logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. C++ dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish

C++ dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133.6279296875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: C++ dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish Reja: .KirishⅠ II. Asosiy qism I. Bob C++ Dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar 1.1 C++ da funksiyalar . 1.2 C++ da funksiya turlari 1.3 Elementar matematik funksiyalar II. Bob Funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish 2.1 Funksiya grafiklari . 2.2 Dasturiy tizimlar 2.3 Strukturalar massivi. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish C++ tilini 80 yillarda AT&T Bell Labs korxonasi ishchisi Byarnom Straustrup tuzgan. Avtorning aytishicha, bu tilni tuzishda u hech qanday qog'ozlarni qoralamagan va hamma ishni yo'l yo'lakay, ketma-ketlikda tuzib chiqqan. Uning asosiy maqsadi, o'zi va do'stlari uchun qulay dasturlash tili yaratishdan iborat edi. C+ + dasturlash tilining asosi C hisoblanadi va shu tilni(C) misolida C++ tilini tuzib chiqdi. C dasturlash tilini mukammalashtirgan eng asosiy narsa bu – ob'yektga mo'ljallangan dasturlashni olib kirgani hisoblanadi. Chunki dasturlashda, tez, qulay , tartibli va ixcham yozish uchun ob'yektga mo'ljallangan dasturlash tillaridan foydalanish lozim bo'ladi. Dastlabki C++ dasturlash tilidan foydalanganlar, bu albatta Bell Labs korxonasi hodimlari hisoblanadi. 1993 yilda bu til ommaga taqdim etildi va C++ nomini oldi. Dastlabki C++ ga oid kitob " The C++ Programming Language (Addison-Wesley, 1985)" nomi bilan mashhur bo'ldi va bu kitob 1991 yil " Язык программирование C++ " tarjimasi bilan rus tiliga tarjima qilindi va bu til(С++) rivojlanishi boshlanib ketdi. ANSI-ISO (ANSI X3J16; ISO WG21/N0836) birlashmasi 1989 yilda, birlashga holda ish boshladi. Bu korxonaning dastlabki ishi C++ dasturlash tiliga va uning kutubxonasiga standart ishlab chiqishdan boshlandi. Buning uchun 1990 yildagi C++ tili asos qilib olindi. 1990 yilda C++ standarti ishlab chiqildi va bu standart hozir ANSI C nomi bilan mashxur. Bu til juda kengayib ketdi va hozirgi kunda bu tilning hamma detallarini biladigan dasturchi bo'lmasa kerak. C++ funksiya va ob'yektlarning boy kutubxonasiga ega. Bundan kelib chiqadiki C++ dasturlash tilini o'rganish 2 qismga bo'linadi: dastlab, C++ tili sintaksisi o'rganiladi vv shundan so'ng uning asosiy kutubxonalari birma-bir ko'rib chiqib, yodlash lozim bo'ladi. Bundan ko'rinib turibdiki, bu til juda katta hajmni o'z qamroviga oladi. C++ tilining egasi yo'q u hech kimga tegishli emas. Bu til С tilidan kelib chiqgani uchun bosh harf С , ++ esa bu tildagi qiymatni bittaga ko'tarish belgisi hisoblanadi va bu belgi C++ dasturlash tilida paydo bo'ldi. C++ dasturlash tili kompilyatsiya qilinadigan til hisoblanadi bu degani yozilgan kod oldin mashina tiliga o'giriladi va keyin ishga tushiriladi. Hozirgi vaqtda axborot-kommunikasiya vositalari barcha turdagi tashkilot va muassasalarga shiddat bilan kirib kelmoqda. Hozirgi davrda axborotlarning haddan tashqari ko’pligi bu axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda, hamda har xil turdagi tizimlarni yaratish, ulardan keng foydalanishni va axborot tizimlari yaratishni talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi ―Zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora- tadbirlari to’g‘risida gi PQ-1730 Qarori hamda ―O’zbekiston Respublikasida‖ ―Elektron ta‘lim milliy tarmog‘ini yaratish investision loyihasini amalga oshirish ‖ chora-tadbirlari to’g‘risida gi PQ-1740 Qarori va me‘yoriy hujjatlar asosida ‖ algoritmiy ta‘minot ishlab chiqish va joriy etish keng ko’lamli hisoblanadi. Barcha tashkilot va muassasalarda avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ulardan keng ko’lamda foydalanish uchun algoritmlash tillarini