катталашиб
кетиши,   иштаҳасининг   бузилиши,   овқатдан   қолиши,   кавшамай   қўйиш,
ориқлаб кетиши ва шиллиқ пардалари анемия, инфильтрацияга учраши билан
бир   вақтда   уларда   қон   қуюлишлари   юз   бериши   билан   тавсифланди.   Бундай
холатда   организмда   модда   алмашинуви   ҳамда   гемопоэзнинг   бузилиши
натижасида интоксикация холатлари кузатилади.  
Юқоридаги   клиник   кўринишларга   аниқлик   киритиш   учун   касаллик
қўзғатувчи-   Theileria   annulata   нинг   гемопоэзга   таъсирини   ўрганиш   муҳим
аҳамиятга   эга   эканлиги   эътироф   этилади.     Ҳар   хил   географик   иқлим
шароитидан   ажратилган   штаммларнинг   гемопоэзга   таъсир   қилиш
хусусиятини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   уч   гуруҳ   молларда   ўрганилди.
Тажрибадаги   моллардан   ҳар   3-4   кунда   қон   олиниб,   гематологик
текширишлар ўтказилди. Олиб борилган тадқиқотлар натижаси 16-жадвалда
келтирилган   бўлиб   ундан   маълум   бўлишича,   Кармана,   Навбаҳор   ва
Қизилтепа   туманларидан     ажратилган   штамм   билан   юқтирилган   молларда
эритроцит,   лейкоцит   ва   гемоглобинни   миқдори   Навбаҳор   ва   Қизилтепа
туманидан    ажратилган   штамм       билан  юқтирилган   моллардагига     нисбатан
кам ўзгариши намоён бўлди (3.7.1-жадвал иловада келтирилган).   
Олиб   борилган   илмий   тадқиқотлар   натижасида   тейлериознинг
патогенезида   интоксикация,   гемопоэзни   бузилишлари,   қон   айланиши   ва
лифатик   тизимлар   фаолиятининг     бузилишлари     юз   бериши   ва   унинг
натижасида   қорамол   нобуд   бўлиши   кузатилди.   Айнан   гемопоэзнинг
бузилиши   натижасида   организмда   эритроцит,   лейкоцит   ва   гемоглобин
миқдорларининг 2-3 баробар камайиб кетиши кузатилди  (3.7.1-расм).
89 3.7.1-расм. Тейлериоз билан касал қорамолнинг кўз шиллик пардаларида
анемия, инфильтрация ва қон қуйилиш ҳолати.
Шундай қилиб,   Кармана   туманининг юмшоқ иқлим ва меъёрий намлик
мавжуд   худудидан   ажратилган   Тейлериоз   қўзғатувчиси-Theileria   annulata,
Навбаҳор   ва   Қизилтепа   туман   ҳудудларидан   ажратилган   штаммларга
нисбатан,   қоннинг   гематологик   кўрсатгичларига   кам   таъсир   қилиши
аниқланди.  
3.8.Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида пироплазмоз билан
касаланган
қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари.
Пироплазмоз   билан касалланган қорамолларда тана ҳарорати 40,6-41,0
градусгача   кўтарилиши,   иштаҳа   ва   кавш   қайтарилишининг   йўқолиши,
анемия   ва   гемоглобинурия   (қон   сийиш)   холатларининг   юз   бериши   ҳамда
гемопоэзнинг   бузилиши   кузатилади.   Юқоридаги   клиник   кечинмаларга
аниқлик   киритиш   учун   касаллик   қўзғатувчи   -   Piroplasma   bigeminum   ни
гемопоэзга   таъсирини   ўрганиш   муҳим   ҳамиятга   эга.   Кармана,   Навбаҳор   ва
90 Қизилтепа туманларининг ҳар хил географик иқлим шароитидан ажратилган -
Piroplasma   bigeminum   штаммини   гемопоэзга   таъсир   қилиш   хусусиятини
ўрганиш бўйича тажрибалар уч гуруҳ қорамолларда ўрганилди. Тажрибадаги
қорамолларни  хар хил  ҳудудлардан  ажратилган  штаммлар  билан мутоносиб
равишда юқтирилди ва ҳар 3-4 кунда қон олиниб гематологик текширишлар
ўтказилди.
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   маълум   бўлишича   Кармана,
Набаҳор   ва   Қизилтепа   туманларидан   ажратилган   штамм   билан   юқтирилган
молларда   қоннинг   шаклли   элементлари   бир   хил   ўзгаришда   бўлди.   (3.8.1-
жадвал иловада келтирилган). 
Шундай   қилиб,   Кармана,   Навбаҳор   ва   Қизилтепа   туманларининг   ҳар
хил  географик   иқлимли   ҳудудларидан   ажратилган     пироплазмозда     қоннинг
шаклли   элементлари   ва   гемоглобин   бир   хил   ўзгаришда   ва   касалликнинг
клиник   белгилари   ва   паразитар   реакцияси   намоён   бўлиб   турган   вақтда   3-4
баробар камайиб кетиши аниқланди.
91 3.9.  Зарафшон воҳасининг турли  ҳудудларидан ажратилган
қорамоллар пироплазмоз қўзғатувчиси Piroplasma bigeminum нинг
патогенлик, морфологик хусусиятлари ва касалликнинг  мавсумий
динамикаси.
Зарафшон   воҳасининг   юқори,   ўрта   ва   қуйи   ҳудудларида
қорамолларнинг   пироплазмоз   қўзғатувчиси   Piroplasma   bigeminum   ни
патогенлик   ва   морфологик   хусусиятларини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудуди   Тойлоқ   туман   Зарафшон   қишлоғи
аҳолиси   ва   Зарафшон   воҳасининг   ўрта   ҳудудида     жойлашган   Оқдарё   туман
Кавсар   қишлоғи   аҳолиси   ҳамда   Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудуди   Навоий
вилоят   Қизилтепа   тумани   Бўстон   қишлоғи   аҳолиси   қорамолларида   олиб
борилди.     Пироплазмоз   намоён   бўладиган   ёз   ойларида   ушбу   хўжаликларга
хизмат   сафарлари   уюштирилди     ва   Зарафшон   дарёси   яйловларида
боқилаётган моллар маҳаллий ветеринария ходимлари иштирокида назоратга
олинди.   Ҳудудларда   қорамолларнинг   умумий   аҳволи,   пироплазмоз   билан
касалланиш   ва   каналар   билан   зарарланиш   даражаси   ва   зарурият   туғилганда
кузатувдаги   қорамолларда   клиник   ва   паразитологик   текширувлар   олиб
борилди.   Клиник   текширувда   ҳайвоннинг   умумий   аҳволи,   тана   ҳарорати,
шиллиқ   пардаларининг   ҳолати,   гемоглобинурия   ҳолати   кузатиб   борилди,
паразитологик   текширувда   периферик   қон   томирларидан   суртмалар
олиниб,текширилганда   3   фоизгача   эритроцитлар   пироплазмалар   билан
зарарланганлиги   аниқланди.   Тажрибадаги   қорамолларда   пироплазмознинг
клиник   белгилари   ва   периферик   қон   томирларидан   олинган   суртмаларида
пироплазмалар   намоён   бўлган   моллардан   лимонли   натрий   тузининг   10
фоизли эритмасида 50 мл дан қон олинди. 
92 3.9.1-расм. . B.calcaratus каналарининг
қорамол танасида текинхўрлик қилиш жараёни .
Қон криоконсервация қилиниб криобанкда сақланди. Тадқиқотлар олиб
борилган   Зарафшон   воҳасининг   юқори,   ўрта   ва   қуйи   ҳудудларида   ҳам   бир
вақтда   яъни,   биринчи   чўққиси   май   ойларида   ва   иккинчи   чўққиси   июль
ойларида келиб чиқиши қайд этилди. Шу билан бир вақтда тадқиқотлар олиб
борилган   Зарафшон   воҳасининг   барча   ҳудудларида   пироплазмозни
тарқатувчи   бир   эгалик   B. c alcaratus   каналари   тарқалганлиги   қайт   этилди
(3.9.2-расм). 
3.9.2-расм.  B . c alcaratus каналари ва уларни
культурасини ўзлаштириш.
Шундай қилиб тадқиқотлар олиб борилган ҳудудларда пироплазмозни
келиб чиқишининг биринчи чўққиси май ойларига ва иккинчи чўққиси июль
ойига тўғри келиши маълум бўлди (3.9.1-диаграмма). 
93 3.9.1-д иаграммаапрелмайиюниюл
август 
сентябр
010	
Пироплазмоз
Касаллик динамикаси.
Ҳар   бир   ҳудуддан   каналар   имаго   шакли   терилиб,   улар   эксикаторда
культивация   қилинди   ва   генерация   олинди.   Олинган   генерациядан
личинкалар   олиниб   (8-расм),   ҳар   бир   худуддан   олинган   личинкалар   бир
бошдан   пироплазмозга   чалинмаган   молга   3000   нусхада   ўтқазилиб   унинг
ривожланиши кузатиб борилди (3.9.3-расм).
3.9.4-расм.   Генерациядан личинкалар чиқиш пайти .
Натижада   кананинг личинкаси ўтқазилган молларда пироплазмознинг
клиник белгилари, гемоглобинурия ва периферик қон томирларидан олинган
суртмаларда 11-13 кунлари паразитар реакция намоён бўлди.
                 
3.9.5- расм. Пироплазмозда гемоглобинурия.
94 Пироплазмоз   патогенезида   гепопоэзнинг   бузилиши,   интоксикация
холати   ва   гемоглобинурияни   юз   бериши   кузатилди   (3.9.5-расм).   Периферик
қон   томирларидан   олинган   суртмаларда   пироплазмоз   қўзғатувчиси-
P.bigeminum   билан   эритроцитларни   6-7%   гача   зарарланганлиги   намоён
бўлди.   Мана   шундай   холатда   касалланган   молнинг   вена   қон   томиридан
лимонли   кислий     натрий   тузининг   10   фоизлик   эритмасида   қон   олиниб
фибринсизлантирилди   ва   алохида   штамм   тариқасида   суюлтирилган   азотда
криоконсервация қилиниб, криобанк ташкил қилинди. 
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   Зарафшон   воҳасининг   барча
ҳудудларида   B.calcaratus   каналари   тарқалганлиги   ва   улар   ушбу   ҳудудларда
пироплазмознинг асосий тарқатувчиси эканлиги эътироф этилди. 
Касаллик   қўзғатувчи   P.bigeminum   ни   вирулентлик   ва   морфологик
хусусиятларини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3   бошдан   3   гуруҳ
молларда   олиб   борилди.   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида
жойлашган   Тойлоқ   тумани   Зарафшон   қишлоғи   аҳолиси   молларидан
ажратилган   штамм   билан   1-гуруҳ,   Зарафшон   воҳасининг   Оқдарё   тумани
Кавсар   қишлоғи   аҳолиси   молларидан   ажратилган   штамм   билан   2-гуруҳ   ва
Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудлари   Навоий   вилояти   Қизилтепа   тумани
Бўстон   қишлоғи   аҳолиси   моллардан   ажратилган     штамм   билан   3-гуруҳ
моллари териси остига 10 мл дан юбориб юқтирилди. 
Тажриба     молларида   ҳар   куни   клиник   ва   паразитологик   текширишлар
олиб   борилди.   Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   ҳар   учала   вилоят
ҳудудларидан   ажратилган   штамм   билан   юқтирилган   тажриба   молларида
касалликнинг   яширин   даври   8   кунни   ташкил   қилди.   Касалланган   молларни
патогенезида   тажрибадаги   моллар   тана   ҳароратининг   40,6-40,8   0
С   гача   бир
хил     кўтарилиши,   иштаҳанинг   йўқолиши,     шиллиқ   пардаларида   анемия   ва
гемоглобинурия ҳолатининг юз бериши кузатилди (3.9.1-жадвал).
95 3.9.1-жадвал.
Тур ли ҳудудлардан ажратилган   P.bigeminum нинг
 патогенлик хусусияти
Гур ух Мол
бош
сони Штамм
манбаи Юқтириш
усули Соглом  Юқтиришда
н кейин 8-
куни Юқтиришда
н кейин   11-
куни
Т 0
С п/р
(%) Т 0
С п/р
(%) Т 0
С п/р
(%)
1 3 Зарафшон
воҳасининг
юқори
ҳудуди,
Тойлоқ
тумани. Пироплазмоз
билан касал
молдан
олинган қон
билан 10 мл
дан, тери
остига 39,0 йўқ 40,6 2% 40,7 6%
2 3 Зарафшон
воҳасининг
ўрта
ҳудуди,
Оқдарё
тумани. Пироплазмоз
билан касал
молдан
олинган қон
билан 10 мл
дан, тери
остига 39,9 йўқ 40,5 2% 40,7 4%
3 3 Зарафшон
воҳасининг
қуйи
ҳудуди,
Қизилтепа
тумани. Пироплазмоз
билан касал
молдан
олинган қон
билан 10 мл
дан 39,1 йўқ 40,4 3% 40,8 7%
Шундай   қилиб,   Зарафшон   воҳасининг   тоғолди,   ўрта   ва   қуйи
ҳудудларидан   ажратилган   P.bigeminum   нинг   вирулентлик   ва   патогенлик
хусусиятлари бир хил бўлиши намоён бўлди.
Касаллик   қўзғатувчиларини   морфологик   текширишлар   натижасида
Зарафшон   воҳасининг   турли   хил   ҳудудларидан   ажратилган   Piroplasma
bigeminum   ни   морфологик   хусусиятлари   деярли   бир-биридан     катта   фарқ
қилмайдиган   ноксимон   шакли   ўртача   40%,   баргсимон   шакли   13%
тухумсимон шакли 21% ва юмалоқ шакли 26% ни ташкил қилиш аниқланди.
Натижада   Зарафшон   воҳасининг   тоғ   олди,   ўрта   ва   қуйи   ҳудудларидан
ажратилган   қорамоллар   пироплазмоз   касаллигини   қўзғатувчиси   Piroplasma
96 bigeminum   нинг морфологик кўрсаткичларини таққослаб ўрганиш давомида.
Улар   бир-биридан   катта   фарқ   қилмайдиган   бир   хил   тузилишда   бўлиши
аниқланди (3.9.2-жадвал). 
3.9.2-жадвал
Пироплазмоз қўзғатувчиси P.bigeminum ни морфологик
кўрсаткичлари (100 кўриш майдонида %)
Штамм
манбаи Юқтир
илган
мол
рақами Ноксимон Баргсимон Тухумсимон Юмалоқ
Зарафшон
воҳасининг
юқори қисми 1 42 14 18 26
2 40 12 22 26
3 38 13 23 26
Ўртача 40 13 21 26
Зарафшон
воҳасининг
ўрта қисми 4 38 12 20 30
5 36 11 21 32
6 42 12 18 28
Ўртача 39 12 19 29
Зарафшон
воҳасининг
қуйи қисми 7 36 14 20 29
8 41 11 21 28
9 42 12 22 28
Ўртача 40 12 21 28
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   пироплазмоз
билан   касалланишни   биринчи   чўққиси   май   ва   иккинчи   чўққиси   июль   ойига
тўғри   келиши,   Зарафшон   воҳасининг   тоғ   олди,   ўрта   ва   қуйи   ҳудудларидан
ажратилган   қорамолларда   пироплазмоз   касаллигини   қўзғатувчиси
P.bigeminum   ни   патогенлик   хусусиятлари   ҳамда   морфологик   қўрсаткичлари
бир-биридан катта фарқ қилмайдиган бир хил тузилишда бўлиши аниқланди.
3.10.  Бабезиоз қўзғатувчиси-Babesia colchica ни криоконсервация қилиш
усули.
Қорамолларни   бабезиоз   касаллиги   қўзғатувчиси-Babesia   colchica   ни
криоконсервация   қилиш   усулини   ишлаб   чиқиш   биологик   характеристикага
эга   бўлган   штаммлар   банкини   яратиш   ва   экспериментал   тажрибалар   олиб
боришда тажриба молларини юқтиришда ҳамда биологик препаратлар ишлаб
чиқишда зарурияти мавжуд.
97 В.Т.Заблоцкийнинг   (1974)   пироплазмозни   Р.bigеminum
криоконсервация қилиш усулида пироплазмоз билан касалланган қорамолдан
олинган қонни криоконсервантлар ДМСО  ёки кимёвий тоза  глицерин билан
паст хароратли совутгичда босқичма босқич усулда ҳар дақиқада 1 минутдан
70   градусгача   совутилиб   борилади   ва   шундан   кейин   суюлтирилган   азотда-
Дьюара   идишига   -196   0
С   солиб   музлатилади   ва   шу   тариқада   қимматбахо
асбоб   ускуналар   ва   реактивларнинг   заруриятига   қарамасдан     штаммнинг
биологик   хусусиятлари   сақланиб   қолинади.   Ушбу   усул   кўп   вақтни   олиши,
қимматбаҳо асбоб ускуналарни, ҳамда хорижда ишлаб чиқилган қимматбаҳо
реактивларни   талаб   қилишини   инобатга   олган   холда   қимматбаҳо   асбоб
ускуналар,   реактивлар   талаб   қилмайдиган   ва   кўп   вақтни   олмайдиган
криоконсервация усулини ишлаб чиқиш зарурияти келиб чиққанлиги сабабли
қимматбаҳо   асбоб   ускуналар   ва   реактивлар   талаб   қилмайдиган   бабезиоз
қўзғатувчиси   (Babesia   colchica)   ни   криоконсервация   қилиш   усулини
маҳаллий хом ашёлар асосида ишлаб чиқиш мақсад қилиб олинди.    
Тадқиқот касаллик қўзғотувчиси- Babesia colchica  ни криоконсервация
қилишда   зарур   бўлган   кимёвий   тоза   глицерин   ёки   ДМСО   ни   ўрнига   товуқ
тухумининг   сариғини   криопротектор   ҳисобида   қўшиш   билан   амалга
оширилди.   Ушбу   усулда   50   мл   қорамолнинг   қон   зардобига   протектор
ҳисобида бир дона товуқ тухумининг сариғи қўшиб аралаштирилди шундан
кейин   эса   унга   50   мл   бабезиоз   билан   касал   молдан   олинган   қон   қўшилиб
аралаштирилди.   Шундан   сўнг   у   20   мл   лик   пенициллин   флаконларига
солиниб   криопротектор   паразит   хужайраларининг   ичига   кириб   уни
ҳимоялагунча   20   минут   давомида   уй  хароратида   сақланди   ва   шундан   кейин
паст хароратли совутгичга солиб узоқ муддатга музлатилди.  
Шундай   қилиб,   бабезиоз   қўзғатувчиси-Babesia   colchica     ни   янги,
қимматбаҳо   асбоб   ускуналар   ва   реактивлар   талаб   қилмайдиган     ишлаб
чиқаришда   арзон   ва   маҳаллий   хом   ашёларга   асосланган   усули   ишлаб
чиқилди. 
Криогенизация   қилинган   Babesia   colchica     ни   биологик   фаоллиги   ва
98 патогенлик   хусусиятларини   аниқлаш   мақсадида   тажрибалар   ҳар   гуруҳда   3
бошдан 4 гуруҳ молларда олиб борилди.   