o’rni katta hisoblanadi. Axborot tizimlari axborotni to’plash, saqlash va qayta ishlash uchun, keng imkoniyatli maqsadlarda samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Zamonaviy axborotlashtirish tizimi, ma‘lumotlar integratsiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta hajmdagi ma‘lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko’p sondagi foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo’ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyalarining avtomatlashtirilgan elementlarini qo’llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish tizimlarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratish uchun albatta birinchi navbatda muommo obektini infologik yoki diskretli modelini qurish dolzarb hisoblanadi. Infologik yoki diskretli modelni muommo obektiga qarab algoritmlash tillarini qaysi biri asosida yaratish kerakligini tanlab olinish kerak. Elektron hisoblash mashinalarini birinchi avlodlari yaratilishi bilan algoritmlash tillarini rivojlanishi ham boshlandi. Avval algoritm tuzuvchi mutaxassislar eng sodda mashina tilini o’zida ifodalovchi kompyuter komandalari bilan ishlaganlar. Bu komandalar nol va birlardan iborat uzun qatorlardan tashkil topgan edi. Keyinchalik insonlar uchun tushunarli bo’lgan mashina komandalarini o’zida saqlovchi assembler tili yaratildi. Shu vaqtlarda BASIC va COBOL singari yuqori sathli tillar ham paydo bo’ldiki, bu tillar yordamida so’z va gaplarning mantiqiy konstruksiyasidan foydalanib algoritmlash imkoniyati yaratildi. Ular komandalarni mashina tiliga interpretatorlar va kompilyatorlar yordamida o’tkazar edi. Algoritmlash tillari yaratilishi bo’yicha uchta turga ajratiladi: -quyi darajadagi; - o’rta darajadagi; -yo’qori darajadagi. 7 Bizga ma‘lumki, ma‘lum bir masalani yechish uchun buyruqlar ketma- ketligi ya‘ni algoritmni algoritmlash tilida yozilishida kamroq komandalardan foydalanilsa, bunday tillar darajasi yuqoriroq hisoblanadi. Quyi darajadagi algoritmlash tillari bevosita kompyuter qurilmalari bilan bog‘liq bo’lib buyruqlar ularning kodlari bilan yoziladi. Bu kabi buyruqlardan tashkil topgan algoritmlar katta hajmli bo’lib, ularni taxrirlash mushkul hisoblanadi. Dastlabki kompyuterlar(ENIAK, MESM va boshqalar) ana shunday tillarda ishlardi. O’rta darajadagi algoritmlash tillari buyruqlarida faqat raqamlar emas, balki insonlar tushunadigan bazi so’zlar ishlatila boshlandi(Assemblaer). Yuqori darajadagi algoritmlash tillari quyidagicha bosqichlarga bo’linadi: Algoritmik(Basic, Pascal, C va b.) Mantiqiy(Prolog, Lisp va b.) Obe‘ktga mo’ljallangan(Object Pascal, C++, Java va b.) Algoritmlash tillarida yaratilgan algoritmlar mashina tiliga Translyatorlar yordamida o’tkaziladi. Translyator(translator-tarjimon) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina tiliga tarjima qiladi. Translyatorlar ikki turda bo’ladi: - Kompilyatorlar(compiler-yig'uvchi) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina tiliga to’liq o’qib olib tarjima qiladi. -Interpretatorlar(interpreter — izohlovchi, og‘zaki tarjimon) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina tiliga satrma satr tarjima qiladi. Translyatorlarni bu ikkala turi bir biridan farq qiladi. Komplyatsiya qilingan algoritmlar bir muncha kam vaqt talab etadi, ya‘ni tezroq ishlaydi, lekin interpretatsiya qilingan algoritmlarni o’zgartirish osonroq hisoblanadi. 1.1. C++ da funksiyalar Dasturlash mobaynida bir xil ifodalarni, hisoblash jarayonlarini qayta – qayta hisoblashga to`g`ri keladi. Dasturlash tillarida, kompyuter hotirasini va dasturchining vaqtini tejash maqsadida, bunday takkorlanuvchi jarayonlarni dasturda ajratib yozib, unga asosiy daturdan, boshqa funksiyalardan murojaat qilish imkoniyatlari keltirilgan. Dasturning istalgan qismidan murojaat qilib, bir necha bor ishlatish mumkin bo`lgan operatorlar guruhiga funksiya deyiladi. C++ funksiyalar tili deyiladi. Chunki dasturda kamida bitta main funksiyasi bo'ladi. Asosiy dastur, asosiy funksiya deganda aynan manashu main funksiyasini tushunamiz. Asosiy dasturdan (yoki chaqiruvchi funksiyadan) xech qanday parameter qabul qilib olmaydigan funksiyalarga, parametrsiz funksiyalar deyiladi Parametrsiz funksiyaga murojaat qilishda dastur tanasida funksiya nomi yoziladi. Dasturda funksiya nomi operatorlar kabi ishlatiladi. Parametrsiz funksiyada asosiy dasturning barcha global o`zgaruvchilaridan foydalanish mumkin. Global o`zgaruvchilar Ham asosiy dasturda, ham funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o`zgaruvchilar global o'zgaruvchilar deyiladi. Global o'zgaruvchilar asosiy dasturda e`lon qilishi kerak. Lokal o`zgaruvchilar Faqat funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o'zgaruvchilarga local o'zgaruvchilar deyiladi. Ular funksiyada e`lon qilinadi. Funksiyada yana bir nechta ichki funksiyalardan foydalanish mumkin. Blok ichida e'lon qilingan o'zgaruvchilar, shu blok uchun lokal o'zgaruvchilar hisoblanadi. Bu o'zgaruvchilardan faqat blok ichida foydalanish mumkin. Parametrli funksiyalar Asosiy dasturdan (funksiyadan) chaqiriluvchi funksiyaga uzatilgan parametrlarni qabul qilib qayta ishlovchi funksiyalar parametrli funksiyalar deyiladi. Qiymat parametrlar – asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilar qiymatlarni qabul qilib oluvchi parametrlar. Funksiyaga murojaat qilinganida qiymat parametrlari uchun xotiradan joy ajratiladi. Funksiya tugaganida qiymat parametrlari uchun ajratilgan xotira bo'shatiladi. Ko'rsatkich parametrlar - asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilarning xotiradagi adresini qabul qilib oluvchi parametrlar. Ko'rsatkich parametrlari ustida bajarilgan har qanday o'zgarish, asosiy dasturdagi o'zgaruchilarning xotira adresida sodir bo'ladi. (Ya'ni asosiy dasturdagi o'zgaruvchi qiymati o'zgaradi) Eslatma: Qiymat parametrlari va ko'rsatkich parametrlar toifasi, asosiy dasturdagi qiymati uzatilayotgan o`zgaruvchilar toifasi bilan bir xil bo`lishi lozim. Funksiyadan chiqish Ixtiyoriy funksiyadan chiqish uchun return xizmatchi so'zi ishlatiladi. 2-Reja Misol 1: To'g'ri burchakli uchburchakning katetlari berilgan. (3, 4), (6, 8), (12, 5) bo'lgan xollar uchun uchburchak gipotenuzasini hisoblovchi dastur tuzilsin. 1) Parametrli funksiya #include #include // funksiya prototipi float hisobla(float , float ); int main() { float c; c = hisobla(3, 4); cout << c << endl; c = hisobla(6, 8); cout << c << endl; c = hisobla(12, 5); cout << c << endl; system ("pause"); return 0; } float hisobla(float a, float b) { //lokal o'zgaruvchi float natija; natija = sqrtf(a*a + b*b); return natija; } 2) void toifasidagi parametrli funksiya #include #include // funksiya prototipi void hisobla(float , float ); int main() { hisobla(3, 4); hisobla(6, 8); hisobla(12, 5); system ("pause"); return 0; } void hisobla(float a, float b) { float c; c = sqrtf(a*a + b*b); cout << c << endl; } 1.2. C++ da funksiya turlari Parametrsiz funksiyaning o'zi ham 2 xil bo'lishi mumkin: 1) Asosiy dasturga (yoki chaqiruvchi funksiyaga) natijani qaytaruvchi. 2) void turidagi funksiya bo'lib, asosiy dasturdan (yoki chaqiruvchi funksiyadan) xech qanday parametr qabul qilib olmaydi xam, asosiy dasturga xech qanday natija qaytarmaydi ham. Parametrsiz funksiyaga murojaat qilishda dastur tanasida funksiya nomi yoziladi. Dasturda funksiya nomi operatorlar kabi ishlatiladi. Parametrsiz funksiyada asosiy dasturning barcha global o`zgaruvchilaridan foydalanish mumkin. Global o`zgaruvchilar Ham asosiy dasturda, ham funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o`zgaruvchilar global o'zgaruvchilar deyiladi. Global o'zgaruvchilar asosiy dasturda e`lon qilishi kerak. Lokal o`zgaruvchilar Faqat funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o'zgaruvchilarga