Тажриба   олиб   бориш   учун   дастлаб   пастҳароратлик   совутгичдаги
криоматериал   чиқариб   олинди   ва   уни   сув   ваннасига   солиб   +40   градусда
эритилди. Шундай усулда эритилган криоматериал билан 1-гуруҳ молларини
1   ойдан   кейин,   2-гуруҳ   молларини   6   ойдан   кейин,   3-гуруҳ   молларини   12
ойдан   кейин,   4-гуруҳ   молларини   24   ойдан   кейин   20   мл   дан   териси   остига
юбориб   юқтирилди.   Тажриба   молларида   20   кун   давомида   клиник   ва
паразитологик текширишлар олиб борилди.  
Олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   криоматериал   билан   юқтирилган
барча гуруҳ молларида  юқтиришдан кейин 11-12 кунлари тана ҳароратининг
40,4   -40,6   градусгача   кўтарилиши   ва   периферик   қон   томирларидан   олинган
суртмаларида паразитар реакция намоён бўлиши кузатилди (3.10.1-жадвал) .
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида
қорамолларнинг   бабезиоз   касаллигини     қўзғатувчи   Babesia   colchica     ни
қимматбаҳо   асбоб   ускуналар   ва   реактивлар   талаб   қилмайдиган   маҳаллий
воситалар   асосида     криоконсервация   усули   яратилди.   Яратилган   усулда
криоконсервация   қилинган   криоматериальни   патогенлик   хусусиятини
давомийлиги 24 ойни ташкил қилди. 
Шундай   қилиб,   олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида
қорамолларнинг   бабезиоз   касаллигини     қўзғатувчи   Babesia   colchica     ни
қимматбаҳо   асбоб   ускуналар   ва   реактивлар   талаб   қилмайдиган   маҳаллий
воситалар   асосида     криоконсервация   усули   яратилди.   Яратилган   усулда
криоконсервация   қилинган   криоматериальни   патогенлик   хусусиятини
давомийлиги 24 ойни ташкил қилди. 
99 3.10.1-жадвал 
Криогенизация қилинган Babesia colchica    ни патогенлик
хусусиятлари
Гурух  Бош
сони Юқтириш усули Натижа
1 3 Криогенизация   қилинган   1
ойдан   кейин   Babesia   colchica
штамми   билан   тажриба
моллари   20   мл   дан
юқтирилди.        11-12   кунлари
бабезиозни   клиник
белгилари   ва   пар.   реакц
намоён бўлди. 
2 3 Криогенизация   қилингандан
6   ойдан   кейин   Babesia
colchica         штамми   билан
тажриба   моллари   20   мл   дан
юқтирилди.        11-12   кунлари
бабезиозни   клиник
белгилари   ва   пар.   реакц.
намоён бўлди. 
3 3 Криогенизация   қилингандан
12   ойдан   кейин   Babesia
colchica         штамми   билан
тажриба   моллари   20   мл   дан
юқтирилди  12-13 кунлари бабезиозни
клиник   белгилари   ва   пар.
реакц. намоён бўлди..
4 3 Криогенизация   қилингандан
24   ойдан   кейин   Babesia
colchica         штамми   билан
тажриба   моллари   20   мл   дан
юқтирилди.   13-14   кунлари   бабезиозни
клиник   белгилари   ва   пар.
реакц. намоён бўлди
100 IV. боб.   ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРНИ
ДАВОЛАШ ВА ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ЯНГИ УСЛУБЛАРИ
4 .1.  Экспериментал ва спантан тейлериоздан даволашда
“Тейласиде” препарати билан даволаш  самарадорлиги.
Тейлериоз   билан   касалланган   қорамолни   даволашда   “Тейласиде”
препаратининг     терапевтик   хусусиятини   экспериментал   ва   спонтан   касал
қорамолларда     синовдан   ўтказилди.   Организмни   касаллик   қўзғатувчи
паразитлардан   стерилизация   қилишда   препататнинг   махсус   фаоллиги   тадқиқ
қилинди.
Тейласиде   препарати   Иорданиянинг   “ВАРCО”   фирмаси   томонидан
ишлаб чиқарилган бўлиб,  тейлериоз қўзғатувчилари Theileria parva, Th.mutans,
Th.annulata   ва   Th.Sergenti   билан   чақириладиган   қорамоллар   тейлериозини
даволашда ҳайвоннинг ҳар 100 кг тирик вазнига 5,0 мл дан бир марта қўллаш
учун   тавсия   қилинган.1,0   мл   Тейласиде   таркибида   да   50,0   мг   бупарваквон
препарати мавжуд. 
Тейлериоздан   даволашда   Тейласиде   препаратининг   самарадорлигини
экспериментал   тажрибаларда   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3
бошдан 3 гуруҳга тақсимланган қорамолларда олиб борилди. Тейлериоз билан
спонтан  касал қорамолдан  олинган  қон  тажрибадаги    соғлом   қорамолларнинг
териси   остига   10   мл   дан   юбориб   юқтирилди.   Тажрибадаги   қорамолларда   ҳар
куни клиник ва паразитологик текширишлар олиб борилди.
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида, юқтиришдан кейинги дастлабки
17-18   кунлари   ҳар   учала   гуруҳ     қорамолларида   ҳам   тана   ҳароратининг   40,8-
40,9 0
С   гача   кўтарилиши   ва   ундан   кейинги   3-4-кунларда   эса   41,5 0
С   гача
кўтарилиши,   интоксикация   холати,   организмнинг   беҳоллашуви,   ташқи
лимфатик тугунларининг 4-5 баробар катталашуви иштаҳани йўқолиши ҳамда
кавш   қайтаришни   сусайиши,   кўринарли   шиллиқ   пардаларда   анемия,
инфильтрация   ҳолатлари   (4.1.1-2-расмлар)   кузатилди   ҳамда   шу   билан   бир
вақтда   периферик   қон   томирларидан   олинган   суртмаларнинг   ҳар   бир   кўриш
101 майдончасида   60     фоизгача   эритроцитларнинг   тейлериялар   билан
зарарланганлиги аниқланди.
 
4.1.1-расм. Тейлериоз билан касал қорамолни кўз шиллиқ пардаларидаги
анемия ва  инфильтрация ҳолатлари.
4.1.2-расм. Тейлериоз билан касал қорамол курак олди лимфатик
тугунларининг 4-5 баробар катталашуви.
  
 
4.1.3- расм. Тейлериоз билан касал қорамолнинг эритроцитларидаги
тейлериялар.
102 Шундан   сўнг   1   ва   2-гуруҳ   қорамолларига     ҳар   100   кг   тирик   вазни
ҳисобига   5,0   мл   дан     кунаро   2   марта     тейласиде     препарати   мушак   орасига
қўлланилди. 3-гуруҳ молларига назорат сифатида препарат қўлланилмади.
Тажрибадаги   ва   назоратдаги   қорамолларда   ҳар   куни   клиник   ва
паразитологик текширувлар олиб борилди. 
Ўтқазилган   тадқиқотлар   натижасида   тейласиде   қўлланилгандан   сўнг
иккинчи   куни   1-гуруҳ   қорамолларини   умумий   аҳволи   қисман   яхшиланди,
яъни тана ҳароратининг 0,8-0,9 0
С гача тушиши, периферик қон томирларидан
олинган суртмаларда эритроцитларнинг   тейлериялар билан зарарланиши     2
баробаргача 
4.1.4- расм. Ширдон қорин шиллиқ пардаларида яралар (язвалар).
камайгани   кузатилди,   кунаро   2   марта   тейласиде     қўлланилган   2-гуруҳ
қорамолларининг   умумий   аҳволи   даволашдан   кейинги   кунлари   яхшиланди,
тана   ҳарорати   физиологик   нормага   келди,   периферик   қон   томирларидан
олинган   суртмаларда   эритроцитларни   тейлериялар   билан   зарарланиши   4
баробаргача камайгани кузатилди. Шу билан бир вақтда назоратдаги 3-гуруҳ
молларида   тейлериознинг   клиник   белгилари   ривожланиб   борди,   умумий
аҳволи ёмонлашди ҳамда паразитар реакцияси  ошиб бориши кузатилди (10-
жадвал),   натижада   мажбурий   сўйишлар   кузатилди.   Мажбурий   сўйилган
қорамоллар   патологоанатомик   текширилганда   ҳайвоннинг   ориқлаб   кетиши,
анемия   ва   сариқлик   ҳолати,   ўпкада   эмфизема   ҳолати,   паренхиматоз
лимфатик   тугунларининг   3-4   баробар   катталашиб   кетганлиги   ва   кўндаланг
кесганда   серсувлик   ҳолати,   талоқ   ва   жигарнинг   катталашиб,   юмшаб
103 қолганлиги, ингичка ичаклар ва шиллиқ пардаларда анемия ва инфильтрация
холатини   намоён   бўлиши,   ширдонда   кўплаб   яралар   хосил   бўлиши   каби
патологик ўзгаришлар аниқланди (4.2.3-4-5-расмлар).
4.1.5-расм. Кўз шиллиқ
пардаларида анемия ва инфильтрация.
4.1.1 -жадвал
Тейлериоз  билан касалланган  қорамолни  даволашда  Тейласиде
препаратининг самарадорлиги .
Гурух Бош Дастлабки кл.
белгилари ва
пар. реакц ия . Даволаш
усули Олинган натижалар Сама
радор
лик
1 3 Т-41, 4 -4 1 , 6 0
С
умумий а ҳ в .
хомуш,   анемия ,
пар.реак 15% ҳар 100 кг
тирик
вазнига 5,0
мл дан Даволашдан кейин 2-3
кунлари у мумий а ҳ воли
қисман  яхшиланди, тана
ҳ арорати пасайди,   п.р .
6% -
2 3 Т-41, 3 -41, 5 0
С
умумий а ҳ воли
хомуш,   анемия ,
пар. реак 17% . ҳар 100 кг
тирик
вазнига 5,0
мл дан
кунаро 2
марта Даволашдан кейин 2-3
кунлари у мумий а ҳ воли
яхшиланди, тана  ҳ арорати
меёрлашди , пар.р.2%   100%
3 3 Т-41, 3 -41, 5 0
С
умумий а ҳ воли
хомуш,   анемия ,
пар.реак.13% Препарат
қўлланилма
ди  умумий а ҳ воли 
оғирлашиб  пар-р реакц. 
ошиб   борди. -
Шундай   қилиб,   тадқиқотлар   натижасида   қорамолларни   тейлериоздан
даволашда     молнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   5,0   мл   дан   қўлланилган
тейласиде   препаратининг   самарадорлиги   кам   ва   уни   кунаро   2   марта   ушбу
дозада   қўлланилганда     даволаш   самарадорлиги   юқори   бўлиши     аниқланди.
104 Ш у   билан   бир   вақтда   препарат   қўлланилмаган   3-гуруҳ   тажриба
ҳайвонларининг   умумий   аҳволи   оғирлашиб   борди   ва   шу   сабабли   уларни
ўлимидан   асраш   мақсадида   махсус   препаратлар   билан   даволанди,   шунга
қарамасдан бир бош қормол мажбурий сўйилди.   
Ишлаб   чиқариш   шароитида   спонтан   касал   қорамолларни   даволашда
тейласиде   препаратининг   самарадорлигини   аниқлаш   бўйича   тажрибалар
Жиззах   вилоятининг   Ш.Рашидов   туман   Олтинсой   фермер   хўжалигида
тейлериоз   билан   спонтан   касалланган     9   бош   (5   бош   ўртача   ва   4   бош   оғир
холда касалланган) қорамолларда олиб борилди.
Касалланган   молларда   тейлериозга   хос   умумий   килиник   холатининг
оғирлашуви,   тана   ҳароратининг   41-42   градусгача   кўтарилиши,   лимфа
тугунларининг   3-4   баробаргача   катталашуви,   қовоқларининг   шишиши,
кўзидан   ёш   кетиши,   шиллиқ   пардаларининг   анемия,   сариқлик   ва
инфильтрация   ҳолатида   бўлиши   кузатилди.   Периферик   қон   томирларидан
олинган   суртмаларда   эритроцитларнинг   15-19   фоизгача   тейлериялар   билан
зарарланиши намоён бўлди.
Касалланган   қорамоллар   алохида   жойга   ажратилиб   енгил   ҳазм
бўладиган   кўк   ўт,   омихта   емдан   тайёрланган   атала   билан   таъминланди   ва
шундан сўнг ҳар  иккала  гурух   қорамолларини ҳам  ҳар   100 кг  тирик вазни
ҳисобига   кунаро   2   марта   5,0   мл   дан   мушаги   орасига   Тейласиде   препарати
қўлланилди. 
Даволашдан   кейинги   кунлари   тажрибадаги   тейлериоз   билан   ўртача
касалланган   1-гуруҳ   молларини     умумий   аҳволи   яхшиланди,   тана   харорати
меъёрлашди,  паразитар реакцияси даволашгача бўлган ҳолатига  нисбатан 3-
4 баробаргача  камайди. Оғир кечишида  эса   касалланган  2-гуруҳ молларида
касалликнинг   кечиши   оғир   ўтди,   даволашнинг   самарадорлиги   паст   бўлди
(4.1.2-жадвал).
105 4.1.2 -жадвал
С понтан касал молларни даволашда  Тейласиде  препаратининг
самарадорлиги
Хўжалик
номи Касал
қора
моллар
бош
сони Касаллик
ни нг
кечиши Даволаш
усули Натижа Самара
%
Жиззах
вилояти
Ш.Рашид
ов тумани
Олтинсой
ф.х. 5 ўртача  100 кг тирик
вазнига  5,0 мл
дан  К унаро 2
марта  тери
остига  Даволашдан
кейинги кунлари
умумий а ҳ воли
яхшиланди,
паразитар  ҳ олати
камайди. 100
4 оғир   100 кг тирик
вазнига  5,0 мл
дан  К унаро 2
марта  тери
остига Сурункали
касаллик давомида
2 бош мол соғайди,
2 бош мажбурий
сўйилди 50
Шундай   қилиб,   ишлаб   чиқариш   шароитида   спонтан   касалланган
қорамоллар касаликнинг ўртача кечишида  100 кг тирик вазни кунаро 2 марта
5,0 мл дан тейласиде билан даволашнинг самарадорлиги қониқарли даражада
бўлиши, оғир холатда кечганда эса самараси паст бўлиши аниқланди.
4.1.6-расм. Оғир холда тейлериоз билан касалланган моллар.
Тейласиде   қўлланилган   қорамол   организмини   касаллик
қўзғатувчи   тейлериялардан   юқумсизлантиришдаги   (стерилизация)
хусусиятини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   хар   бирида   3   бошдан   2   гуруҳ
106 қорамолларида   олиб   борилди.   Бунинг   учун   кунаро   2   марта   5,0   мл   дан
тейласиде   қўллаб   даволанган   қорамолларда   тўйинган   H.anatolicum
каналарининг имаго шакли  20 нусхадан (10 та урғочи ва 10 та эркак) 1-гуруҳ
қорамолларига   терисига   ўрнатилди.   Шу   билан   бир   вақтда   2-назорат
гурухидаги   қорамолларга   аввал   касал   бўлиб   ўтмаган   қорамоллардан
тўйинган   H.anatolicum   каналари   20   нусхадан   (10   та   урғочи   ва   10   та   эркак)
имаго шакли  ўрнатилди.
Тажрибадаги   қорамолларда   ҳар   куни   кузатувлар,   зарурият   туғилганда
клиник   ва   паразитологик   текширишлар   олиб   борилди.   Олиб   борилган
тадқиқотлар натижасида тейлериозни даволашда   кунаро 2 марта 5,0 мл дан
тейласиде   билан   даволанган   ва   тўйинтирилган   H.anatolicum   каналари
ўтқазилган   1-гурух   моллари     касалликнинг   клиник   белгилари   ва   қонда
паразитар реакция намоён бўлди.
Клиник   ва   паразитологик   текширишлар   натижаси   12-жадвалда   ўз
ифодасини   топган   бўлиб,   кунаро   2   марта   5,0   мл   дан   Тейласиде   қўллаб
даволанган   қорамолларнинг   организми   тейлериялардан   стерилизация
(юқумсизлантирмаслик) бўлмаслиги аниқланди. 
Олиб   борилган   тажрибалар   натижасида   даволаш   учун   қорамолни   ҳар
100   кг   тирик   вазнига   кунаро   2   марта   5,0   мл   дан   қўлланилган   тейласиде
препарати   ҳайвон   организмини   касаллик   қўзғатувчи   тейлериялардан
зарарсизлантирмаслиги аниқланди.
Шундай   қилиб,   тейлериоз   қўзгатувчиси   билан   юқтиришда   ўртача
оқимда   касалланган   қорамолларни   ҳар   100   кг   тирик   оғирлигига     кунаро   2
марта   5   мл   дан   қўлланилган   Тейласиде   препаратининг   даволаш
самарадорлиги   юқори   даражада   бўлиши,   оғир   оқимида   касалланганларини
молларни   даволашда   эса   самараси   паст   бўлиши   экспериментларда
аниқланди. Шунингдек, тейласиде препарати қўлланилган дозада касалланиб
соғайган   қорамол   организмини   касаллик   қўзғатувчи   тейлериялардан
зарарсизлантирмаслиги аниқланди (4.1.3-жадвал).
107 4.1.3-ж адвал
Организмни тейлериялардан стериллаштиришда Тейласиде
препаратининг хусусияти.
Г урух Б ош
сони Ю қтириш
ус у ли К асалликни клиник
белгилари ва пар .
р еакция Н атижа
1 3 К ун   аро 2 марта
5,0 мл дан
тейласиде  билан
даволанган
қора моллар да
тўйинтирилган
H.anatoli c um
каналарини
имаго шакли 20
нусхадан
ўтқазилди Каналар
ўтқазилгандан кейин
21-23-кунлари
тейлериозни нг
клиник белгилари ва
қонда паразитар
реакция намоён
бўлди. Тейласиде билан
даволанган
қорамолларда
организмни
касаллик
қўзғатувчи
паразитлардан
стерилизация
қилмаслиги
аниқланди.
2 3 Касал бўлиб
ўтмаган
қора моллар г а
тўйинтирилган
H.anatoli c um
имаго шакли 20
нусхадан
ўтқазилди. 30 кун кузатув
давомида
тейлериозни клиник
белгилари ва қонда
паразитар реакция
намоён бўлмади. Соғлом
қора молда
тўйинган
H.anatoli c um
каналари
касалликни
тарқатишда
аҳамияти
йўқлиги
аниқланд и.
4 .2 .  Тейлериоздан даволашда  BUPAC Н E C K  препаратининг
самарадорлиги.
Bupacheck препаратининг тейлериоздан даволашдаги самарадорлигини
ўрганиш бўйича тажрибалар ҳар гуруҳда 3 бошдан 3 гурухга тақсимланган  9
бош қорамолларда олиб борилди. 