local o'zgaruvchilar deyiladi. Ular funksiyada e`lon qilinadi. Funksiyada yana bir nechta ichki funksiyalardan foydalanish mumkin. Blok ichida e'lon qilingan o'zgaruvchilar, shu blok uchun lokal o'zgaruvchilar hisoblanadi. Bu o'zgaruvchilardan faqat blok ichida foydalanish mumkin. Parametrli funksiyalar Asosiy dasturdan (funksiyadan) chaqiriluvchi funksiyaga uzatilgan parametrlarni qabul qilib qayta ishlovchi funksiyalar parametrli funksiyalar deyiladi. Qiymat parametrlar – asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilar qiymatlarni qabul qilib oluvchi parametrlar. Funksiyaga murojaat qilinganida qiymat parametrlari uchun xotiradan joy ajratiladi. Funksiya tugaganida qiymat parametrlari uchun ajratilgan xotira bo'shatiladi. Ko'rsatkich parametrlar - asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilarning xotiradagi adresini qabul qilib oluvchi parametrlar. Ko'rsatkich parametrlari ustida bajarilgan har qanday o'zgarish, asosiy dasturdagi o'zgaruchilarning xotira adresida sodir bo'ladi. (Ya'ni asosiy dasturdagi o'zgaruvchi qiymati o'zgaradi) Eslatma: Qiymat parametrlari va ko'rsatkich parametrlar toifasi, asosiy dasturdagi qiymati uzatilayotgan o`zgaruvchilar toifasi bilan bir xil bo`lishi lozim. S i z k o' p m a r t a f un ks i y an i u sh bu da r s ga ch a i s hl at i b k el di ng i z . m ai n( ) ha m bi r f u nk si ya hi so bl an ad i . d as t u r i s hg a t u sh ga n va qt i d a b i r i nc hi bo 'l i b us hb u f u nk si ya i s hl ay di . Bu s t a nd ar t f u nk si ya bo 'l i b si z ha m s hu k ab i f u nk si ya l a r ya r a t i sh i n gi z m u m k i n . Fu nk si ya yar at i s h u ch un bi r i n ch i f un ks i y a q ay t a r a di ga n t i p yo ki f u nk si ya t ur i ke yi n no m i v a ( ) oc hi l a di . qa vs i ch i d a si z m a' l u m o t l ar y a' ni pa r a m e t r l ar n i qa bu l qi l a si z. Fu nk t s i y a en g y uq or i qi ym at i n i t o pi sh u ch un f o yd al an i s h m u m k i n X va y : m ax( x , y ) cout << max( 13 , 15 ); Va f un kt si ya x va y ni ng e ng p as t q i y m a t i ni t op i s h u ch un i sh l a t i l i sh i m u m k i n : m i n( x , y ) cout << min( 5 , 10 ); C ++ <cmath> Kutubxonasi. sq rt ( Kv ad r a t i l di z) , ro und ( s on ni a yl an t i r ad i ) v a l o g ( na t u r a l l o gar i f m ) ka bi b os hq a f un kt si ya l a r n i < cm at h> ku t u bx on as i d a t op i s h m u m k i n : # include <iostream> # include <cmath> using namespace std; int main () { cout << sqrt ( 64 ) << "\n" ; cout << round ( 2.6 ) << "\n" ; cout << log ( 2 ) << "\n" ; return 0 ; } 8 3 0.693147 Boshqa matematik vazifalar . Bo sh qa M at h f un kt s i y al ar i ( <c m a t h > ku t u bx on as i d a) r o' yx at i n i qu yi da gi j a dv al da t o pi s h m um ki n: C++ da funksiya unga murojaat qilingan funksiyadan oldin aniqlangan bo’lishi kerak. Agar kub hajmini topishdagi volume_cube funksiyasi main funksiyasidan dan keyin yozilgan bo’lsa hatolik bo’ladi. Funksiya prototipi deb funksiyaning tanasini yozmasdan uni e’lon qilishga aytiladi. Prototip funksiya qaytaradigan tipi, nomi va parametrlar ro’yxatidan iborat bo’ladi. Funksiya tanasini undan so’ng yozishimiz mumkin. #include #include using namespace std; double volume_cube ( double r); //funksiya prototipi int main () { double r1, r2; cin>>r1>>r2; double v1 = volume_cube(r1); double v2 = volume_cube(r2); cout<<"v1="<<v1<< endl<<"v2="< } double volume_cube(double r) { return 4 / 3.0 * M_PI * r * r * r; } Funksiya prototipi nuqtali vergul bilan yakunlanadi. Blok sxema n! ni hisoblaydigan funksiya tuzamiz. n !=1•2•3•…• n ; A sosiy dasturda orqali qism dasturga(fumsiyaga) murojaat qilamiz. C++ da dasturlashning asosiy bloklaridan biri funksiyalardir. Funksiyalar dasturchi ishini juda yengillashtiradi. Funksiyalar yordamida programma modullashadi , qismlarga bo'linadi. Bu esa keyinchalik dasturni rivojlantirishni osonlashtiradi. Bunda dasturchi yozgan funksiyalar C++ ning standart kutubhonasi va boshqa kutubhonalar ichidagi funksiyalar bilan birlashtiriladi. Bu esa ishni osonlashtiradi. Ko'p holda dasturda takroran bajariladigan amalni funksiya sifatida yozish va kerakli joyda ushbu funksiyani chaqirish mumkin. Dastur yozilish davrida hatolarni topishni yengillashtiradi. Bu funksiya void (bo’sh, hech narsasiz) tipidagi qiymatni qaytaradi. Boshqacha qilib aytganda qaytargan qiymati bo’sh to’plamdir. Lekin funksiya hech narsa qaytarmaydi deya olmaymiz. Chunki hech narsa qaytarmaydigan mahsus funksiyalar ham bor. Ularning qaytish qiymati belgilanadigan joyga hech narsa yozilmaydi. Biz unday funksiyalarni keyinroq ko’rib chiqamiz. Bu yerda bir nuqta shuki, agar funksiya mahsus bo’lmasa, lekin oldida qaytish qiymati tipi ko’rsatilmagan bo'lsa, qaytish qiymati int tipiga ega deb qabul qilinadi. void qaytish tipli funksiyalardan chiqish uchun return; deb yozsak yetarlidir. Yoki return ni qoldirib ketsak ham bo’ladi. Funksiyaning qismlari bajaradan vazifasiga ko’ra turlicha nomlanadi. Yuqorida korib chiqqanimiz funksiya aniqlanishi (function definition) deyiladi , chunki biz bunda funksiyaning bajaradigan amallarini funksiya nomidan keyin, {} qavslar ichida aniqlab yozib chiqyapmiz. Funksiya aniqlanishida {} qavslardan oldin nuqta-vergul (;) qo'yish hatodir. Bundan tashqari funksiya e’loni, prototipi yoki deklaratsiyasi (function prototype) tushunchasi qo'llaniladi. Bunda funksiyaning nomidan keyin hamon nuqta-vergul qo'yiladi, funksiya tanasi esa berilmaydi. C++ da funksiya qo’llanilishidan oldin uning aniqlanishi yoki hech bo'lmaganda e’loni kompilyatorga uchragan bo'lishi kerak. Agar funksiya e’loni boshqa funksiyalar aniqlanishidan tashqarida berilgan bo'lsa, uning kuchi ushbu fayl ohirigacha boradi. Biror bir funksiya ichida berilgan bo'lsa kuchi faqat o'cha funksiya ichida tarqaladi. E’lon fayllarda aynan shu funksiya e’lonlari berilgan bo’ladi. Funksiya e’loni va funksiya aniqlanishi bir-biriga mos tushishi kerak. Funksiya e’lonlarda kirish parametrlarining faqat tipi yozish kifoya, huddi square() funksiyasidek. Yoki kiruvchi parametrlarning nomi ham berilishi mumkin, bu nomlar kompilyator tarafidan etiborga olinmaydi, biroq dasturning o'qilishini ancha osonlashtiradi. Bulardan tashqari C++ da funksiya imzosi (function signature) tushunchasi bor. Funksiya imzosiga funksiya nomi, kiruvchi parametrlar tipi , soni, ketma-ketligi kiradi. Funksiyadan qaytuvchi qiymat tipi imzoga kirmaydi. 1.3.Elementar matematik funksiyalar Dasturlash mobaynida bir xil ifodalarni, hisoblash jarayonlarini qayta – qayta hisoblashga to`g`ri keladi. Dasturlash tillarida, kompyuter hotirasini va dasturchining vaqtini tejash maqsadida, bunday takkorlanuvchi jarayonlarni dasturda ajratib yozib, unga asosiy daturdan, boshqa funksiyalardan murojaat qilish imkoniyatlari keltirilgan. C++ funksiyalar tili deyiladi. Chunki dasturda kamida bitta main funksiyasi bo'ladi. Asosiy dastur, asosiy funksiya deganda aynan manashu main funksiyasini tushunamiz. Asosiy dasturdan (yoki chaqiruvchi funksiyadan) xech qanday parameter qabul qilib olmaydigan funksiyalarga, parametrsiz funksiyalar deyiladi. Parametrsiz funksiyaning o'zi ham 2 xil bo'lishi mumkin: 1) Asosiy dasturga (yoki chaqiruvchi funksiyaga) natijani qaytaruvchi. 