                  Жиззах   вилоятининг   Ш.Рашидов   тумани   “Олтинсой”   фермер
хўжалигидан ажратилган   маҳаллий штамм   тажрибадаги қорамолларга тери
остига 10 мл дан юбориб юқтирилди. Тажриба лавомида  ҳар куни клиник ва
паразитологик   текширишлар   олиб   борилди.   Клиник   текширишларда
ҳайвоннинг   тана   ҳарорати,   умумий   аҳволи,   овқат   ҳазм   қилиш   тизимининг
108 фаолияти,   ташқи   лимфатик   тугунларининг   холати,   ташқи   шиллиқ
пардаларининг кўриниши каби  клиник кўрсаткичлар назорат қилиб борилди.
Тадқиқотлар   натижасида   юқтиришдан   кейин   19-куни   барча   тажриба
қорамолларида   тана   ҳароратининг   41,4   -   41,6   о  
С   гача   кўтарилиши,
организмнинг   умумий   беҳоллашуви,   ташқи   лимфа   тугунларининг   2-3
баробар   катталашуви,   шиллиқ   пардаларининг   анемия   ҳолати   ҳамда
периферик   қон   томирларидан   олинган   суртмаларда   паразитар   реакция
намоён бўлиши кузатилди (4.2.1 -жадвал).
  4.2.1-жадвал
Тейлериоздан даволашда   Bupacheck  препаратининг самарадорлиги .
Гуру ҳ Бош
сони Касаллик
белгилари ва
пар азитар
р еакц ия. Даволаш  ва
дозалари Олинган натижалар Сама
радор
лик
1 3 Т-41, 4 -4 1 , 6 0
С
умумий
хомуш лик ,
лимфа
тугунлари 3
баробаргача
катта лаш ган,
анемия ,
паразитар
реакция
10-12% 100 кг тирик
вазнга 5,0 мл
дан Даволашдан кейин 2-3
кунлари у мумий а ҳ воли
қисман  яхшиланди, тана
ҳ арорати 0, 8 -1,0
градусгача пасайди,
пар.реакц. 5-6% гача
камайди. -
2 3 Т-41, 3 -41, 5 0
С
умумий
хомуш лик ,
лимфа
тугунлари 3
бар обаргача.
катта лаш ган,
анемия ,
паразитар
реакция 9-11% 100 кг тирик
вазнга кун
аро 2 марта
5,0 мл дан Даволашдан кейин 2-3
кунлари у мумий а ҳ воли
яхшиланди, тана
харорати ме ъ ёрлашди,
қон суртмаларда
паразитлар  1-2% гача
камайди. 100%
3 3 Т-41, 3 -41, 5 0
С
умумий
хомуш лик ,
анемия , п.р.
10% Препарат
қўлланилмад
и У мумий а ҳ воли
оғирлашиб  пар-р
реакц.ошиб   борди.
П.р.16-18% -
109 Тадқиқотлар натижасида ҳар 100 кг тирик вазнига 5,0 мл дан Bupacheck
қўлланилган   1-гуруҳ   қорамолларида   даволашнинг   иккинчи   куни   умумий
ахволи   қисман   яхшиланди,   паразитар   реакцияси   миқдоран   камайди,   аммо
кунаро   2   марта   Bupacheck     қўлланилган   2-гуруҳ   қорамолларида   умумий
аҳволи ва тана ҳарорати меъёрлашди, периферик қон томирларидан олинган
суртмаларда паразитар реакция 1-2 фоизгача камайди. 
Ўтказилган тадқиқотлар натижасидан маълум бўлишича қорамолларни
тейлериоздан   даволашда   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   5,0   мл   дан   қўлланган
Bupacheck   препаратининг   самарадорлиги   паст,   аммо   уни   кунаро   2   марта
ушбу   дозада   қўлланганда   самарадорлиги   юқори   даражада   бўлиши
аниқланди. 
4.3 Қорамолллар пироплазмозини  (Piroplasma bigeminum ) даволаш ва
профилактикасида   Имкар-120 препаратининг  самарадорлиги.
Қорамолларнинг   пироплазмозидан   даволашда     Имкар-120
препаратининг   самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3
бошдан   3   гуруҳ   қорамолларда   олиб   борилди.   Тажрибадаги   ҳайвонлари
пироплазмоз билан касал қорамолдан олинган қон   билан тери остига 10 мл
дан   юбориб   юқтирилди.   Юқтирилган   қорамолларда     ҳар   куни   клиник   ва
паразитологик текширишлар олиб борилди.
  Натижада юқтиришдан кейин 8-9 кунлари тажрибадаги қорамолларда
тана   ҳароратининг   40,6 0
С   гача   кўтарилиши,   умумий  беҳоллашув,   иштаҳа   ва
кавш   қайтаришнинг   йўқлиги   ва   шиллиқ   пардаларида   анемия   ва
гемоглобинурия,   периферик   қон   томирларидан   олинган   суртмаларда
эритроцитларнинг 2-3 фоизгача зарарланганлиги кузатилди. 
110 4.3.1-расм. Даволашдан олдин олинган қон суртмасида
пироплазмалар.
Шундан   сўнг   тажрибадаги   1-гуруҳга   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   2,0   мл
дан   ва   2-гуруҳга   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   3,0   мл   дан   Имкар-120   препарати
мушак   орасига   қўлланилди.   Даволанган   қорамолларда   клиник   ва
паразитологик текширишлар олиб борилди (4.3.1- жадвал).
4.3.1 -жадвал
Пироплазмоздан даволашда Имкар-120 нинг  самарадорлиги.
Гурух Бош Кл  белгилари
ва пар. реакц. Даволаш
усули Олинган натижалар Сама
радор
лик
1 3 Т-41, 6 0
С ,
умумий а ҳ в .
хомуш, анемия ,
пар.р.
2-3% М олни ҳар
100 кг тирик
вазнига  2 ,0
мл дан Даволашдан кейинги
кунлари молнинг у мумий
а ҳ воли қисман
яхшиланди, тана
ҳ арорати 0, 8 -1,0 градусга
пасайди,   пар.реакц.  1-
2 % га камайди. 50%
2 3 Т-41, 6 0
С ,
умумий а ҳ в .
хомуш, анемия ,
пар.р.
2-3% Молни ҳар
100 кг тирик
вазнига  3 ,0
мл дан Даволашдан кейинги
кунлари молнинг у мумий
а ҳ воли яхшиланди, тана
ҳ арорати ме ъ ёрлашди,
пар .реакц.0,2%гача
камайди. 100%
3 3 Т-41, 8 0
С ,
умумий а ҳ в .
хомуш, анемия ,
пар.р.3% Препарат
қўлланилмад
и Молларни нг  умумий
ахволи оғирлашиб,  пар.
реакц.ошиб борди- 8% -
Шундай   қилиб,   тадқиқотлар   натижасида     қорамолларни
пироплазмоздан даволашда ҳар 100 кг тирик вазнида 2,0 мл дан қўлланилган
111 Имкар-120 нинг самарадорлиги паст 3,0 мл дан қўлланилганда самарадорлик
юқори бўлиши аниқланди.  
Пироплазмоздан   профилактика   қилишда   Имкар120   препаратининг
самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   гуруҳда   3   бошдан   3
гуруҳга   тақсимланган   қорамолларда   олиб   борилди.   Тажрибадаги   1-гуруҳга
ҳар 100 кг тирик вазнига 2 мл, 2-3-гуруҳларга ҳар 100 кг тирик вазнига 3 мл
дан     териси   остига   Имкар   120   юборилди.   Шундан   сўнг   1-гуруҳ
қорамолларини   препаратни   қўллаш   билан   бир   вақтда,   2-гуруҳни   препарат
қўлланилгандан   сўнг   7-куни,   3-гуруҳни   препарат   қўллашдан   кейин   14-куни
пироплазмоз билан касал молдан олинган қон билан териси остига 10 мл дан
юбориб   юқтирилди.   Юқтирилган   ҳайвонларда   ҳар   куни   20   кун   давомида
клиник ва паразитологик текширишлар олиб борилди (4.3.2-жадвал). 
4.3.2-жадвал
Қорамолларни пироплазмоздан профилактика қилишда Имкар 120
препаратининг самарадорлиги
Гурух Бош
сони Қўлланилган
препарат
миқдори Касалликнинг клиник
белгилари намоён бўлиши самара
1 3 100 кг т.в. 2 мл
дан Имкар 120
юқтириш билан
бир вақтда Касалликни клиник белгилари
ва паразитар реакция намоён
бўлмади. 35 %
2 3 100 кг т.в. 3 мл
дан Имкар 120
қўллагандан
кейин 7- куни
юқтирилди Касалликни клиник белгилари
ва паразитар реакция намоён
бўлмади. 100%
3 3 100 кг т.в.3 мл
дан Имкар 120
қўллагандан
кейин 14 - куни
юқтирилди Пиропалмозни клиник
белгилари намоён бўлиб
паразитар реакцияси намоён
бўлди. йўқ
Шундай   қилиб,   тадқиқотлар   натижасига   кўра,   пироплазмоз   билан
юқтириш   билан   бир   вақтда   ва   7   кундан   кейин   қўлланилган   Имкар   120
препаратининг   профилактик   самарадорлиги   мавжуд   аммо,   препарат
қўлланилгандан 14 кундан кейин  самарадорлиги йўқлиги аниқланди.
112 4 .4 .  Қорамолларни тейлериоздан даволашда Имкар-120 ва  Тейласиде
препаратларини комплексда қўллашнинг олинган самарадорлик.
Тейлериоздан   даволашда   замон   талабларига   мос,   самараси   юқори
даражада бўлган  восита ва усулларни ишлаб чиқиш  муҳим аҳамиятга эга. Бу
борада   юртимизда   шу   кунгача   бир   неча   восита   ва   усуллар   ишлаб
чиқилганига   қарамасдан,   уларнинг   кўпчилиги   хорижда   ишлаб   чиқарилган
доривор воситалар эканлиги, самараси ишончли бўлмаганлиги сабабли  янги
ва самарадор восита ҳамда усулларни ишлаб чиқиш зарурияти юзага келди.
Шундан келиб чиққан ҳолда, ветеринария амалиётига хориждан кириб
келган   антипротозой   препартларини   бизнинг   шароитимизда   ва   маҳаллий
штаммлар   асосида   келиб   чиқадиган   касалликларни   даволаш     ва
профилактика   қилишда   самарадорлигини   ўрганиш   ҳамда   уни   ветеринария
амалиётига қўллаш учун тавсия қилиш муҳим аҳамиятга эга эканлиги тақоза
қилинади.   Шу   билан   бир   вақтда     у     мавжуд     антипротозой   препаратлар
арсеналини бойитади.
Шу сабабли Украинанинг “Бравафарма” компанияси томонидан ишлаб
чиқилиб   бабезиоз,   тейлериоз,   анаплазмоз   ва   уларнинг   аралаш   шаклидаги
касалликларни   даволашда   тавсия   қилинган   “Имкар-120”   препаратини
қорамолларни   тейлериозидан   даволашда   бизнинг   иқлим   шароитимиз   ва
маҳаллий   штаммларга   қарши   самарадорлигини   ўрганиш   мақсад   қилиб
олинди. 
Имкар-120   стерил   ҳолатда     оч   сарик   рангдаги   суюқлик   бўлиб,
қорамолларни   тейлериози   ва   пироплазмозидан     даволашда   1   кг   тирик
вазнига   2,4   мг/кг,   ёки   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   2,0   мл   дан   бир   маротаба
териси остига қўллаш учун тавсия қилинган. “Имкар 120”нинг тейлериоздан
даволашдаги   самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   ҳар   бирида   3
бошдан   4   гурух   10-12   ойлик   қорамолларда   олиб   борилди     Тажрибадаги
молларни   тейлериоз   билан   ўткир   оқимда   касалланган   қорамолдан   олинган
қон   билан     10,0   мл   дозада   тери   остида   юқтирилди.   Юқтиришдан   кейинги
кунлар   тажрибадаги   молларнинг   тана   ҳарорати   ўлчаб   борилди,   клиник
113 текширувлар   ўтказилди.   Ҳар   куни   периферик   қон   томирларидан   суртмалар
олиниб, паразитар ҳолати кузатиб борилди.
Юқтирилгандан   кейин   1 7 -1 8   кунлари   тажрибадаги   қора молларда   тана
ҳароратининг 41,2-41,4 0
С гача кўтарил иши , умумий беҳоллашув, иштаҳанинг
йўқолиши,   шиллиқ   пардаларнинг   анемия   ҳолатига   учраганлиги   ва   ташқи
лимфатик   тугунларининг   3-4   баробаргача   катталашуви   намоён   бўлди.
Периферик   қон   томирларидан   олинган   қон   суртмаларида   эритроцитларнинг
тейлериялар билан  9-11   фоиз гача зарарланганлиги  кузатилди.
Шундан   кейин   1-гуруҳга   тавсия   қилинган   2,4   мг/кг,   ёки     ҳар   100   кг
тирик  вазн  ҳисобига  2,0  мл  дан,    2-гуруҳга  ҳар   100  кг  тирик  вазнига  3,0  мл
дан   ва   3   -   гуруҳга   100   кг   тирик   вазнига   2,0   мл   дан   Имкар-120     инъекция
қилинди.Сўнга 2 соат ўтгач, ҳар 100 кг тирик вазнига 5,0 мл дан   Тейласиде
препаратидан   мушак   орасига   қўлланилди.   4   гуруҳ   назорат   сифатида
даволанмади. Тажрибадаги қорамолларда ҳар куни клиник ва паразитологик
текширувлар олиб борилди. 
Ўтказилган   клиник   ва   паразитологик   текширувлар   натижасида
тейлериоз билан касалланган қорамолни даволашда ҳар 100 кг тирик вазнига
2,0 ва 3,0 мл дан Имкар-120 қўлланилган 1- ва 2-гуруҳларда даволашнинг 2-3
кунлари   тана   ҳароратининг   меъёрлашмаганлиги,   ҳайвоннинг   хомушлиги,
иштаҳанинг   сустлиги,   интоксикация   ва   анемия   холати   намоён   бўлди.
Натижада  препаратнинг  тейлериоздан  даволашдаги  самарадорлиги  пастлиги
эътироф   этилди.   Имкар   -120   ва   Тейласиде   препаратлари   билан   комплекс
даволанган 3 - гуруҳ қорамолларида даволашнинг 2-куни умумий аҳволининг
яхшиланиши, тана ҳароратининг  пасайиши ва периферик қон томирларидан
олинган   суртмаларда   паразитар   реакциянинг   камайиши   ва   хужайраларнинг
деформацияга   учраши   кузатилди.   Назоратдаги   4-гуруҳ   қорамолларини
умумий   аҳволи   оғирлашиб,   паразитар   реакция   юқори   даражада   бўлиши
кузатилди.  
Шундай   қилиб,   тейлериозни   даволашда   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   2,0-
3,0  млдан  қўлланилган Имкар-120 ни самарадорлиги паст эканлиги, ҳар 100
114 кг тирик вазнига 2,0 мл дан Имкар – 120 препарати ҳамда   ҳар 100 кг тирик
вазнига   5,0   мл   дан   Тейласиде   препаратини   комплексда   қўллашдан   олинган
натижалар юқори даражада  бўлиши аниқланди   (4.4.1-жадвал).
4.4.1-жадвал
Тейлериоздан  даволашда Имкар-120  ва  Тейласиде  препарати билан
комплексда қўллашдан олинган  самарадорлик
Гурух Бош
сони Клиник
белгилари ва
паразитар
реакция (%) Даво
лаш
усули Даволаш   натижаси
Сама
раДаволашда
н кейин 3 -
кун Даволашда
н кейин 5 -
кун
1 3 Т 0
-41, 1 -41 ,3 0
С,
иштаҳаси йўқ,
эритроцитлар
тейлериялар билан
9-11  % гача
зарарланганлиги
нам о ён бўлди. Ҳар 100
кг
т.в.2,0
мл дан
Имкар-
120 Т 0
- 4 0 , 6 -4 0 , 8
эритро
цитлар
тейле-
риялар
билан  6 - 8  %
гача за-
рарланган Т 0
- 41, 5 -4 0 , 6
, эритро
цитлар
тейле-
риялар
билан  4-5  %
гача за-
рарланган -
2 3 Т 0
- 41,2-41,4 0
С,
иштаҳаси йўқ, қон
суртмаларида
эритроцитлар
тейлериялар билан
8-9  % гача
зарарланган . Ҳар 100
кг
т.в.3,0
мл дан
Имкар-
120 Т 0
- 40, 6 -40, 7
эритро
цитлар
тейле-
риялар
билан  4 - 5  %
гача зар. Т 0
-40, 5
эритро
цитлар
тейле-
риялар
билан   3 - 4   %
гача зар. -
3 3 Т 0
- 41,2-41,4 0
С,
лимфа тугунлари
хажми
катта лашган ,
иштаҳаси йўқ, қон
суртмаларида
эритро цитлар
тейлериялар билан
9-11 % гача
зарарланган . Ҳар 100
кг
т.в.2,0
мл дан
Имкар-
120 ва
5,0 мл
дан
Тейласи
де Т 0
- 39,8-39,9
умумий
аҳволи
я хшиланди,
пара.реакц.2
%гача
камайди Т 0
- 39,6
умумий
аҳволи
яхши,
пар.реак.1%
гача
камайди 100%
4
(назора
т) 3 Т 0
- 41,2-41,4 0
С,
лимфа тугунлари
хажми
катталашган,
иштаҳаси йўқ, қон
суртмаларида
эритроцитлар
тейлериялар билан
9-10% гача  Препа-
рат
қўлла-
нилма д
и Т 0
- 41,2-41,3
умумий
аҳволи
ёмон ,
эритроцитла
р  11-13  %
тейл. зарар. Т 0
- 41,2-41,3
умумий
аҳволи
қониқар-
сиз,
эритроцитла
р  15%
тейл.билан
з. -
115 Шундай қилиб, қорамолларни тейлериоздан даволашда ҳар 100 кг т. в.
2-3   мл   дан   қўлланилган   “Имкар-120”   препаратининг   самарадорлиги   йўқ,
аммо   уни   Иорданияда   ишлаб   чиқарилан   “Тейласиде”   препарати   билан
комплексда қўллашдан олинган натижа самарадор бўлиши аниқланди .
4.5.   Пироплазмоздан   профилактика   қилишда   Имкар   120
препаратининг   ишлаб   чиқариш   шароитида   Қорамолларда   пироплазмоз
касаллигини   профилактика   қилиш   бўйича   ўтказилган   илмий-хўжалик
тажрибалар   иқтисодий   самарадорлигини   аниқлашда   “Определение
экономической   эффективности   ветеринарных   мероприятий”   деб   номланган
услубий қўлланмадан фойдаланилди Шайхаманов М.Х, [113, 215-233-б.].
Иқтисодий   самарадорлик   меъзони   сифатида   ҳақиқий   иқтисодий   самара
(Ис)   ва   ветеринария   тадбирлари   учун   сарфланган   1   сўм   харажат   ҳисобига
олинган иқтисодий фойда (Сс) аниқланди.