2) void turidagi funksiya bo'lib, asosiy dasturdan (yoki chaqiruvchi funksiyadan) xech qanday parametr qabul qilib olmaydi xam, asosiy dasturga xech qanday natija qaytarmaydi ham. Parametrsiz funksiyaga murojaat qilishda dastur tanasida funksiya nomi yoziladi. Dasturda funksiya nomi operatorlar kabi ishlatiladi. Global o'zgaruvchilar asosiy dasturda e`lon qilishi kerak. Ular funksiyada e`lon qilinadi. Funksiyada yana bir nechta ichki funksiyalardan foydalanish mumkin. Blok ichida e'lon qilingan o'zgaruvchilar, shu blok uchun lokal o'zgaruvchilar hisoblanadi. Bu o'zgaruvchilardan faqat blok ichida foydalanish mumkin. Qiymat parametrlar – asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilar qiymatlarni qabul qilib oluvchi parametrlar. Funksiyaga murojaat qilinganida qiymat parametrlari uchun xotiradan joy ajratiladi. Funksiya tugaganida qiymat parametrlari uchun ajratilgan xotira bo'shatiladi. Ko'rsatkich parametrlar - asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilarning xotiradagi adresini qabul qilib oluvchi parametrlar. Ko'rsatkich parametrlari ustida bajarilgan har qanday o'zgarish, asosiy dasturdagi o'zgaruchilarning xotira adresida sodir bo'ladiEslatma: Qiymat parametrlari va ko'rsatkich parametrlar toifasi, asosiy dasturdagi qiymati uzatilayotgan o`zgaruvchilar toifasi bilan bir xil bo`lishi lozim. Misol 1 : To'g'ri burchakli uchburchakning katetlari berilgan. (3, 4), (6, 8), (12, 5) bo'lgan xollar uchun uchburchak gipotenuzasini hisoblovchi dastur tuzilsin. 1) Parametrli funksiya #include <iostream.h> #include <math.h> // funksiya prototipi float hisobla(float , float ); int main() { float c; c = hisobla(3, 4); cout << c << endl; c = hisobla(6, 8); cout << c << endl; c = hisobla(12, 5); cout << c << endl; system ("pause"); return 0; } float hisobla(float a, float b) { //lokal o'zgaruvchi float natija; natija = sqrtf(a*a + b*b); return natija; } 2) void toifasidagi parametrli funksiya #include <iostream.h> #include <math.h> // funksiya prototipi void hisobla(float , float ); int main() { hisobla(3, 4); hisobla(6, 8); hisobla(12, 5); system ("pause"); return 0; } void hisobla(float a, float b) { float c; c = sqrtf(a*a + b*b); cout << c << endl; } Misol 2: Global va lokal o'zgaruvchilarga murojaatni o'rganish #include <iostream.h> int x = 5; // global o'zgaruvchi int main() { int x = 9; // lokal o'zgaruvchi std::cout << "lokal x=" << x << std::endl; std::cout << "global x=" << ::x << std::endl; system ("pause"); return 0; } Misol 3: Kiritilgan n sonini 3 - darajasini hisoblovchi funksiya tuzilsin #include <iostream.h> void kub (int *); int main() { int n; cout << "n="; cin >> n; kub (&n); cout << "n ning qiymati =" << n << endl; system ("pause"); return 0; } void kub (int *nPtr) { *nPtr = *nPtr * *nPtr * *nPtr; } Misol 4: Ikkita son yig'indisini funksiya orqali hisoblovchi dastur tuzilsin #include <iostream.h> // funksiya prototipi int sum(int , int); void sum(int , int, int *); int sum(int *, int *); void sum(int *, int *, int *); int main() { int a, b, c; cout << "a="; cin >> a; cout << "b="; cin >> b; c = sum(a, b); cout << "1-sul natijasi=" << c << endl; sum(a, b, &c); cout << "2-sul natijasi=" << c << endl; c = sum(&a, &b); cout << "3-usul natijasi=" << c << endl; sum(&a, &b, &c); cout << "4-usul natijasi=" << c << endl; system ("pause"); return 0; } // 1 - usul int sum(int son1, int son2) { int natija; natija = son1 + son2; return natija; } // 2 - usul void sum(int son1, int son2,int *natija) { *natija = son1 + son2; } // 3 - usul int sum(int *son1, int *son2) { int natija; natija = *son1 + *son2; return natija; } // 4 - usul void sum(int *son1, int *son2,int *natija) { *natija = *son1 + *son2; } Standart kutubhonaning matematik funksiyalari ko’pgina amallarni bajarishga imkon beradi. Biz bu kutubhona misolida funksiyalar bilan ishlashni ko’rib chiqamiz. Masalan bizning dasturimizda quyidagi satr bor bo'lsin: double = k; int m = 123; k = sin(m); Kompilyator ushbu satrni ko'rganida, standart kutubhonadan sin funksiyasini chaqiradi. Kirish qiymati sifatida m ni berdik. Javob, ya’ni funksiyadan qaytgan qiymat k ga berildi. Funksiya agumentlari o’zgarmas sonlar (const), o'zgaruvchilar, ifodalar va boshqa mos keluvchi qiymat qaytaradigan funksiyalar bo'lishi mumkin. Masalan: int g = 49, k = 100; cout << "4900 ning ildizi -> "<< sqrt( g * k ); Ekranda: 4900 ning