Профилактик   тадбирларнинг   иқтисодий   самарадорлигини   аниқлашда
бирламчи маълумотлар (4.5.1 жадвалда келтирилган):
4 . 5.1.-жадвал.
Т.Р Кўрсаткичлар Хўжалик
варианти Янги
вариант
1 Гуруҳдаги  қорамол лар сони, бош 70 70
2 Бузоқларнинг   туғилгандаги   ўртача   тана
вазни, кг 31,2 35,4
3 Бузоқларда тана вазнининг кунлик ортиши, г 278,6 318,8
4 1 кг тана вазнининг харид нархи, сўм 10 000 10 000
5 Бир сигирдан кунлик сут соғиб олиш, кг 6,2 8,4
6 1 кг сутнинг харид нархи, сўм 12 00 12 00
7 Ветеринария   тадбирлари   учун   харажат   (бир
бошга  ёз мавсуми давомида ), сўм 57800 38500
Қорамолларда   пироплазмозни   профилактика   қилишда   Имкар   120
препаратини   қўллашнинг   иқтисодий   самарадорлиги   (Ис)   қуйидаги
формула ёрдамида аниқланди:
116 Ис = Зоо + Ққ - Вх, 
бунда,   Зоо   -   ўтказилган   ветеринария   тадбирлари   натижасида   олди
олинган зарар (сўм),
Ққ - маҳсулот миқдорини кўпайиши ва сифатининг яхшилаши ҳисобига
қўшмча қиймат (сўм),
Вх - ветеринария тадбирлари учун харажатлар (сўм).
Ҳар   бир   бош   қорамолнинг   касалланиши   натижасида   келиб   чиқадиган
иқтисодий зарар қуйидаги формула ёрдамида аниқланди:
К
у =  5,3 х Ц
1  + 0,14 х Ц
3,
Бунда
К
у   - касалланган қорамолдан келтириладиган иқтисодий зарар;
5,3- касаллик натижасида тирик оғирликни йўқотиш коэффициенти;
Ц
1 - 1,0 кг гўшт ва сутнинг сотиладиган таннархи, сўм ҳисобида;
0,14- касаллик натижасида маҳсулот йўқотиш коэффициенти;
Ц
3 - терини ва бузо қ ни нг таннархи сўм ҳисобида.
Қўшимча   олинган   маҳсулот   таннархи   (Ққ)   қуйидаги   формула
ёрдамида ҳисобладик:
Ққ = (Сяу - Соу) х Мн, 
бунда,   Сяу   -   янги,   самарали   усуллар   қўлланилганда   1   бош   ҳайвон
ҳисобига олинган маҳсулот таннархи (сўм);
Соу     -   оддий,   умумий   усуллар   қўлланилганда   1   бош   ҳайвон   ҳисобига
олинган маҳсулот таннархи (сўм);
Мн - профилактик даволаш ўткзилган ҳайвонлар сони;
Ветеринария   тадбирлари   учун   сарфланган   1   сўм   харажат   ҳисобига
иқтисодий самара (Сс) қуйидаги формула ёрдамида аниқланди:
Сс = Ис : Вх, 
Бунда, Ис - иқтисодий самара (сўм);
Вх - ветеринария тадбирлари учун харажатлар (сўм).
Қорамолларда   пироплазмозни   профилактика   қилиш  тадбирларининг
иқтисодий   самарадорлигини   ҳисоблашда   қорамоллар   пироплазмидози
117 пайтида ўлим коэффициенти  ва  қўшимча олинган маҳсулотларнинг таннархи
ва   ветернария   тадбирлари   учун   сарфланган   харажатлар   ҳисобга   олинди.
Маҳсулотларнинг харид нархлари ўртача бозор нархида олинди.
Бир   бош   қорамолнинг   касалланиши   натижасида   келиб   чиқадиган
иқтисодий зарар қуйидаги формула ёрдамида аниқланди:
К
у =  5,3 х Ц
1  + 0,14 х Ц
3,
бунда
К
у   - касалланган қорамолдан келтириладиган иқтисодий зарар;
5,3- касаллик натижасида тирик оғирликни йўқотиш коэффициенти;
Ц
1 - 1,0 кг гўшт ва сутнинг сотиладиган таннархи, сўм ҳисобида;
0,14- касаллик натижасида маҳсулот йўқотиш коэффициенти;
Ц
3 - терини ва бузо қ ни нг таннархи сўм ҳисобида.
Ҳозирги   даврдаги   нарх-наволар   асосида   бир   бош   касал   ҳайвондан
келадиган иқтисодий зарар қуйидаги суммани ташкил қилди:
К
у =   5,3 х 800000 сўм + 0,14 х 1200000 сўм =   2000000+883100 =   2883000
сўм. 
Демак, пироплазмоз билан касалланган 1 бош қорамолдан 2883000 сўм
иқтисодий зарар келтирилади.
Қорамолларда   пироплазмозни   профилактика   қилишда   Имкар   120
препаратининг ишлаб чиқариш шароитида  қўллашдан олинган иқтисодий
самарадорлигини   ўрганиш   бўйича   тажрибалар   140   бош   қорамолларда   олиб
борилди. Тажрибадаги моллар ҳар гуруҳда 70 бошдан икки гуруҳга бўлинди.
Шундан   биринчи   гуруҳ   тажриба   ва   иккинчи   гуруҳ   назорат   гуруҳи   қилиб
олинди.   Тажрибадаги   қорамолларга   Имкар   120   препарати   ҳар   100   кг   тирик
вазнига   3   мл   (3   мл/100   кг   дозада)   ҳисобида   тери   остига,   ҳар   7   кунда   бир
марта   ёз   мавсуми   давомида   (жами   8   марта)   қўлланилди.   Иккинчи   назорат
гурухидаги қорамолларга препарат қўлланилмади. 
Тажриба   гуруҳидаги   сигирлардан   олинган   бузоқларнинг   тана   вазни
ўртача 35,4±1,27 кг. ни, назорат гуруҳидаги сигирлардан олинган бузоқларда
эса   -   31,2±1,14   кг.   ни   ташкил   этди.   Унинг   фарқи   3,3   кг.   ни,   тана   вазнининг
118 таннархи   3,8   х   10000   сўм   =   38000   сўмни;   тажриба   гуруҳиги   сигирлардан
туғилган бир бош бузоқда тана вазнининг ортиши 10 кун давомида 3,188 кг.
ни, гуруҳ бўйича эса 15,94 кг. ни, назорат гуруҳидаги бир бош бузоқда тана
вазнининг   ортиши   10   кунда   2,786   кг.   ни,   гуруҳ   бўйича   13,93   кг.   ни   ташкил
этди,   яъни   тажриба   гуруҳидаги   бузоқларда   тана   вазнининг   ўсиши   назорат
гуруҳидаги  бузоқларга  нисбатан  2,01 кг. га  кўп бўлди. Унинг таннархи 2,01
кг   х   10000   =   20100   сўмни   ташкил   этади,   гуруҳдаги   тана   вазни   ортишининг
фарқи жами 38000 + 20100 = 58100 сўмни ташкил этди.
Тажриба   гуруҳидаги   сигирларнинг   кунлик   сут   маҳсулдорлиги   8,4±0,27
кг.   ни,   назорат   гуруҳида   эса   6,2±0,14   кг.   ни   ташкил   этди,   яъни,   назорат
гуруҳидаги   сигирларга   нисбатан   тажриба   гуруҳидаги   сигирлардан   15   кун
давомида 2,2 кг х 15 кун = 33 кг кўп сут соғиб олинди, унинг таннархи 33 кг
х 1200 сўм = 39600 сўмни ташкил этади.
Олиб   борилган   клиник   ва   паразитологик   текширишлар   натижасида   ёз
мавсуми   давомида   тажрибадаги   қорамолмоллар   орасида   пироплазмоз   билан
касалланиш   қайд   этилмади,   назорат   гуруҳидаги   70   бош   қорамолдан   22
бошида   (апрел   ойида   7   та,   май   ойида   3   та   ва   июнь   ойида   12   бош)
пироплазмоз кузатилиб, касалликнинг клиник белгилари ва қонда паразитар
реакция намоён бўлди.
Ҳар   бир   бош   қорамолнинг   касалланиши   натижасида   келиб   чиқадиган
иқтисодий зарар қуйидаги формула ёрдамида аниқланди:
К
у =  5,3 х Ц
1  + 0,14 х Ц
3,
Бунда,
К
у   - касалланган қорамолдан келтириладиган иқтисодий зарар;
5,3- касаллик натижасида тирик оғирликни йўқотиш коэффициенти;
Ц
1 - 1,0 кг гўшт ва сутнинг сотиладиган таннархи, сўм ҳисобида;
0,14- касаллик натижасида маҳсулот йўқотиш коэффициенти;
Ц
3 - терини ва бузо қ ни нг таннархи сўм ҳисобида.
Ҳозирги   даврдаги   нарх-наволар   асосида   бир   бош   касал   ҳайвондан
келадиган иқтисодий зарар қуйидаги суммани ташкил қилади:
119 К
у =   5,3 х 800000 сўм + 0,14 х 1200000 сўм =   2000000+883100 =   2883000
сўм. 
Келтирилган   натижага   кўра,   пироплазмоз   билан   касалланган   1   бош
қорамолдан 2883000 сўм иқтисодий зарар келтирилади.
Иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблашда асосий эътибор
икки   асосий   кўрсаткичларга   қаратилди:   биринчи   ветеринария   тадбирларини
амалга оширишдаги харажатлар, жумладан касал ҳайвонни ўлими, мажбурий
сўйилиши,   маҳсулдорлигини   пасайиб   кетиши,   даволаш   ва   профилактика
қилишга   кетган   ветеринария   харажатлари,   бўлса,   иккинчидан   ўтказилган
тадбирларнинг профилактик-даволаш самарадорлиги ҳисобланади.
Ўтказилган   профилактик-даволаш   тадбирларнинг   иқтисодий
самарадорлиги қуйидаги формула орқали аниқланди:
Ис  =   [ (У
б -У
н )+(С
б -С
н ) ]  х А
н
Бунда:
Ис - профилактик тадбирларнинг иқтисодий самарадорлиги;
У
б   ва   У
н   таққослаш   учун   асос   қилиб   олинган   гуруҳ   ҳамда   янги
вариантдаги гуруҳнинг иқтисодий зарарини умумий миқдори, сўм ҳисобида;
С
б   ва   С
н   таққослаш   учун   асос   қилиб   олинган   гуруҳ   ҳамда   янги
вариантдаги гуруҳда ветеринария тадбирларининг таннархи;
А
н  - янги вариантдаги ишлов берилган ҳайвонлар сони.
Ис= [(2883000- 349500)+(57800 - 38500)] х 40 =[113400+23200 ] х40   =
6264000  сўм.
Демак,   пироплазмозни   профилактика   қилишнинг   иқтисодий
самарадорлиги   бир   бош   ҳайвон   учун   6264000   минг   сўм   :   284727   бош   =
1200000 сўмдан иборат бўлди.
Ветеринария   тадбирлари   учун   сарфланган   1   сўм   харажат   ҳисобига
иқтисодий самара (Сс):
Сс =  6264000  :  284727  =  12,0  сўмни ташкил этди.
Шундай   қилиб   Имкар   120   препаратини   қўллашнинг   иқтисодий
самарадорлиги   бир   бош   қорамол   ҳисобига   1200000   сўмни   ташкил   қилди.
120 Пироплазмоздан профилактика қилишда сарфланган 1 сўм харажат қоплами
12 сўмни ташкил этди.
Бунда хўжалик бўйича иқтисодий самара йиғиндиси 1200000 сўм х 12=
14400000   сўмни,   бир   бош   сигир   учун   эса   14400000   :   140   =   205714,3   сўмни
ташкил этади.
121 ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР  МУҲОКАМАСИ
Республикамизнинг   барча   ҳудудларида   қорамоллар   қон-паразитар
(пироплазмидоз)   касалликларини   тарқатувчи   Boophilus   calcaratus,
тейлериозни   тарқатувчи   Hyalomma   anatolicum,   Hyalomma   detritum   каналари
бўлиб,   уларнинг   ривожланиши   учун   юртимизда   қулай   биотоплар   ва   иқлим
шароитлари   мавжуд.   Шунинг   учун   ҳам   қорамолларнинг   қон-паразитар
касалликлари,   жумладан   пироплазмоз   ва   бабезиоз   (франсаиеллёз)   ҳамда
тейлериоз   Республикамизнинг   барча   ҳудудларида   кенг   тарқалганлиги   ва
чорвачиликни   ривожланишида   катта   тўсқинлик   қилиб   келаётганлиги   илмий
адабиёт   маълумотларидан   ҳамда   ветеринария   ҳисоботларидан   маълум.
Лекин,   ушбу   маълумотлар   ҳар   бир   ҳудудда   таҳлил   қилинмаган,   баъзи   бир
ҳудудларда   таҳлил   қилинган   бўлсада   ҳам,   унга   30-40   йиллар   ўтган   бўлиб,
ҳозирги   пайтда   Республикамизда   хўжалик   тизимини   юритиш   тубдан
ўзгарганлиги,   эпизоотик   холат   умуман   бошқа   тусга   кирганлиги   сабабли   ҳар
бир   ҳудудда   уни   алоҳида   текширишлар   асосида   тахлил   қилиш   -   келгусида
уларга   қарши   шу   ҳудудга   мос   чора-тадбирларни   ишлаб   чиқиш   ва   уни
амалиётга жорий қилиш долзарб масала хисобланади. 
  А.Ғ.Ғафуровнинг   илмий   манбаларидан   маълум   бўлишича,
қорамолларнинг   пироплазмидозлари   (тейлериоз,   пироплазмоз,   бабезиоз)
Республикамизнинг   барча   ҳудудларида   кенг   тарқалган   бўлиб,
чорвачиликнинг   ривожланишига   катта   тўсқинлик   қилиб   келмоқда.   Илмий
маълумотларга   қараганда,   1996   йилларга   қадар   ушбу   касалликлар   билан
касалланиш   йилига   мавжуд   қорамолларининг   5-6   фоизни     ташкил   этган
бўлса, ҳозирги пайтга келиб ҳайвонларни ўстириш технологиясини ўзгариши
ва амалий ветеринария хизмати учун зарур бўлган даволаш ва профилактика
қилиш   воситаларининг   юртимизда   ишлаб   чиқарилмаётганлиги,   хориждан
келтирилаётган   дори-дармонларнинг   қиммат   ва   самараси   пастлиги   туфайли
бу   кўрсаткичлар   8-11   фоизни,   Ў.И.   Расуловнинг   маълумотларига   кўра,
айрим худудларда пироплазмидозлар билан касалланиш 20 фоизгача ташкил
қилиши,   жумладан,   тейлериоз   ушбу   касалликларни   60-65   фоизини,
122 пироплазмоз   26-28     фоиз,   бабезиоз   эса   16-18   фоизини   ташкил   қилиши
маълум   қилинган.   Бунинг   оқибатида   келаётган   иқтисодий   зарар   асосан
касалланган қорамолларнинг ўлими ва  касалланиб соғайган қорамолларнинг
келгусида   ишлаб   чиқаришда   яроқсиз   бўлиб   қолишидир.   Шахсий   ёрдамчи,
деҳқон   ва   фермер   хўжаликларига   мос   даволаш   ва   профилактика   қилишда
маҳаллий  хом   ашёлар асосида   яратилган  воситаларни  ҳамда  такомиллашган
замонавий   чора-тадбирларни   ишлаб   чиқиш   ва   амалиётга   жорий   этиш
мавзунинг долзарблигидан ҳамда уларга қарши замонавий чора-тадбирларни
ишлаб чиқаришнинг зарурияти мавжудлигидан далолат беради.  
Қорамоллар   қон-паразитар   касалликларини   тарқатувчи   каналар
фаунасини   аниқлаш   бўйича   олиб   борилган   тадқиқотларимиз   натижасида
Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудлари–   Булунғур,   Жомбой,   Тойлок
туманларида   Boophilus   calcaratus   ва   Hyalomma   anatolicum   каналарининг
тарқалганлиги   сабабли   пироплазмоз   ҳамда   тейлериознинг   келиб   чиқиши,
Зарафшон   воҳасининг   қуйи   ҳудудлари-Кармана,   Навбахор,   Қизилтепа
туманларида Boophilus calcaratus ва Hyalomma anatolicum, Қизилтепа тумани
чўл   ҳудудларида   Hyalomma   anatolicum   ҳамда   Hyalomma   detritum   каналари
тарқалганлиги   сабабли   фақат   тейлериоз   келиб   чиқиши   исботланганлиги   ва
уларнинг   мавсумий   динамикаси   аниқланганлиги     уларга   қарши   чора-
тадбирларни   ишлаб   чиқишда   дастур   бўлиши   асосланди.   Зарафшон
воҳасининг   юқори   ва   қуйи   ҳудудларнинг   баъзи   бирларида   пироплазмоз,
баъзиларида   эса   тейлериознинг   6-8   фоизгача   тарқалиши   айнан   шу
касалликларга   қарши   чора   тадбирларни   ишлаб   чиқишга   даъват   қилади.
Зарафшон   воҳасининг   барча   ҳудудларида   тейлериозни   тарқатувчи
H.anatolicum   каналарининг   кенг   кўламда   тарқалиши   фан   ва   амалиётда
эътиборга   олиш   зарурлигини   билдиради.   H.detritum   каналарининг   айнан
Қизилтепа   тумани   чўл   ҳудудларида   тарқалиши   унинг   географик   иқлим
шароитга   мостлашганидан   дарак   беради   ва   бу   каналарга   қарши   чора
тадбирларни   ишлаб   чиқиш   доимо   чорвадорларнинг   эътиборида   бўлиши
керак. 
123 Зарафшон   воҳасини   ҳар   хил   географик   иқлимли   ҳудудларидан
ажратилган   қорамоллар   пироплазмозининг   тарқатувчи   пироплазмаларни
патогенлик ва  морфологик кўрсаткичларини  таққослаб ўрганиш  натижасида
барча ҳудудлардан ажратилган штаммларнинг биологик хусусиятлари деярли
бир   хил   эканлиги   исботланди,   бу   эса   келгусида   фанни   юритишда   ва   қарши
кураш   чора-тадбирлари   ишлаб   чиқишда   дастури   амал   бўлиши   белгилаб
қўйилди. 
Ҳудудларда     олиб   борилган   тадқиқотлар   натижасида   қорамолларнинг
қон-паразитар   касалликлари   ўткир   оқимда   кечиши,   патогенезида
интоксикация,   анемия,   ҳолсизланиш,   асабий   фалажланиш,   қон   айланиш   ва
нафас   олиш   тизимлари   фаолиятининг   бузилиши   каби   клиник   белгилари
намоён   бўлди.   Шунинг   учун   ҳам   қорамолларнинг   тейлериоз,   пироплазмоз,
бабезиоздан   даволашда   ўз   вақтида,   яъни   касалликни   клиник   кечиши
бошланишиданоқ   олиб  бориш  зарур  эканлиги   ва  ниҳоят,  сифатли  ва  махсус
дори   воситалар   асосида   даволаш   ҳамда   профилактика   қилиш   усулларини
ишлаб чиқиш ва уни амалиётга жорий этиш  зарур.
Ушбу   мақсадни   амалга   оширишда   дастлабки   тадқиқотлар   маҳаллий
доривор   воситалар   ва   унинг   қон-паразитар   касалликларини   даволаш   ва
профилактика   қилишги   самарадорлигини   аниқлаш   ва   ветеринария
амалиётига жорий қилишга қаратилди. 
Ғафуров   А.Ғ.,   Расулов   Ў.И.,   Дўсқулов   В.   (2002й)   томонидан
пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоз   касалликларини   даволашда   турли   восита
ва усуллар ишлаб чиқарилганлигига қарамасдан улар хозирги вақтда ўзининг
хорижий   давлатларда   ишлаб   чиқарилганлиги   ва   валюта   талабгорлиги
туфайли   маҳаллий   восита   ва   даволаш   усулларини   ишлаб   чиқиш   зарурияти
мавжудлигидан     келиб   чиқади.   Шунинг   учун   ҳам,   ҳозирги   пайтга   келиб
юртимизда   чорвачиликни   юритишнинг   янги,   шахсий,   деҳқон   ва   фермер
хўжаликларини келиб чиқиши сабабли маҳаллий доривор воситаларни ишлаб
чиқиш   ҳамда   ветеринария   амалиётига   жорий   қилиш   долзарб   вазифа   бўлиб
ҳисобланади.
124 Тадқиқотларимизнинг тейлериоз, пироплазмоз ва бабезиозни даволаш
ва   профилактика   қилишни   маҳаллий   воситалар   асосида   ишлаб   чиқаришга
қаратилган   дастлабки   изланишлари   назарий   томондан   асосланганлиги
сабабли   бизнинг   ўз   шахсий   тадқиқотларимизда   қорамолларни   тейлериоздан
даволаш   ва   профилактика   қилишдаги   самарадорлигини   ўрганишга   асос
бўлди. 
Шундан   келиб   чиққан   ҳолда,     қорамолларнинг   пироплазмидозларини
даволашда   замонавий   талабларга   мос   келадиган   маҳаллий   доривор
моддалардан   Ўзбекистон   биокомбинатида   ишлаб   чиқарилган   Бупачек
доривор   воситасининг   самарасини   ўрганиш-бу   тейлериозни   даволовчи
препаратлар арсеналини кўпайтиришга даъват қилади. 
Ушбу   фикр   ва   мулохазаларни   инобатга   олган   холда   тейлериоздан
даволашда   маҳаллий   доривор   модда   –   Бупачек   препаратини   қорамоллар
тейлериозидан   даволашдаги   самарадорлигини   ўрганиш   тўғри   йўналишда
эканлигини   эътиборга   лойиқлигини     назарий   асослаганлигимиз   сабабли,
унинг     даволаш   самарадорлигини   аниқлаш   йўналишида   олиб   борилган
тадқиқотларимиз ўз ижобий натижасини беради.
Бупачек   препаратини   қўллаш   услубини   ишлаб   чиқиш   ва   уни
тейлериозни даволашда самарадорлигини ўрганишга сабаб бўлди.
Шу   билан   бир   вақтда,   Хитойда   ишлаб   чиқарилган   тейлериозга   қарши
Бупачек   препаратининг   тейлериоздан   даволашдаги   самарадорлигини
аниқлаш ветеринария амалиётида зарур бўлган препаратнинг юзага келишига
олиб келди. 
Шундай   қилиб,   маҳаллий   доривор   воситаларни   самарадорлигини
аниқлаган   ҳолда   ветеринария   амалиётига   жорий   қилинганлиги   тейлериозга
қарши   препаратларни   эҳтиёж   миқдорининг   камайганлиги   илм-фаннинг
ютуқларидан бири бўлиб ҳисобланди.
Украинанинг   “Бравафарма”   фирмасида   ишлаб   чиқарилган
қорамолларни   пироплазмоз,   бабезиоз   ва   тейлериоз   ва   анаплазмозни
профилактика   қилишда   тавсия   қилинган   Имкар-120   препаратининг   бизнинг
125 географик   иқлим   шароитимизда   ва     маҳаллий   штаммларига   қарши
самарадорлигини   аниқлаш     бу   унга   бўлган   ишончни   аниқлашга   олиб
келишини назарда  тутган  ҳолда, тажрибалар  олиб борилди. Имкар-120 нинг
таркибида   унинг   1мл   да   120,0   мг   имидокарб   дипропионат   бўлиб   унинг
асосий   таъсир   этувчи   моддаси   Имидокарб   ҳисобанади.   Қорамолларнинг
пироплазмозидан   даволашда   Имкар-120   нинг   самарадорлиги   тейлериоз   ва
пироплазмозда   дастлаб   экспериментал   тажрибаларда   аниқлаш   унга   бўлган
ишончга даъват этди. Кейинчалик эса ишлаб чиқариш шароитида аниқланиб
ветеринария   амалиётига   жорий   қилиди.   Имкар-120   препаратини   амалиётга
жорий   қилиш   натижасида   қорамолларни   қон-паразитар   касалликларидан
соғломлаштиришга эришилди.  
Олиб борилган илмий тадқиқотлар натижасида тейлериоз патогенезида
интоксикация,   гемопоэзни   бузилишлари,   қон   айланиш   ва   лифатик   тизимлар
фаолиятини   бузилишлари   каби   беҳолликлар   юз   бериши   ва   оқибатида   мол
нобуд   бўлиши   эътироф   этилди.   Айнан   гемопоэзнинг   бузилиши   натижасида
организмда   интоксикация,   анемия,   шиллиқ   пардаларида   инфильтрация,   қон
қуйилишлар юз бериши аниқланди.
Ғафуров   А.Ғ.   ва   бошқ   томонидан   олиб   борилган   тадқиқотлар
натижасида   қорамоллар   пироплазмидоз   касалликларини   даволаш   ва   олдини
олишда   зарур   бўлган   маҳаллий   кимёвий   воситалар   ва   усулларнинг   техник
жараёни   ишлаб   чиқарилганлиги,   даволовчи   ва   профилактика   қилувчи
препаратларнинг   арсеналини   кўпайтириш,   деҳқон   ва   шахсий   фермер
хўжаликлари учун қулай ва арзон бўлганлиги чорвадорларимизнинг оғирини
енгил қилишга олиб келди.
Хозирги   вақтга   келиб   қорамолларни   қон-паразитар   касалликларини
эпизоотологик   холатини   тахлилар   асосида   ўрганиш   қарши   курашиш   чора-
тадбирларини   ишлаб   чиқишда   амал   қилади.   Шу   пайтгача   ишлаб   чиқилган
даволаш   ва   профилактика   воситалари   эскириб   қолганлиги   ва   уларни
хориждан   валютага     олиб   келиниш   қийинчилиги   мавжуд.   Шунинг   учун
бизнинг   ишимиз   хозирги   чорвачилик   тизимини   барпо   қилиниши   ва
126 ҳудудларда   гидромелиоратив   холатларни   ўзгариши   сабабли     уларга   қарши
чора-тадбирларни такомиллаштиришни талаб қилади. 
Ишлаб   чиқилган   илмий   ишланмалар,   яратилган   илмий   янгиликлар
асосли   бўлиб,   ишларимиз   янгилигининг   ва   амалий   аҳамиятининг
мавжудлигидан дарак беради.
127 ХУЛОСАЛАР
1.   Зарафшон   воҳасининг   юқори-Булунғур,   Жомбой,   Тойлоқ   туман
ҳудудларида   8,19   фоизгача   қорамоллар   тейлериоз,   6,30   фоизгача
пироплазмоз ва 2,38 фоизгача бабезиоз билан касалланиши аниқланди.
2.   Зарафшон   воҳасининг   юқори   ҳудудларида   14   фоиз   қорамоллар
Boophilus   сalcaratus,   21   фоизгача   Hyalomma   anatolicum   билан   каналаниши,
шундан   Boophilus   сalcaratus   каналари   каналанган   қорамолларнинг   32
фоизини,  Hyalomma  anatolicum  каналари  68  фоизгача  ташкил  қилиши  аммо,
шу   билан   бир   вақтда     Hyalomma   detritum   каналари   тарқалмаганлиги     қайд
этилди.
 3.  Зарафшон воҳасининг қуйи -Кармана, Навбахор, ва Қизилтепа туман
ҳудудларида   15   фоизгача     қорамоллар   тейлериоз   билан,   8   фоизгача
пироплазмоз   ва   2   фоизгача   бабезиоз   билан   касалланиши,   Қизилтепа   туман
ярим   чўл   худудларида   эса   ёз   мавсуми   давомида   8,82     фоизгача   қорамоллар
фақат тейлериоз билан касалланиши аниқланди. 
    4. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудлари  Истиқбол фермер хўжалигида
мавжуд қорамолларнинг 20 % каналанганлиги, шундан 42 фоизини Boophilus
сalcaratus,   57   фоизини   Hyalomma   anatolicum;   Ҳамид   Сардор   фермер
хўжалигида   мавжуд   қорамолларни   19   %   каналаниши,   шундан   39   фоизини
Boophilus   сalcaratus,   60   фоизини   Hyalomma   anatolicum;   Бўстон   қишлоғи
аҳоли   қорамолларининг   14   фоизи   каналанганлиги,   шундан   28   фоизни
Boophilus   сalcaratus,   72   фоизни   Hyalomma   anatolicum ;   Ўртачўл   қишлоғи
аҳоли   қорамолларида   70,0   фоизни   Hyalomma   anatolicum,   30   фоизни
H.detritum ташкил қилиши аниқланди.
5.   Зарафшон   воҳасида   пироплазмоз   билан   касалланишнинг   биринчи
чўққиси   апрел   ва   иккинчи   чўққиси   июнь   ойига,   тейлериоз   билан
касалланишнинг биринчи чўққиси май ва иккинчи чўққиси июль ойига тўғри
келиши аниқланди. 
6.   Зарафшон   воҳасининг   тоғ   олди,   ўрта   ва   қуйи   ҳудудларидан
ажратилган   қорамоллар   пироплазмоз   касаллиги   қўзғатувчиси   P.
128 bigeminumнинг   патогенлик   хусусиятлари   бир-биридан   фарқ   қилмаслиги
аниқланди.
7.   Қорамолларни  тейлериоздан  даволашда  ҳар  100  кг   тирик  вазнга   5,0
мл дан бир марта қўлланилган Тейласиде препаратининг самарадорлиги паст
ва   уни   кунаро   2   марта   ушбу   дозада   қўлланилганда   самарадорлиги   юқори
даражада   бўлиши   аммо,   оғир   холатда   кечган   касалликдан   даволашда   эса
самараси бўлмаслиги эътироф этилди.
8.  Қорамолларни  тейлериоздан  даволашда  ҳар  100  кг   тирик  вазнга   5,0
мл дан қўлланилган Bupacheck препаратининг самарадорлиги етарлича эмас
аммо, уни кунаро 2 марта ушбу дозада қўлланилганда самарадорлиги юқори
даражада бўлиши аниқланди.
9.   Қорамолларни пироплазмоздан даволашда ҳар 100 кг тирик вазнига
2,0   мл   дан   териси   остига   қўлланилган   Имкар-120   препаратининг   самараси
паст, 3,0 мл дан қўлланилганда самараси юқори даражада бўлиши аниқланди.
10.   Тейлериоздан   даволашда   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   2-3   мл   дан
қўлланилган Имкар-120 препаратининг самарадорлиги паст аммо, Тейласиде
препарати   билан   комплексда   қўллашдан   олинган   натижа   юқори   даражада
бўлиши аниқланди.
11.   Қорамолларни   пироплазмоздан   профилактика   қилишда   ҳар   100   кг
тирик вазнига 3 мл дан қўлланилган Имкар-120 ни профилактик хусусияти 7
кунгача   бўлган   муддатни   ташкил   қилиши   аниқланди,   пироплазмоздан
профилактика қилишда  сарфланган 1 сўм харажат қоплами 12 сўмни ташкил
этди.
129 АМАЛИЁТГА ТАВСИЯЛАР
1.     Ўзбекистон   Республикаси   Олий   таълим   вазирлиги   ва   Ветеринария
чорвачиликни   ривожлантириш   қўмитаси   томонидан   2022   й   тасдиқланган
“Қишлоқ   хўжалик   ҳайвонларининг   протозоозлари   “   номли   Ўқув   қўлланма
олий   таълим   муассаса   талабаларига   дарслик,   ветеринария   амалиётига
қўлланма сифатида тавсия этилган. 
2.   Қорамолларни   пироплазмоз,   бабезиоз,   тейлериоздан   профилактика
қилишда   ҳудудларда   касаллик   тарқатувчи   каналар   турига   қараб   чора-
тадбирлар   режасини   “ Қорамоллар   тейлериозини   диагностикаси ”
бўйича услубий қўлланма 2022 йилга мувофиқ  жорий этиш тавсия қилинади.
3.   Тейлериозни   даволашда   Тейласиде   ёки   Бупачек   препаратларини
қорамолнинг   ҳар   100   кг   тирик   вазнига   5,0   мл.дан   кун   аро   2   марта   мушак
орасига қўллаш тавсия этилади. 
4.   Пироплазмоздан   даволашда   Имкар-120   препаратини   ҳар   100   кг
тирик   вазнига   2,0   мл   дан,   профилактика   қилишда   ҳар   7   кунда   бир   марта
териси остига қўллаш ижобий терапевтик самара беради.
130 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Абдурасулов   Ш.А.   Эпизоотологические   аспекты   пироплазмидозов   в
Узбекистане. //Ветеринария тиббиёти  - 2018. № 1- С.23-24.
2. Абдурасулов   Ш.А.   Метод   полимеразной   цепной   реакции   (ПЦР)   при
бабезиозе крупного рогатого скота. //Ветеринария тиббиёти - 2018. № 5 – С.
19-20.
3 .   Акбаев   М.Ш.   Видовой   состав   и   сезонная   численность   пухопероедов   -
возбудителей маллофагоза кур / М.Ш.Акбаев // Ветеринария,   -   2010.   № 10. -
С. 32
4.   Арифджанов   К.А.   Химиопрофилактика   пироплазмоза   и   франсаиёлеза
азидином. //  Ветеринария, -Москва.-  1964 .  -№ ИИ.-С.30- 10.  
5.   Арисов   М.В.   Новые   средства   для   лечебно-профилактических   обработок
при   иксодидозах   крупного   рогатого   скота   в   животноводческих   хозяйствах
Республики Дагестан / М.В.Арисов [и др.] // Российский паразитологический
журнал. - 2015. - № 1. - С. 35-40.
6.   Асалиев П.А. Эколого-фаунистическая характеристика иксодовых клещей
Самурской долины //Диссерт. Канд. Биол. Науки. Махачкала. 2002,  С -137.
7.   Атаев   А.М.,   Айдиев   П.C.   Методические   рекомендации   по   борьбе   с
пироплазмидозами   и   тейлериозами   крупного   рогатого   скота.   -
Махачкала,2010. С -10.
8.   Айдиев   П.C.   Эпизоотологическая   характеристика   пироплазмидозов
крупного   рогатого   скота   в   междуречье   Терека   и   Сулака   //   Тез.докл.
Международной   научно-практической   конференции,   посвященной  80-летию
профессора М.М. Джамбулатова, 2006, Т 2, -   С  -  57-58.
9. Айдиев  П.C.  Эколого-биологическая   характеристика  иксодовых  клещей  в
междуречье   Терека,   Сулака   и   Таловки   //   Труды   международной   научной
конференции   «Современные   проблемы   адаптации   и   биоразнообразия»,
Махачкала, 2006.- С.   250-252.
10.   Айдиев   П.C.,   Атаев   А.М.   Определение   акарицидной   активности
«Аверсекта   2ВК»//   Материалы   Всероссийской   научно-практической
131 конференции,   посвященной   75-летию   Дагестанской   государственной
академии. Махачкала, 2007.-С.   222-223.
11.   Айдиев   П.C.,   Атаев   А.М.   Факторы   влияющие   на   заболеваемость   скота
пироплазмидозами на территории Терско-Сулакской низменности // Сборник
статей международной научно-практической конференции, посвященной 70-
летию факультета ветеринарной медицины, Махачкала, 2008. -C.105-106.
12.   Айдиев   П.C.,   Атаев   А.М.   Определение   акарицидной   активности
«Аверсекта   2ВК»   //Материалы   научной   конференции   «Теория   и   практика
борьбы с паразитарными болезнями», Москва, Выпуск 9. - С.13-15.
13.   Айдиев   П.C.,   Атаев   А.М.   Опыт   лечения   крупного   рогатого   скота   при
тейлериозе и франсаиеллезе -Ж. Ветеринария, Москва №6,2009. -С.   35-37.
14.   Багородицкий   А.В.   Иммунизация   молодняка   крупного   рогатого   скота
против   тейлериоза,   пироплазмоза   и   франсаиеллеза.//Тр.   УзНИВИ. - т.   ХИИ,
1955.-С. 55-58.
15.     Баратов   Ж.Н.,   Ғафуров   А.Ғ.   Йирик   шохли   қорамоллар   пироплазмозига
қарши радиовакцина //Зооветеринария 2017. №12 – Б.18-19. 
16.   Баратов   Ж.Н.,   Ғафуров   А.Ғ.   Жиззах   вилояти   худудларида
пироплазмидозларни   тарқатувчи   каналар   фаунаси.   Ветеринария   медицинаси
2022 й.№1 -Б-15-19. 
17.     Багаева   У.В.   Распространение   иксодовых   клещей   среди   крупного
рогатого   скота   в   условиях   горной   зоны   Северной   Осетии   /   У.В.Багаева,
Г.С.Качмазов   //   Известия   Горского   государственного   т аграрного
университета. -2013. - Т. 50. - №4-4. - С. 118 - 122.
18.Балашов   Ю.С.   Значение   популяционной   структуры   иксодовых   клещей
(Параситиформес, Иходидае) для поддержания природных очагов инфекций /
Ю.С.Балашов // Зоологический журнал. - 2010. - Т.89. - №1. - С. 18-25.
1 9 .  Бернадская З.М. Распространение клещей в Узбекской ССР // Бюллютень
УзНИИВ. 1935.-№ 4.-С.41.
20.   Белова   Л.М.   Эктопаразитозы   крупного   рогатого   скота   в   хозяйствах
Ленинградской   области   /   Л.М.Белова,   А.Н.Токарев   //   Известия
132 Калининградского   государственного   технического   университета.   -   2008.   -
№13. - С. 29-32. 
2 1 .    Белименко В.В. Бабезиоз (пироплазмоз) крупного рогатого скота. Часть 2
/   В.В.Белименко,   В.Т.Заблоцкий,   П.И.Христиановский,   Н.А.Ахмадов   //
Российский ветеринарный журнал. Сельскохозяйственные животные. - 2012.
- № 3. - С. 40-41.