ildizi -> 70; Matematik funksiyalar aksariyat hollarda double tipidagi qiymat qaytarishadi. Kiruvchi argumentning tipi sifatida esa double ga keltirilishi mumkin bo’lgan tip beriladi. Bu funksiyalarni ishlatish uchun math.h (yangi ko'rinishda cmath) e’lon faylini include bilan asosiy dastur tanasiga kiritish kerak. Quyida matematik funksiyalar kutubhonasining bazi bir a'zolarini beraylik. x va y o'zgaruvchilari double tipiga ega. Matematik funksiyalar Funksiya Aniqlanishi Misol ceil(x) x ni x dan katta yoki unga teng b-n eng kichik butun songacha yahlitlaydi ceil(12.6) = 13.0 ceil(-2.4) = -2.0 cos(x) x ning trigonometrik kosinusi (x radianda) cos(0.0) = 1.0 exp(x) e ning x chi darajasi (eskponetsial f-ya) exp(1.0) = 2.71828 exp(2.0) = 7.38906 fabs(x) x ning absolut qiymati x>0 => abs(x) = x x=0 => abs(x) = 0.0 x abs(x) = -x floor(x) x ni x dan kichik bo'lgan eng katta butun songacha yahlitlaydi floor(4.8) = 4.0 floor(-15.9) = -16.0 fmod(x,y) x/y ning qoldig'ini kasr son tipida beradi fmod(7.3,1.7) = 0.5 log(x) x ning natural lagorifmi (e asosiga ko'ra) log(2.718282)= 1.0 log10(x) x ning 10 asosiga ko'ra lagorifmi log10(1000.0)=3.0 pow(x,y) x ning y chi darajasini beradi pow(3,4)= 81.0 pow(16,0.25) = 2 sin(x) x ning trigonometrik sinusi (x radianda) sin(0.0)= 0.0 sqrt(x) x ning kvadrat ildizi sqrt(625.0)= 25.0 tan(x) x ning trigonometrik tangensi (x radianda) tan(0.0) = 0 4.3 Algoritm kutubxonasi funksiyalari Hаr bir funksiya – funksiyalаr shаblоni yoki funksiyalаr shаblоni to’plаmi yordаmidа ifоdаlаnаdi. SHundаy qilib, funksiya hаr хil tipdаgi qiymаtlаrgа egа bo’lgаn hаr хil kоntеynеrlаr bilаn ishlаy оlаdi. Bаrchа funksiyalаrni аrgumеntlаri (begin, end) yarim оrаliqlаr bo’lаdi. O’zgаrtirmаydigаn funksiyalаr 1. Оrаliqdаgi elеmеntlаrni o’zgаrtirmаydigаn funksiya. for_earch() оrаliqning хаr bir elеmеnti uchun оpеrаtsiyalаrni bаjаrаdi find() qiymаtni оrаliqdаgi birinchi kirishini tоpаdi find_if() оrаliqdа prеdikаtgа birinchi mоslаshuvini tоpаdi count() qiymаtni kеtmа-kеtlikkа kirishini хisоblаydi count_if() оrаliqdа prеdikаtni bаjаrilishini хisоblаydi min_element() оrаliqdаgi eng kichik qiymаt max_element() оrаliqdаgi eng kаttа qiymаt 2. Оrаliqdаgi elеmеntlаrni bоshqа оrаliqgа nusхаsini оlib o’tish funksiyalаri. copy() birinchi elеmеntdаn bоshlаb оrаliqni nusхаsini оlаdi copy_bacwards() охirgi elеmеntdаn bоshlаb оrаliqni nusхаsini оlаdi replace_copy() ko’rsаtilgаn qiymаtgа egаbo’lgаn elеmеntlаrni аlmаshtirib nusхаsini оlаdi. replace_copy_if() prеdikаtni bаjаrish jаrаyonidа elеmеntlаrni аlmаshtirgаn хоldа оrаliqni nusхаsini оlаdi remove_copy() ko’rsаtilgаn qiymаtgа egа bo’lgаn elеmеntlаrni o’chirgаn хоldа оrаliqni nusхаsini оlаdi remove_copy_if() prеdikаtni bаjаrish jаrаyonidа elеmеntlаrni o’chirgаn хоldа оrаliqni nusхаsini оlаdi unique_copy() tеng bo’lgаn qоshni elеmеntlаrni o’chirgаn хоldа оrаliqni nusхаsini оlаdi rotate_copy() nusхаsini оlish jаrаyonidа elеmеntlаrni sikl bo’yichа surаdi 3. ikkitа оrаliqni sоlishtirish funksiyalаri search() оrаliqni birinchi kiritilishini tоpаdi find_end() оrаliqni охirgi kiritilishini tоpаdi equal ikkitа оrаliqni tеngligini tеkshirаdi mismatch ikkitа оrаliqdаgi fаrqlаnаdigаn birinchi elеmеntni qаytаrаdi lexicographical_compare() ikkitа оrаliqni lеksikоgrаfik sоlishtirilishi 4. Sаrаlаngаn оrаliqdа tоpish funksiyalаr lower_bound() sаrаlаngаn оrаliqdа qiymаtni birinchi kirishini tоpаdi upper_bound() ko’rsаtilgаn qiymаtdаn kаttа bo’lgаn birinchi elеmеntni tоpаdi binary_search() sаrаlаngаn оrаliqdа ko’rsаtilgаn elеmеnt mаvjudligini аniqlаydi 5. ikkitа sаrаlаgаn оrаliqni sоlishtirish funksiyai includes() bittа оrаliqni ikkinchi оrаliqgа tеgishliligini (kirishini) tеkshirish. 