2 2 .   Белименко   В.В.   Болезни   животных   и   человека,   передающиеся
иксодовыми   клещами,   в   Российской   Федерации   и   борьба   с   ними   в
современных   условиях   /   В.В.Белименко,   Н.А.Самойловская,   Ю.Г.Исаев   //
Труды   Всероссийского   НИИ   экспериментальной   ветеринарии   им.   Я.Р.
Коваленко. - Москва, 2018. - № 1, Т. 80. - С. 79-87.
23.   Белименко В.В. Бабезиоз  собак в Оренбургской и Московской областях:
дис.канд. биол. наук: 03.00.19 / Белименко Владислав Валерьевич. - М., 2008.
С  - 14 1 .
24.   Бодагова   А.С.   Страшнее   волка.   Специалисты   обсудили   вопросы
профилактики клещевых инфекций / А.С.Бодагова // газ. Алтайская правда. -
Барнаул, 2012. - № 79.  Б  - 38467 .
25.  Бобиев Г.М., Нораев Р.Х. Влияние иммуномодуляторов на эффективность
профилактика   и   лечения   при   тейлериозе   крупного   рогатого   скота.
// Ветер и нария .-Москва, 1999.-№ 10.-С.31-32.  
26.   Денисов   А.А.   Территориальное   распределение   иксодовых   клещей   на
урбанизированных территориях нижнего Поволжья / А.А.Денисов // Вестник
Мордовского университета. - 2009. - № 1. - С. 22-23.
27.   Джаббаров   Ш.А.,   Дўсқулов   В.М.,   Расулов   Ў.И.   Йирик   шохли
қорамолларининг   қон-паразитар   касалликларини   поликарб   препарати   билан
профилактика   қилишнинг   иқтисодий   самарадорлиги.   //Зооветеринария.-
Тошкент, 2016.-№ 12. Б - 26-27.
28.   Джунковский   Йе.,   Лус   И.   Пиро плазмозы   рогатого   скота
(предварительное   сообщение)   // Вестник   ветеринарии .-Москва,   1903.-   №17 . -
С.6-8.
133 29. Джумамуратов А.Б. и др. Эпизоотологическая ситуация по протозоозам
в   республике   Каракалпакстан   //   Вторая   межд.   науч.   конф.     Мониторинг
распространения   и   предотвращения   особо   опасных   болезней   животных.   –
Самарканд, 2004. – С. 76-78.
30. Дўсқулов   В.М.   Тейлериоз   қўзғатувчилари   –Th.annulata   ни   экспрес
криоконсервация   қилиш   усули.//Ёш   олимлар   –қишлоқ   хўжалиги   фани   ва
амалиётини   юксалтиришда   етакчи   куч.   Республика   илмий-амалий
коферециясининг   илмий   мақолалар   тўплами.   2-жилд   -   Тошкент,”АГРО
ИЛМ”журнали, 2008.-Б .55-58.
31. Дўсқулов   В.М.,   Расулов   Ў.И.,   Юсупова   М.,   Ғафуров   А.Ғ.   Қорамоллар
тейлериози   ва   даволашнинг   такомиллашган   усули.   //Зооветеринария.-
Тошкент,-2009.-№7.-Б. 8-19.
32. Дўсқулов   В.М.,   Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.,   Мирзохидов   Х.Н.,
Юсупова   М.   Тейлериозни   профилактика   қилишда   ўзбикарб   ва
полиамидиннинг   самарадорлиги   //   Қишлоқ   тараққиёти   ва   фаровонлигини
оширишда   аграр   фанлар   ютуқларининг   ўрни   Республика   илмий-амалий
конференция маърузалари матнининг тўплами.-Самарқанд:   СамҚХИ, 2009.-
Б.30-34.
33. Дўсқулов   В.М.   Тейлериозни   даволашда   янги   восита   ва   усул.
//Зооветеринария, 2017. № 4- Б.15-17.
34. Дўсқулов   В.М.,   Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.   Қорамолларда   тейлериоз
қўзғатувчисини   криоконсервациялаш   усули.   //Зооветеринария.-Тошкент,
2011.-№ 4.-Б.7-9.
35. Дўсқулов   В.М.   Қорамолларнинг   қон-паразитар   касаллигини   махаллий
препаратлар   асосида   даволаш   ва   олдини   олиш.   //Ўзбекистон   қишлоқ
хўжалиги.-Тошкент, 2012.- № 8.- Б.30.
36. Дўсқулов В.М., Ғафуров А.Ғ., Расулов Ў.И. Қорамоллар тейлериозининг
эпизоотологик   ҳолати,   касаллик   қўзғатувчиларининг   биологик,   морфологик
хусусиятлари ва мавсумий динамикаси. //Зооветеринария.-Тошкент, 2014.- № 2.-
Б. 21-22.
134 37. Дьяконов   Л.П.   Основные   достижения   и   перспективы   развития
клетечной   биотехнологии.//   Тр.   Всероссийского   научно-исследовательского
института   экспериментальной   ветеринарии   им.   Я.Р.Коваленко,   т.71,   100   лет
ВИЭВ, - Москва . 1998. -С.149.
38.   Гафуров   А.Г.   Орипов   А.О.   Стерилизующие   свойства   диамидина   при
пироплазмозе и бабезиозе. //  Ветеринария .-Москва,  1998.-№ 2.- С. 15-16.
39.   Гафуров   А.Г.   Развитие   протозоологической   науки   в   Узбекистане.
// Сельское хозяйство Узбекистана. -Ташкент,   2000 .-№ 3.-С.26-27.
40.  Гафуров  А.Г.  “Пироплазмидозы  крупного   рогатого   скота  и  перспективы
развития науки в Узбекистане”.//Вестник ветеринария.- Москва, 2002. - № 3.
С.15-16.
41. Гафуров А.Ғ., Расулов Ў.И., Н.Ж.Тўрабаев. Қорамолларни қон-паразитар
касалликлардан   асраш   //АГРО-ИЛМ   «Ўзбекистон   қишлоқ   хўжалиги»   -
Тошкент, 2007.- №2.-Б.36-37.
42.Гафуров   А.Ғ.   Расулов   Ў.И.   Отабоев   Ў.   Қорамолларни   қон-паразитар
касалликлардан асрайлик. //Зооветеринария.-Тошкент, 2010.- № 4.-12-14 б.
43.   Гафуров   А.Ғ   ва   бошқалар.Қишлоқ   хўжалик   ҳайвонларининг   протозой
касалликлари. Монография.2010.-Б.107. 
44.   Ғафуров   А.Ғ.,   Расулов   Ў.И.,   Қўчқарова   С.Қ.,   Мирзохидов   Х.А.
Қорамолларнинг   пироплазмозини   профилактика   қилиш   усули
Ўзбекистон   Республикаси   интеллектуал   мулк   агентлигининг
ихтирога   патенти№ИАП04607.   Расмий   ахборотнома.-Тошкент.
2012.-Б.42.
45.   Гафуров   А.Ғ.,   Расулов   Ў.И.,   Дўсқулов   В.М.   “Қорамолларни   қон-
паразитар   касалликларидан   асрайлик”   //Зооветеринария.-Тошкент,   2013.-№
3.- Б.21-23.
46.   Гафуров   А.Г.,   Дускулов   В.М.   Новое   в   терапии   и   профилактике
пироплазмидозов   крупного   рогатого   скота.   //Зооветеринария.-Тошкент,
2013.-№ 4.-С.21.
135 47.   Ғафуров   А.Ғ.,   Расулов   Ў.И.,   Дўсқулов   В.М.,   Қучқорова   С.Қ.
Қорамолларни   қон-паразитар   касалликлардан   асраш   ҳозирги
куннинг долзарб муаммоси // Зооветеринария. -Тошкент. 2015 .- №
3.- Б. 14-16.
48. Гафуров   А.Ғ.,   Қўчқарова   С.Қ.,   Расулов   Ў.И.   Тҳ.аннулата   нинг
морфологик,   биологик,   патогенетик   хусусиятларини   ўрганиш   ва   вакцина
ишлаб   чиқариш   учун   яроқли   штаммини   ажратиш.   //Зооветеринария.-
Тошкент, 2016.- № 3.-Б.16-17. 
49. Гафуров   А.Ғ.,   Қўчқарова   С.Қ.,   Расулов   Ў.И.   Тҳ.аннулата   нинг
морфологик,   биологик,   патогеник   хусусиятларини   ўрганиш   ва   вакцина
ишлаб   чиқариш   учун   яроқли   штаммини   яратиш.//Зооветеринария.-Тошкент,
2016.- № 4.-Б.15-17.
50. Гафуров   А.,   Расулов   Ў.И,   Дусқулов   В.М.,   Қўчқарова   С.Қ.
Пироплазмидоз   касалликларининг   эпизоотологик   ҳолати   ва   зарурий   чора-
тадбирлар //Зооветеринария.-Тошкент, 2016.- № 7.-Б.25-27.
51. Гафуров   А.Ғ.   Каналардан   эҳтиёт   бўлинг.//   Зооветеринария.-Тошкент,
2016.- №11. -Б.17-21.
52.   Глазунов   Ю.В.   Из   опыта   борьбы   с   иксодовыми   клещами   /
Ю.В.Глазунов, Л.А.Глазунова // Тр. ВНИИВЭА. Сб. - № 51. - Тюмень, 2011. -
С. 37-40 .
53. Григорева   Л.А.   Морфофизиологические   изменения   в   организме
питающихся   клещей   иксодин   (Иходинае),   взаимодействие   клещей   с
организмом хозяина и патогенами: дис.д-ра биол. наук: 03.00.19 / Григорева
Людмила Анатолева. - Санкт-Петербург, 2007. –  С. 240.
54.   Гулюкин   М.И.   Мониторинг   эпизоотологической   ситуации   по
протозойным   кровепаразитарным   болезням   домашних   животных   в
Российской   Федерации   (2007-2012)   /   М.И.Гулюкин,   В.Т.Заблоцкий,
В.В.Белименко   //   Российский   ветеринарный   журнал.   Сельскохозяйственные
животные. - 2013. - №4. - С. 32-33.
136 55. Григорева   Л.А.   Морфофизиологические   изменения   в   организме
питающихся   клещей   иксодин   (Иходинае),   взаимодействие   клещей   с
организмом хозяина и патогенами: дис.д-ра биол. наук: 03.00.19 / Григорева
Людмила Анатолева. - Санкт-Петербург, 2007. –  С. 240.
56. Заблоцкий. В.Т.   Основные итоги и перспектив ы   научн ы х исследований
по   разработке   и   средств   и   методов   диагностики,   борьбы   и   профилактики
протозойн ы х   болезней   животных   в   России.   //   Вестник   ветеринарии.-
Москва.- 1998 №7- С.11-15.
57. Заблоцкий   В.Т.   Современное   состояние   и   перспективы   исследований
протозойных болезней животных.  // Вестник ветеринарии, -Москва.  2002.   №3.-
С.11-15.
58. Заблоцкий   В.Т.   Вакцинопрофилактика   тейлериоза   крупного   рогатого
скота,   п роблемы   изыскания,   синтеза   и   производства   препаратов   для
ветеринарии.//  М ат.  д окл. науч. конф.- Самарканд, - 2000. -С.73.
59. Заблоцки й  В.Т. Бабезиоз (пироплазмоз) крупного рогатого скота. Часть
1 / В.Т.Заблоцкий, В.В.Белименко, Н.А.Ахмадов // Российский ветеринарный
журнал. Сельскохозяйственные животные. - 2012. - № 1. - С. 43-44.
60. Заблоцкий. В.Т.   Основные итоги и перспектив ы   научн ы х исследований
по // Вестник ветеринарии.Россия -2012 г-С.11-15.
61. Имомов Н., А.Ғафуров. Қашқадарё вилояти ҳудудларида полиамидин-п
препаратини   ветеринария   амалиётига   жорий   қилиш.   //Зооветеринария.-
Тошкент, 2011. -№5.-Б.13-14.
62. Каримов   О.   Қорамолларнинг   пироплазмидоз   касалликлари.
//Ўзбекистон қишлоқ. хўжалик.-Тошкент, 2001.- №1,-Б.58-59.
63. Кожабоев   М.,   Бердикулов   М.   Сезонная   динамика   и   перспективы
предохранения   крупного   рогатого   скота   от   тейлериоза   на   юге   Казахстана   .
// Зооветеринария .-Тошкент,  2010.- №5.-С.16-17.
64. Ковалевский Ю.В. Экология клеща Иходес триангулиcепс и йего роль в
природных   очагах   иксодовых   клещевых   боррелиозов   Среднего   Урала   /
137 Ю.В.Ковалевский,   Э.И.Коренберг,   Н.Б.Горелова,   В.В.Нефедова   //
Зоологический журнал. - 2013. - Т. 92. - № 5. - С.505.
65. Колабскии   Н.А.   Тейлериозы   животных.   // Москва:   Колос,
1968.-С .176-200. 
66. Кутлимурадов   Ш.Ж.   Эпизоотология   тейлериоза   крупного   рогатого
скота   в   условиях   Каракалпакистана.   //   Тр.   УзНИВИ   инвазионные   болезни
животных в Узбекистане ., Самарканд-Тайляк.,  1987.-С.17-18.
67. Кутлимурадов   Ш.Ж.   Напряженность   противотейлериозного
иммунитета у животных привитых в последующим другими вакцинами. // Тр.
УзНИВИ, Инвазионные болезни животных в Узбекистане, 1991.-С. 25-26.
68. Кулдошев   О .У.   Сравнительная   эффективность   некоторых
препаратов   при   пироплазмидозах   крупного   рогатого   скота   и   возмож -
ности   профилактики.   А втореф .   к анд.вет.наук .   Самарканд-Тайляк, - 1996.-
С. 19 .  
69. Курильщиков   А.М.   Биоразнообразие   бактериальных   агентов,
ассоциированных   с   иксодовыми   клещами   Иходес   персул c атус,   Иходес
павловскйи и Дерма c ентор рети c улатус. / А.М.Курильщиков // 03.01.03 -Б.21
70. Кучкарова   С.К.,   Гафуров   А.Г.   Выделение   слабовирулентного   штамма
Тҳ.аннулата,   пригоднего   для   производства   противотейлериозной   вакцин.   //
Журнал Аграрная наука –Россия. 2017. №1- С.22-24 
71. Ли   П.Н.   Иммунизация   крупного   рогато   скота   против   пироплазмоза   и
франсаиеллеза в Узбекистане.//Тез. докл. науч.конф. по протозоологическим
проблемам. 1960.-С.70.
72. Луцук   С.Н.   Иксодовые   клещи   и   методы   борьбы   с   ними   /   С.Н.Луцук,
Ю.М.Тохов, Ю.В.Дьяченко. - Ставрополь, 2012. - С. 111.
73. Масузава Т. Сравнительное исследование анаплазм в Японии и других
странах   /   Т.Масузава,   Н.Охаши,   М.А.Хаснатинов   и   др.   //   Бюллетень
Восточно-сибирского   научного   центра   СО   РАМН.   -   2012.   -   №   5-1   (87).   -   С.
155-157.
74. Марков   А.А. , Курчатов   В.И.   О   переносчиках   тейлериоза   в
138 Азербайджане. // Советская ветеринария, 1938. - № 5. - С.43.
75. Марков   А.А.   Те й лерио з   круп .   р ог .   скота. // Вете ринария
1944.- №  4.-  С.43.
76. Марков   А.   А.   Кровепаразитарные   заболевания   сельскохозяй
ственных   животных   пироплазмозы   (бабезиоз,   нутталиоз,   тейлериоз,
анаплазмоз) и принципы борьбы с ними в СССР. //Тр.ВИЭВ, т. ХХ1,   1 9 5 7 .
С . 3 - 3 4 .
77. Матикашвили   Н.В.   Переносчик   тейлериоза   ( H . detritum ,
H . anatolicum )   крупного   рогатого   скота   в   Грузинской   ССР.   //Труды
Груз ии . ГИЭВ,т.ИИИ,1936.С.36-37.
78. Маккаев М.Х, Зельцер И.М. «Золг эффективный препарат для лечения
ипрофилактика   пироплазмидозов»   //   Вестник   ветеринария   24 .   №   3 - 2002. -
С.28-29.
79. Мамукаев   М.Н.   Динамика   иксодоносительства   и   их   роль   в   эколого-
эпизоотической   обстановке   в   РЮО   /   М.Н.Мамукаев,   В.К.Лолаев,
Д.В.Дзагоева, Н.Д.Джабиева // Известия Горского государственног аграрного
университета. - 2012. - Т. 49. - № 3. - С. 191-204.
80. Мовсесян   С.О.   Формирование   паразитофауны   овец   в   условиях
содержания   на   ограниченных   пастбищных   территориях   предгорной   зоны
Армении   /   С.О.Мовсесян,   Г.А.Бояхчян,   Ф.А.Чубарян   и   др.   //   Российский
паразитологический журнал. - 2013. - № 1. - С.16-23.
81. Нораев Р.Х. Вакцинопрофилактика тейлериоза крупного рога того скота в
Таджикистане  .  // Ветеринария .-  1991.-№ 2.-С.36.
82. Оболдуев   Г.А.   Опыты   прививок   против   пироплазмоза   рогатого
скота   в   Узбекистане.   //   Тр уд ы   1-го   Всеросс.   вет.   науч.   организ.   сьезда,
1 9 2 7 . т . И И .   - С . 3 2 8 - 3 3 9 .
83. Оболдуев   Г.А.,   Галузо   И.Г.   Те й лериоз   крупного   рогатого
скота в Центральной Азии //Анес де институт Пастер.ХИИ, 1928.- С.1470-
1479  р .
84. Оболдуев   Г.А.,   Галузо   И.Л.,   Бернадская   З.М.   Тейлериоз   круп ного
139 рогатого скота.//Тр.СазНИВИ  - т.1  - 1932.-С.101-103.
85. Орипов А.О., Ғафуров А.Ғ., Йўлдошев Н., Джаббаров Ш.А., Қайпанов
М.   Қорақалпоғистон   Республикасида   чорва   моллари   гельминтозлари   ва
пироплазмидозларига   қарши   даволаш   профилактика   чора   тадбирлари.//
Зооветеринария.-Тошкент, 2016.- № 8.-Б.19-23.
86. Орлов   Ҳ. О .   К   вопросу   о   лечении   и   химиопрофилактике   теи-
лериоза   крупного   рогатого   скота.   //Сборн.   работ   науч.   конф.   по
прото зоологическим проблемам. Ленинград 1961, -С.133-137.
87. Панкина   Т.М.   Акарологиcҳеская   ситуация   юга   Томской   области   /
Т.М.Панкина,   В.Н.Романенко,   С.В.Истраткина   и   др.   //   Вестник   Томского
Государственного университета. Биология. - 2013. - № 4 (24). С.67-76.
88. Перепонов   Г.А.   К   вопросу   лечения   больного   тейлериозом
крупного рогатого скота хиноцидом в сочетании с бигумалем./ /М а териалы
науч. конф. по проблемам протозоологии. 1963. – С.22-23.
89. Перепонов   Г.А.,Нечаев   П.А.   Лечение   крупного   рогатого   ско та
 при тейлериоэе. //  Ветеринария, 1964.-№ 16. -С.33.
90. Попов Ю.А. Лечение и химиопрофилактика  тейлериоза   крупного рогатого
скота на юге Киргизии.// Мат.науч.конф.   ЛВИ,1966.-С.66-68.
91. Попов   И.О.   Наблюдаемые   и   ожидаемые   климатообусловленные
изменения   распространения   иксодовых   клещей   Иходес   риcинус   и   Иходес
персулcатус   на   территории   Российской   Федерации   и   стран   ближнего
зарубежя.   /   И.О.Попов   //   03.02.08   Автореферат   дисс.   канд.   биологиcҳеских
наук. М., 2014. - С.  26 .
92. Расулов   И.Х.,   Умаров   И.С.   Пироплазмидозы   крупного   рогатого
скота   в   Голодной   степи   и   меры   борьбы   с   ними.//Тр.УзНИВИ,   1976.   т . 2 4 .   -
С . 9 9 - 1 1 2 .
93. Расулов   И.Х.   Применение   противотейлериознои   вакцины   ВИЭВ
в   хозяйствах   с   различной   эпизоотической   ситуацией   крупного   рога того
скота. //Тез.докл. 1В съезда ВОПР., Л. 1987.-С.154-156.
94. Расулов   И.Х.   Профилактика   и   терапия   пироплазмидозов
140 крупного   рогатого   скота   в   Узбекистане.   Автореф .   докт.     вет.   наук -Самар -
канд, 1992.- С. 36.
95. Расулов   И.Х.   Динамика   эпизоотической   ситуации   пироплаз
мидозов   крупного   рогатого   скота   во   вновь   освоенных   регионах
Узбекистана.   Научное   обеспечение   ветеринарного   благополучия
животноводства   Узбекистана.   //Тез.   докл.   науч.   конф.   посвященной
70-летию со дня образования УэНИИВ.   Самарканд,   1996.-С . 121-124.
96. Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.,   Қўчқорова   С.Қ.   Сурхондарё
вилоятида
қорамоллар   қон-паразитар   касалликларининг   эпизоотологик
ҳолати
//Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.-Тошкент, 2018. - № 8. - Б. 39.
97. Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.   Пироплазмоздан   даволашда   бутачем   ва
тейлекс  препаратларини  самарадорлиги.  //Зооветеринария.-Тошкент.2014.-№
4 .-Б.2 0 -2 1 .  
98. Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.   Қашқадарё   вилояти   ҳудудларида
қорамоллар   пироплазмидозларининг   эпизоотологияси   ва   мавсумий
динамикакси  //Ветеринария медитсинаси –Тошкент. 2018 .-№ 8. - Б. 22-23.
99.   Расулов   Ў.И.,   Ғафуров   А.Ғ.   Тейлериозни   даволашда   тейлерсан
препаратининг самарадорлиги //Ветеринария медитсинаси –Тошкент. 2018. -
№ 9. - Б. 21-23. 
100. Рахимов   Ф.Ф.   Эпизоотология   и   иммунопрофилактика   анаплазмоза
крупного   рогатого   скота   и   овец   в   Гиссарской   долине   Республики
Таджикистан: дис. ... канд. вет. наук: 03.02.11 /   Ф.Ф. Рахимов. - М., 2011. - С.
125.
101. Рахимов Т.Х. Опыт борьбы с пироплазмидозами крупного   рогатого   скота.
// Ветеринария  1972. - № ИИ, -С.14- 15.
102. Решетняк   В.З.   Те й лериоз   крупного   рогатого   скота   в   Ростовской
области   (эпизоотология,   клиника,   диагностика,   терапия   и   про филактика)   .
141 А втореф . д окт. вет.наук .1958.  -С.42 .
103. Садовский   Н.В.   Константные   методы   математической   обработки
количественных показателей  .//  Ветеринария,1975.-№ 11. С.13-15.
104. Самойловская Н.А. Гемоспоридиозы сельскохозяйственных, домашних
и   диких   животных   на   территории   российской   федерации   /
Н.А.Самойловская,   А.В.Успенский,   Йе.В.Новосад,   Йе.А.Гулюкин,
Н.С.Малышева,   А.С.Буренок,   И.Н.Орлова,   И.И.Белоусова   //   Российский
паразитологический журнал, 2015 -№3. - С. 37-44.
105. Сабаншиев   М.С.,   Шабдарбаева   Г.С.,   Сулейменов   Т.Т.   Зональные
особенности   распространения   тейлериоза   крупного   рогатого   скота   в
Казахстане. //Материалы международной научно-практической конференции
«Состояние   и   перспективы   оздоровления   хозяйств   от   инфекционных   и
незаразных   болезней   с/х   животных»,   посвященной   100-летию   со   дня
рождения К.П.Студенцова, ДГП «НИВИ», Алматы, 2006. С. 186-191 .
106. Сулейменов   М.Ж.   Распространение   и   видовой   состав   иксодовых
клещей   южно-Казахстанской   области   /   М.Ж.Сулейменов   [и   др.]   //
Ветеринарная медицина. - 2011. - № 95. - С. 411-412.
107. Сидоркин   В.А.,   Улизко,   М.А.   Якунин   К.А..   Эффектвность   неозидина
при   пироплазмидозах   сельскохозяйственн ы х   животных   //Ветеринария.-
Россия-Москва 2010 №3- С.33-36.
108. Турабаев   Н.Ж..,   Гафуров   А.Г.   Серотерапия   и   серопрофилактика
тейлериоза // Материалы междунараодний конференции   Вестник ветеринарная
-  Москва.  - 2 0 0 2 . -  № 24   - С . 4 6 - 4 7 .
109. Турабоев   Н.Ж.   Пиропламидоз   касалликларининг   эпизоотик   ҳолати.
//Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. – Ташкент, 2001. -№4- Б .62-63.
110.   Тохов   Ю.М.   Фенология   иксодовых   клещей   рода   Дермаcентор   в
Центральном   Предкавказье   /   Ю.М.Тохов,   С.Н.Луцук,   Ю.В.Дьяченко   //
Паразитология. - 2013. - Т. 47. - № 6. - С. 437-447.
111.  Тохов   Ю.М.   Иксодовые   клещи   -   резервуар   возбудителей
инфекционных   и   инвазионных   болезней   на   территории   Ставропольского
142 края / Ю.М.Тохов, И.В.Чумакова, С.Н.Луцук и др. // Вестник Ветеринарии. -
2013. - № 2 (65). - С.19-21.
112. Шабдарбаева   Г.С.,   Балгимбаева   А.И.   Иксодофауна   и   исследования   по
зараженности иксодид кровепаразитами//Материалы международной научно-
практической   конференции   «Высшая   школа   и   аграрная   наука   –   сельскому
хозяйству»,   посвященной   100-летию   со   дня   рождения   Садыкова   Б.Х.,   90-
летию Федосеева В.С., 75-летию Абдильманова У.А., 21-24 мая 2009. Семей,
2009. С. 203-208.
113. И.Н.Никитин,   Ф.Ф.Белоусов,   А.Г.Гинзбург,   М.Х.Шайхаманов
Определение   экономической   эффективности   ветеринарных
мероприятий   // Под   ред.   А.Д.Третякова   -   2-е   изд.   перераб.   и   доп.   -   М.:
Агропромиздат, 1987 - 352 с. С. 215 -233. 
114. Якимов   В.Л.   Труды   экспедиции   по   изучению   тропических   болезней
людей и животных Туркестанского края в 1913 году.-  С. 121.
115. Якимов   В.Л.,   Гусев   В.Ф.,   Пелевин   В.К.,   Монетчикова   М.
Идентичные   ли   алжирская   Тҳ.мутанс   и  наша   отечественная   Тҳ. аннулата.
// Вестник   микробиологии,   эпидемиологии   и   паразитологии. т . Х И Х ,   в . 2 ,
1 9 4 0 .   - С . 1 4 6 - 1 5 1 .  
116. Якимов В. Л. Болезни домашних животных вызываемые прос тейшими.
-  Ленинград, 1931, -  С .844.
11 6 .   Ahmed   J.,   Yin   H.,   Schnittger   L.,   Jongejan   F.   2002.   Ticks    and    tick-   
borne    diseases    in        asiawith    special    emphasis    on        China.        Parasitol.        Res.    88,    S51-S55.   117.	 
Al-Hamidhi   S.   yet   al .   Theilerialestoquardi   displays   reduced   genetic
diversity relative to sympatric   Theileria annulate   in Oman.   Infect. Genet. Yevol.
43 , 297–306 (2016).
1 1 8.     Ali A., Khan M.A., Zahid H., Yaseen P.M., Qayas’h Khan M., Nawab J., Ur
Rehman   Z.,   Ateeq   M.,   Khan   S.,   Ibrahim   M.   2019.   Seasonal   dynamics,   record   of
ticks   infesting   humans,   wild   and   domestic   animals   and   molecular   phylogeny   of
Rhipicephalus   microplus   in   Khyber   Pakhtunkhwa   Pakistan.   Front.   Physiol.   10,
793-808.
143 11 9 .       Aysul N., Karagenc T., Yeren H., Aypak S., Bakirci S. 2008. Prevalence of
tropical   theileriosis in cattle in the Aydin Region and determination of yefficacy of
attenuated   Theileria annulata vaccine. Turkie Parasitol Derg. 32, 322-327 .
1 20 .   Bhutta   M.S.,   Siddique   R.M.,   Khan   S.A.,   Iqbal   Z.,   Khan   M.N.   2014.
Prevalence   and   risk    factors   of   anaplasmosis   in   cattle   and   buffalo   populations   of   
district Khanewal, Punjab.    Pakistan. Glob. Vet. 12 (1), 146-153    .
121. Bugmyrin   S.V.   Distribution   of   Ixodes   ricinus   and   I.   persulcatus   ticks   in
Southern   Karelia   (Russia)   /   S.V.Bugmyrin   ,   L.A.Bespyatova   ,   Ye.P.Ies’hko
yetal. // Ticks and tick-borne diseases. - 2013. - Vol. 4. - № 1-2. - P. 57-62.
12 2 .   Denisov,   A.A.   Bioekologicheskaya   xarakteristika   iksodov ы x   kle щ ey   roda
Hyalomma   v   Nijnem   Povolje   /   A.A.Denisov   //   Izvestiya   Orenburgskogo
gosudarstvennogo agrarnogo universiteta. - 2012. - T. 4. - № 36-1. - S. 242-244.123.	  Dschunkowcky   Ye.,   Luhs   U.   Dio   piroplasmosen   der   Rinder	
Central   Bkest   Fur   Baeter   //   Paraeitenkungen   Infection   kranknei-ten,
1904- Bd XXXV // 4-P.35-40.
1 2 4.     Durrani   A.Z.,   Ahmad   M.,   As’hraf   M.,   Khan   M.S.,   Khan   J.A.,   Kamal   N.,
Mumtaz   N.    2008.   Prevalence   of   theileriosis   in   buffaloes   and   detection   through   
blood smear yex    amination and polymerase chain reaction test in district Lahore. J.   
Anim. PlantSci.    18, 59-62    .
1 2 5. E    lisa M., Hasan S.D., Moses N., Yelpidius R., Skilton R., Gwakisa P. 2015.   
Genetic   and    antigenic   diversity   of   Theileria   parva   in   cattle   in   Yeastern   and   
Southern   zones   of        Tanzania.   A   study   to   support   control   of   Yeast   Coast   fever.   
Parasitology 142, 698-705 .
126. Farooqi  S.H.,  Ijaz  M.,   Ras’hid  M.I.,  Nabi  H.,  Islam   S.,  Aqib  A.I.,  Hussain
K., Khan A., Rizvi S.N.B., Mahmood S., Mehmood K., Zhang H. 2018. Molecular
yepidemiology   of   bovine   anaplasmosis   in   Khyber   Pakhtunkhwa,   Pakistan.   Trop.
Anim. Health Prod. 50, 1591-1598. 
127. Garcia-Sanmartin   J.   Distribution   and   molecular   detection   of   theileria   and
Babesia   in   questing   ticks   from   northern   Spain   /   J.Garcia-Sanmartin   [yet   al.]   //
Medical & Veterinary yentomology. - 2008. - № 4. - Vol. 22. - P. 318-325.
144 128. Guan   G.,   Chauvin   A.,   Luo   J.,   Inoue   N.,   Moreau   Ye.,   Liu   Z.,   Gao   J.,
Thekisoe O.M., Ma M., Liu A., Dang Z., Liu J., Ren Q., Jin Y., Sugimoto C., Yin
H.   2008.   The   development   and   valuation   of   a   loop-mediated   isothermal
amplification   (LAMP)   method   for   detection   of   Babesia   spp.   infective   to   s’heep   and
goats   in   China.   xp.   Parasitol.   120,   39-44.
129. Greay   T.   L.   yet   al .   Yendemic,   yexotic   and   novel   apicomplexan   parasites
detected   during   a   national   study   of   ticks   from   companionanimals   in   Australia.
Parasit. Vectors  11 , 197 (2018).
130. Gharbi   M.,   Sassi   L.,   Dorchies   P.,   Darghouth   M.   2006.   Infe    c   tion    of    c   al   
ves    w    ith        Theilerla   annulata        Tunisia:        c   onomi    c   analysis    and    evaluation    of    the    potential   
benefit    ofva    cc    ination.        Vet.    Parasitol.    137,    231-241.   
131. Has’hemi-Fes’harki   R.,   S’had-Del   F.   Long   term   maintenance   of   Theileria
annulata strains by freezing at -70°C // Arch. Inst. Razi., 1973, 25: 89
132. Hassan   M.A.,  Liu  J.,  Ras’hid  M.,  Iqbal   N.,  Guan G.,  Yin H.,  Luo  J.  2018.
Molecular survey of piroplasma species from selected areas of China and Pakistan.
Parasit. Vectors 11, 457. 
133. Hornok   S.,   Farcas   R.   Influence   of   biotope   on   the   distribution   and   peak
activity   of   questing   Ixodid   ticks   in   Hungary   /   S.Hornok,   R.Farcas   //   Medical   &
Veterinary yentomology. - 2009. - № 1. Vol. 23. - P. 41-46.
134. Inci A.  yet al . Yeconomical impact of tropical theileriosis in the Cappadocia
region of Turkey.  Parasitol. Res.  101 (Suppl.), S171–S174(2007).
135. Jonsson   N.N.,   Bock   R.Ye.,   Jorgensen   W.K.   2008.   Productivity   and   health
yeffects of anaplasmosis and babesiosis on  Bos indicus   cattle and their crosses, and
the yeffects of differing intensity of tick control in Australia.  Vet.Parasitol.155,1-9.
136.Koch R, Second report no Rhodesian Red water or African coast	
fever // J.Camp. Pathoil-1903.- V.16.-P.280-284.
137.	
Koch   R,   Beitrage  sur   yentwicklungeschichte  der   Piroplasmen   //	
Zeitschr. Hyg. und Infect.- (1897).-1996.- №4,-P.456-459.
 
138. Khan   M.K.,   He   L.,   Hussain   A.,   Azam   S.,   Zhang   W.J.,   Wang   L.X.,   Zhang   
Q.L., Hu M.,    Zhou Y.Q., Zhao J. 2013. Molecular yepidemiology of annulate and   
145 iden    tification of 18S rRNA gene and ITS regions sequences variants in apparently   
healthy    буффалоес анд cаттле ин Пакистан. Инфеcт. Генет. Йевол. 13, 124-132    .
139.   Khattak R.M., Rabib M., Khan Z., Is’haq M., Hameed H., Taqddus A., yet
al.   2012.   A    comparison   of   two   different   techniques   for   the   detection   of   blood   
parasite, Theileria        annulata, in cattle from two districts in Khyber  Pukhtoonkhwa   
province (Pakistan).    Parasite 19, 91-95    .
140. Kundave   V.R.,   Patel   A.K.,   Patel   P.V.,   Hasnani   J.J.,   Jos’hi   C.G.   2014.   
Qualitative and    quantitative assessment of Theileria annulata in cattle and buffaloes   
by Polymerase    chain reaction. Trop. Biomed. 31 (4), 728-735    .
141. Liu A., Guan G., Du P., Liu Z., Gou H., Liu J., Yang J., Li Y., Ma M., Niu
Q., Ren Q., Bai Q., Yin H., Luo J. 2012.   Loop-mediated   isothermal   amplification
(LAMP)   assays   forthe   detection   of Theileria   annulata   infection   in   China   targeting
the   18S   rRNA   and   ITS   sequences.   E    xp    .     Parasitol.   131,125-129.
 142. Mans B.J., Pienaar R., Latif A.A. & Potgieter F.T. Diversity in the 18S SSU
rRNA   V4   hyper-variable   region   of   Theileria   in   bovinesand   African   buffalo
( Synceruscaffer ) from southern Africa.  Parasitology  138 , 766–779 (2011).
143.  Mans   B.J.,   Pienaar   R.,   Potgieter   F.T.   &   Latif   A.A.   Theileria   parva ,   T .   sp.
(buffalo) and T . sp. (bougasvlei) 18S variants.  Vet.Parasitol.  182 , 382–383 (2011)
14 4 .   Manuja A.  yet al . Isolates of  Theileria annulata  collected from different parts
of   India   s’how   phenotypic   and   genetic   diversity.   Vet.Parasitol.   137 ,   242–252
(2006).
  145.   Ola-Fadunsin   S.D.,   Gimba   F.I.,   Abdullah   D.A.,   S’harma   R.S.K.,   Abdullah
F.J.F., Sani R.A. 2018. Yepidemiology and risk factors associated with  Anaplasma
marginale  infection of cattle in Peninsular Malaysia.  Parasitol. Int. 67, 659-665
146. Rebecca   J.   County-Scale   Distribution   of   Ixodes   scapularis   and   Ixodes
pacificus   (Acari:   Ixodidae)   in   the   Continental   United   States.   /   J.Rebecca,   Lars
Yeisen   Yeisen,   B.Beard.   Charles   //Journal   of   Medical   Yentomology.   January,
2016. - P. 314-323.
147. Ras’hid   M.   yet   al .   Yeconomic   significance   of   tropical   theileriosis   on   a
holstein   friesian   dairy   farm   in   Pakistan.   J.   Parasitol.   104 ,   310–312   (2018).
146 148. Salih D.A., Yel Hussein A.M., Seitzer U., Ahmed J.S., 2007.  Epidemiological
studies   on   tick-borne   diseases   of   cattle   in   Central   Equatoria   State,   Southern   Sudan.
Parasitol.   Res.   101,1035-1044.
14 9 .   Silveira J.A.G., Ribeiro M.F.B. 2011. Detection of  Theileria  and  Babesia  in
brown   brocket   deer   (Mazama   gouazoubira)   and   mars’h   deer   (Blastocerus
dichotomus)  in the state of Minas Gerais, Brazil. Vet. Parasitol. 177, 61-66. 
150. S’hixragimov   Ye.   M.   Leykoz   krupnogo   rogatogo   skota   v   respublike
Dagestan   /   Ye.M.S’hixragimov   [i   dr.]   //   Veterinarn ы y   vrach.   -   2015.   -   №   1.   -   S.
2428.
151.     Sivakumar   T.   yet   al .   A   PCR-based   survey   of   selected   Babesia   and
Theileria  parasites in cattle in Sri Lanka.  Vet. Parasitol.  190 , 263–267(2012).
152. Sivakumar   T.   yet   al .   A   longitudinal   study   of   Babesia   and   Theileria
infections in cattle in Sri Lanka.  Vet. Parasitol. Reg. Stud. Rep.  6 . 20–27 (2016).
153. Sajid   M.S.,   Siddique   R.M.,   Khan   S.A.,   Zafar   I.,   Khan   M.N.   2014.   
Prevalence   and   risk   factors   of   anaplasmosis   in   cattle   and   buffalo   populations   of
district Khanewal, Punjab,   Pakistan. Glob. Vet. 12 (1), 146-153 .154. Theiler A. Das Trypanla and Trypanroth in der Behah-dlung der
Piroplasmosen   und   deren   praktieche   und   theoretische   Bedentung
Zeitschr, f. Infection krapkch H ansicre. 1912. II. –P.25-28.
155.  Yewa J. Dominance of Dermacentorreticulatus over Ixodes ricinus (Ixodidae)
on   livestock,   companion   animals   and   wild   ruminants   in   yeastern   and   central
Poland / J.Yewa [yet al.] // Yexperimental and Applied Acarology. - 2015. -№ 1. -
Vol. 66. - P. 83-101.
156.  Zeb J., Szekeres S., Takacs N., Kontschan J., S’hams S., Ayaz S.,   Hornok S.
2019.    Genetic diversity, piroplasms and trypanosomes  in Rhipicephalus microplus   
and        Hyalomma anatolicum collected from cattle in northern Pakistan. Yexp. Appl.   
Acarol.    79 (2), 233-243    .
157.Zhou   M.,   Cao   S.,   Sevinc   F.,   Sevinc   M.,   Ceylan   O.,   Moumouni   P.F.A.,
Jirapattharasate C., Liu M., Wang G., Iguchi A., Vudriko P., Suzuki H., Xuan X.
2016. Molecular detection and genetiidentification of  Babesia бигемина ,  Theileria
147 annulata ,   Theileria   orientals   and   Anaplasma   marginale   in   Turkey.   Ticks   Tick -
borne   Dis . 7 (1), 126-134. 
148 И Л О В А Л А Р149 3.3.1-жадвал. 
Тейлериозни кечишида гематологик текширувлар натижаси
Булунғур туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 1-гуруҳ
қорамолларида қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари
ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-
кун
WБC Лейкоцит лар
16 12 10 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,450 0, 38 0 0, 30 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 ,9 4,0 3,87 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,90 0,80 0,75 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0 , 450 0,485 0,752 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,055 0,048 0,044 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 425 0 ,380 0, 320 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
120 100 82 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,5 0 4,6 0 3,8 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,356 0,263 0,233 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 50,0 49,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 18,5 15,3 10,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 344 312 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0,100 0,090 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 30,1 25,5 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 255,8 240,7 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 5,4 3,9 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 5,0 3 ,2 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0,10 0,07 0 ,12-0,36 %
150 3.3.2-жадвал
Тойлоқ туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 2-гуруҳ
қорамолларида ўртача  қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича 
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-кун
WБC Лейкоцит лар
12 10 8 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0 , 500 0, 35 0 0, 27 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,5 3,5 2,7 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,86 0,74 0,71 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,9 5 0 0, 70 0 0, 62 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,045 0,038 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 520 0, 450 0, 380 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
125 100 75 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
6,5 0 4 ,2 0 3,5 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,284 0,270 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 56,0 45,0 40,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 19,5 14,3 9,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 370 355 320 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,115 0,95 0,080 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 38,4 29,5 23,8 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
400,6 225,8 215,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 7,5 4,6 4,0 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 7,5 5,4 4 ,0 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,15 0,08 0,05 0 ,12-0,36 %
151 3.3.3-жадвал
Жомбой  туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 3-гуруҳ
қорамолларда ўртача кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-кун
WБC Лейкоцит лар
12 9 7 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,520 0, 38 0 0, 26 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,5 3,5 2,7 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,86 0,74 0,70 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,9 5 0 0, 70 0 0, 62 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,045 0,038 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 6 2 0 0, 450 0, 348 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
122 102 78 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
6,5 0 4,0 1 3,2 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,294 0,280 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 55,0 42,0 39,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 1 8 ,8 15,3 10,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 377 338 319 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0,90 0,075 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 38,4 29,0 23,0 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 221,8 211,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 7,5 4,5 3,9 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 7,5 5,2 3 ,9 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,14 0,07 0,04 0 ,12-0,36 %
152 3.4.1-жадвал.
Пироплазмозни кечишида гематологик текширувлар натижаси
Булунғур туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 1-гуруҳ
қорамолларда қон кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
14 12 10 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,500 0, 40 0 0, 38 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 ,9 4,0 3,8 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,90 0,82 0,78 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,52 1 0,8 5 0 0, 78 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,049 0,042 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0,3 00 0,2 28 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
125 105 75 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,2 0 4,4 5 3,2 3 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,243 0,133 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 48,0 42,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 12,3 9,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 332 296 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0, 0 96 0,070 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 30,2 2 9 ,4 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 245,8 1 9 0,7 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,7 3,8 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,5 3 , 7 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 8 0,05 0 ,12-0,36 %
153 3.4.2-жадвал
Тойлоқ туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 2-гуруҳ
қорамолларда  қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
12 10 8 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
48 38 32 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,0 4,2 3,2 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,84 0,80 0,75,2 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,452 0,5 2 9 0, 73 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,054 0,045 0,040 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0,2 26 0,1 15 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
128 102 73 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,0 4,0 3,5 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,242 0,135 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 45,0 40,2 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 10,3 8,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 300 285 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,111 0, 94 0,06 8 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 29,3 25,3 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 238,4 1 88 ,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,5 3, 6 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,1 3 , 3 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 6 0, 0 3 0 ,12-0,36 %
154 3.4.3-жадвал
Жомбой туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 3-гуруҳ
қорамолларда қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
12 9 7 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,450 0, 36 0 0, 30 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 , 9 4,0 3,0 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,84 0,7 9 0,72 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,457 0, 8 50 0, 7 60 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,054 0,042 0,039 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0, 4 2 0 0, 350 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
128 100 70 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5, 55 3, 50 3, 46 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,240 0,130 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 42,0 39 ,2 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 9, 8 8,0 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 375 298 282 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,110 0, 94 0,067 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 25,3 20,3 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
295, 4 235,4 1 85 ,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,1 3,0 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,0 2 ,8 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 6 0,03 0 ,12-0,36 %
155 3.7.1-жадвал. 
Тейлериозни кечишида гематологик текширувлар натижаси
Кармана туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 1-гуруҳ
қорамолларда ўртача  қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари
ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-
кун
WБC Лейкоцит лар
16 12 10 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,450 0, 38 0 0, 30 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 ,9 4,0 3,87 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,90 0,80 0,75 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0 , 450 0,485 0,752 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,055 0,048 0,044 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 425 0 ,380 0, 320 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
120 100 82 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,5 0 4,6 0 3,8 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,356 0,263 0,233 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 50,0 49,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 18,5 15,3 10,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 344 312 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0,100 0,090 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 30,1 25,5 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 255,8 240,7 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 5,4 3,9 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 5,0 3 ,2 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0,10 0,07 0 ,12-0,36 %
156 3.7.2-жадвал
Навбаҳор туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 2-гуруҳ
молларда ўртача қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича 
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-кун
WБC Лейкоцит лар
12 10 8 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0 , 500 0, 35 0 0, 27 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,5 3,5 2,7 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,86 0,74 0,71 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,9 5 0 0, 70 0 0, 62 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,045 0,038 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 520 0, 450 0, 380 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
125 100 75 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
6,5 0 4 ,2 0 3,5 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,284 0,270 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 56,0 45,0 40,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 19,5 14,3 9,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 370 355 320 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,115 0,95 0,080 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 38,4 29,5 23,8 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
400,6 225,8 215,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 7,5 4,6 4,0 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 7,5 5,4 4 ,0 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,15 0,08 0,05 0 ,12-0,36 %
157 3.7.3-жадвал
Қизилтепа  туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 3-гуруҳ
қорамолларда ўртача  қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтиришдан
олдин 14- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
булган 21-кун
WБC Лейкоцит лар
12 9 7 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,520 0, 38 0 0, 26 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,5 3,5 2,7 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,86 0,74 0,70 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,9 5 0 0, 70 0 0, 62 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,045 0,038 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар
фоизи 0, 6 2 0 0, 450 0, 348 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
122 102 78 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
6,5 0 4,0 1 3,2 0 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,294 0,280 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 55,0 42,0 39,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин
миқдори 1 8 ,8 15,3 10,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 377 338 319 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0,90 0,075 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 38,4 29,0 23,0 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 221,8 211,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 7,5 4,5 3,9 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 7,5 5,2 3 ,9 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,14 0,07 0,04 0 ,12-0,36 %
158 3.8.1-жадвал.
Пироплазмозни кечишида гематологик текширувлар натижаси
Кармана туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 1-гуруҳ
қорамолларида қон кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
14 12 10 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,500 0, 40 0 0, 38 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 ,9 4,0 3,8 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,90 0,82 0,78 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,52 1 0,8 5 0 0, 78 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,058 0,049 0,042 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0,3 00 0,2 28 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
125 105 75 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,2 0 4,4 5 3,2 3 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,243 0,133 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 48,0 42,6 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 12,3 9,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 332 296 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,112 0, 0 96 0,070 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 30,2 2 9 ,4 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 245,8 1 9 0,7 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,7 3,8 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,5 3 , 7 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 8 0,05 0 ,12-0,36 %
159 3.8.2-жадвал
Навбаҳор туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 2-гуруҳ
қорамолларда қон  кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
12 10 8 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
48 38 32 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 5 ,0 4,2 3,2 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,84 0,80 0,75,2 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,452 0,5 2 9 0, 73 0 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,054 0,045 0,040 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0,2 26 0,1 15 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
128 102 73 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5,0 4,0 3,5 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,242 0,135 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 45,0 40,2 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 10,3 8,5 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 369 300 285 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,111 0, 94 0,06 8 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 29,3 25,3 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
300,6 238,4 1 88 ,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,5 3, 6 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,1 3 , 3 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 6 0, 0 3 0 ,12-0,36 %
160 3.8.3-жадвал
Қизилтепа  туманидан ажратилган штамм билан юқтирилган 3-гуруҳ
қорамолларида қон  кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар Натижа
Меъёр
бўйича
кўрсаткичлар Ўлчов
бирлиги
Юқтириш-
дан олдин 8- кун Касалликни
килиник
белгилари ва
паразитар
реакцияси
намоён
бўлган 11-кун
WБC Лейкоцит лар
12 9 7 4,50 -1 2,50 10 9
/л
Лймпҳ% Лимфоцит лар
0,450 0, 36 0 0, 30 0 0, 45 0 - 0, 75 0 10 9
/л
Гран % Ўртача ўлчамли
хужайралар сони 4 , 9 4,0 3,0 4 ,9-6,8 10 9
/л
Мид % Г ранулоцит лар
0,84 0,7 9 0,72 0 ,84-2,0 10 9
/л
Лймпҳ# Л имфоцит лар фоизи
0,457 0, 8 50 0, 7 60 0, 45 0 - 0, 75 0 %
Гран# Ўртача ўлчамли
хужайралар фоизи 0,054 0,042 0,039 0,050-0,065 %
Мид# Г ранулоцит лар фоизи
0,5 00 0, 4 2 0 0, 350 0 ,500-0,800 %
ҲГБ Гемоглобин
128 100 70 128-147 г/л
РБC Эритроцит лар
5, 55 3, 50 3, 46 5. 5 0-7.5 0 10¹²/л
ҲCТ Гематокрит
0,388 0,240 0,130 0, 30 0 - 0, 4 0 0 %
МCВ Ўртача корпускуляр
ҳажм 54,0 42,0 39 ,2 54,0 ф/л
МЧ Эритроцит
таркибидаги
гемоглобин миқдори 18,5 9, 8 8,0 17,8-32,8 п/г
МСНС гемоглобин нинг
хужайра
концентрацияси 375 298 282 363-393 г/л
РДW-CВ Э ритроцит ларнинг
тақсимланиш
коэффициенти 0,110 0, 94 0,067 0,110-0,150 %
РДW-СД Эритроцитлар
тақсимланишининг
стандарт  меъёрдан
оғиши 35,4 25,3 20,3 35,0-36,0 ф/л
ПЛТ Тромбоцит лар
295, 4 235,4 1 85 ,5 260,0-700,0 10 9
/л
МПВ Т ромбоцит ларнинг
ўртача ҳажми 6,5 4,1 3,0 6,5-12,0 ф/л
ПДW Т ромбоцит ларнинг
тарқалиш кенглиги 6,4 4,0 2 ,8 6,1-7,6 %
ПCТ Тромбокрит
0,12 0, 0 6 0,03 0 ,12-0,36 %
161

ЗАРАФШОН ВОҲАСИДА ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАРИНИ ТАРҚАЛИШИ, ЗАМОНАВИЙ ДАВОЛАШ ВА ПРОФИЛАКТИКА УСУЛЛАРИ 1

М У Н Д А Р И Ж А Бет КИРИШ …………………………………………………………………………… 6 I -боб А ДАБИЁТЛАР ШАРҲИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …………… 14 1.1§. Қорамоллар қон-паразитар (пироплазмидоз) касалликларининг ўзига хос хусусиятлари ............................................................................................... 14 1.2 §. Қорамоллар қон-паразитар касалликларининг тарқалиши ва иқтисодий зарари . . . . ........................................................................................ 20 1.3 §. Қорамоллар қ он-паразитар касалликларини даволаш ва профилактика қилишнинг илмий асослари ......................................................... 39 1.4 §. Иксод каналари ва улар тарқатадиган касалликлар .................................. 59 II -боб ХУСУСИЙ ТАД Қ И Қ ОТЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………. 67 2.1§. Тадқиқот материаллари ва услублари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .............. 67 III- боб ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ 72 3.1§. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда тарқалиш даражаси ....... 72 3.2§. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар касалликларининг тарқалиши ва мавсумий динамикаси.................................... 74 2

3.3§. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида тейлериоз билан касалланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари.......... 80 3.4§. Зарафшон воҳасининг юқори ҳудудларида пироплазмоз билан касаланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари........ 81 3.5§. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар касалликларини тарқатувчи каналар фаунаси ҳамда тарқалиш даражасини таққослаб ўрганиш................................................................................................. 82 3.6§. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида қорамоллар қон-паразитар касалликларининг тарқалиши ва мавсумий динамикаси.................................... 84 3.7§. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида тейлериоз билан касалланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари........ 87 3.8§. Зарафшон воҳасининг қуйи ҳудудларида пироплазмоз билан касаланган қорамоллар қонининг гематологик текшириш натижалари........... 89 3.9§. Зарафшон воҳасининг турли хил ҳудудларидан ажратилган қорамоллар пироплазмози қўзғатувчиси Piroplasma bigeminum нинг патогенлик, морфологик хусусиятлари ва касалликнинг мавсумий динамикаси ................. 90 3.10§. Бабезиоз -Babesia colchica қўзғотувчисини криоконсервация қилиш усули....................................................................................................................... 95 IV - боб ҚОРАМОЛЛАР ҚОН-ПАРАЗИТАР КАЛЛИКЛАРИНИ ДАВОЛАШ ВА ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ЯНГИ УСЛУБЛАРИ ......................................................................................................... 99 4 .1 § . Экспериментал ва спонтан тейлериозни “Тейласиде” препарати билан даволаш самарадорлиги .. 3

99 4 .2 § . Тейлериоздан даволашда “ Бупачек ” препаратининг самарадорлиги.... 106 4 .3 § . Қорамоллар пироплазмозини ( Piroplasma bigeminum) даволаш ва профилактикасида “Имкар-120” препаратининг самарадорлиги........................................................................................................... 108 4 .4 § . Қорамолларни тейлериоздан даволашда “Имкар-120” ва уни “Тейласиде” препарати билан комплекс қўллашнинг самарадорлиги............. 111 4.5 § . Пироплазмоздан профилактика қилишда Имкар 120 препаратининг ишлаб чиқариш шароитида 114 ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР МУ Ҳ ОКАМАСИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ 120 ХУЛОСАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ 126 АМАЛИЁТГА ТАВСИЯЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………. 128 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Р Ў ЙХАТИ . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 129 ИЛОВАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……….. 146 4

Кириш (фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда қорамолларнинг қон-паразитар (пироплазмоз, бабезиоз, тейлериоз) касалликлари Республикамизнинг барча ҳудудларида кенг тарқалган бўлиб, чорвачиликни, айниқса хориждан келтирилган зотли ва махсулдор қорамолларни ривожлантиришда катта тўсқинлик қилиш билан бир вақтда улкан иқтисодий зарар eтказиши эътироф этилган. «Африка ва Яқин Шарқ давлатлари жумладан, Кения, Эфиопия, Уганда, Марокко, Эрон, Танзания, Зимбабведа ҳар йили мавжуд молларнинг 30 фоизи тейлериоз билан касалланади ва шундан 60 фоизи ўлим билан якунланади. Фақат Кения давлатида ҳар йили 60-86 минг бош қорамол нобуд бўлади ва чорвачиликни ривожлантиришда катта тусқинлик қилади» 1 , «Республикамизда эса ҳар йили мавжуд қорамолларнинг 9-10 фоиз қон-паразитар касалликлар билан касалланади ва ундан келадиган зарар қорамолларнинг ўлими, махсулдорликни пасайиб кетиши ва ветеринария санитария тадбирларига кетадиган харажатларидан иборат бўлади» 2 . Шунинг учун ветеринария сохасида қорамолларнинг қон-паразитар касалликларини тарқалишини аниқлаш ва олдин олиш ҳамда даволаш ишларини самарали олиб бориш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Дунё миқёсида, жумладан Россия, Украина, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирлиги, Эрон, Иордания ва бошқа давлатларда қорамолларнинг қон-паразитар (пироплазмоз, бабезиоз, тейлериоз) касалликларига замонавий усулда ташхис қўйиш, касалликларни самарали даволаш схемалари ва даволавчи препаратларни ишлаб чиқариш, профилактик воситаларни такомиллаштириш каби кенг кўламда илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Республикамизда барча соҳалар билан бир қаторда чорвачилик соҳаси 1 Dolan T., Voung A., Seitch B., Stass D., Chemotherapy of East Coast fever: Parvagione treatment of clinical diseas e induced isolates of Theilaria parva //Vet. Parasitol .-1984.-15.-2.-P.103-116. 2 Турабоев Н.Ж. Пироплазмидоз касалликларининг эпизоотик холати. // “Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги”. Тошкент 2001 й. № 4. -Б.62-63. 5