6. ikkitа sаrаlаngаn оrаliq ustidаgi funksiyalаr set_union() оrаliqlаrni birlаshtirish set_intersection() оrаliqlаrni o’zаrо kеsishi set_difference() оrаliqlаrni аyirmаsi set_symmetric_difference() оrаtiqlаrni simmеtrik аyirmаsi merge() ikkitа оrаliqni birlаshtirish O’zgаrtiruvchi funksiyalаr 1. Оrаliqdа elеmеntlаrni аlmаshtirish funksiyalаri ko’rsаtilgаn qiymаtdаgi bаrchа elеmеntlаrni аlmаshtirаdi replace() ko’rsаtilgаn qiymаtli elеmеntlаrni аlmаshtirаdi replace_if() prеdikаt bаjаrilgаndа elеmеntlаrni аlmаshtirаdi 2. Оrаliqdа elеmеntlаrni o’chirish funksiyalаri remove() ko’rsаtilgаn qiymаtdаgi bаrchа elеmеntlаrni o’chirаdi remove_if() prеdikаt bаjаrilgаndа elеmеntlаrni o’chirаdi unique() tеng bo’lgаn qo’shni elеmеntlаrni o’chirаdi 3. Оrаliqdа elеmеntlаrni jоyini аlmаshtirish funksiyalаri reverse() elеmеntlаrni kеtmа-kеtlik tаrtibini tеskаrisigа аlmаshtirаdi rotate() sikl bo’yichа elеmеntlаrni siljitаdi partition() elеmеntlаr tаrtibini o’zgаrtirаdi, bundа kritеriyagа jаvоb bеrаdigаn elеmеntlаr оldidа bo’lаdi partition_stable() partition() gа o’хshаsh, lеkin kritеriyagа jаvоb bеrаdigаn vа jаvоb bеrmаydigаn elеmеntlаrni kеtmа-kеtlik tаrtibini sаqlаydi next_permutation() lеksikоgrаfik tаrtibdаgi kеyingi аlmаshuv prev_permutation() l еksikоgrаfik tаrtibdаgi оldingi аlmаshuv . Оrаliqdаgi elеmеntlаrni sаrаlаsh funksiyalаri. sort() оrаliqni sаrаlаydi partial_sort() оrаliqning qismini sаrаlаydi stable_sort() tеng elеmеntlаrni kеtmа-kеtlik tаrtibini sаqlаgаn хоldа оrаliqni sаrаlаydi . ikkitа оrаliqlаr uchun o’zgаrituvchi funksiyalаr transform() elеmеntlаrni mоdifikаtsiyalаydi (vа nusхаsini оlаdi), хаmdа ikkitа оrаliqdаgi elеmеntlаrni birlаshtirаdi swap_ranges ikkitа оrаliqni jоyini аlmаshtirаdi . Intеrvаl uchun sоnli funksiyalаr. elеmеntlаrning bаrchа qiymаtlаrini birlаshtirаdi (yig’indini, ko’pаytmаni vа х.k. хisоblаydi) inner_product() ikkitа оrаliqdаgi bаrchа elеmеntlаrni birlаshtirish (skаlyar ko’pаytmаsini vа х.k.lаrni хisоblаydi) adjacent_difference() хаr bir elеmеntni uni оldingi qiymаti bilаn birlаshtirish (аyirmаsi vа х.k.lаrni хisоblаydi.) partial_sum() хаr bir elеmеntni ulаrning оldingi qiymаtlаri bilаn birlаshtirаdi ( bаrchа хususiy yig’indilаrni vа х.k. хisоblаydi) Bu qismda dasturdagi ma’lumot strukturalari bilan tanishishni boshlaymiz. Dasturda ikki asosiy tur ma'lumot strukturalari mavjuddir. Birinchisi statik, ikkinchisi dinamikdir. Statik deganimizda hotirada egallagan joyi o’zgarmas, dastur boshida beriladigan strukturalarni nazarda tutamiz. Dinamik ma’lumot tiplari dastur davomida o’z hajmini, egallagan hotirasini o’zgartirishi mumkin. Agar struktura bir hil kattalikdagi tiplardan tuzilgan bo'lsa, uning nomi massiv (array) deyiladi. Massivlar dasturlashda eng ko'p qo'laniladigan ma’lumot tiplaridir. Massivlar hotirada ketma-ket joylashgan, bir tipdagi o'zgaruvchilar guruhidir. 70 Ko’rib turganimizdek, elementga murojaat qilish uchun massiv nomi va [] qavslar ichida element indeksi yoziladi. Bu yerda birinchi element qiymati 4, ikkinchi element - 1 nomerli indeksda -44 qiymatlari bor ekan. Ohirgi element indeksi n-1 bo'ladi (n - massiv elementlari soni). [] qavslar ichidagi indeks butun son yoki butun songa olib keluvchi ifoda bo'lmog'i lozim. Masalan: int k = 4, l = 2; m[ k-l ] = 77; // m[2] = 77 m[3] *= 2; // m[3] = 46 double d = m[0] * 6; // d = 24 cout << m[1]; // Ekranda: -44 Massivlarni ishlatish uchun ularni e’lon qilish va kerak bo'lsa massiv elementlarini initsalizatsiya qilish kerak. Massiv e’lon qilinganda kompilyator elementlar soniga teng hajmda hotira ajratadi. Masalan yuqorida qo’llanilgan char tipidagi m massivini e’lon qilaylik. char m[4]; Bu yerdagi 4 soni massivdagi elementlar miqdorini bildiradi. Bir necha massivni e'londa bersak ham bo'ladi: int m1[4], m2[99], k, l = 0; Massiv elementlari dastur davomida initsalizatsiya qilishimiz mumkin, yoki boshlang’ich qiymatlarni e’lon vaqtida, {} qavslar ichida ham bersak bo’ladi. {} qavslardagagi qiymatlar massiv initsalizaytsiya ro’yhati deyiladi. int n[5] = {3, 5, -33, 5, 90}; Yuqorida birinchi elementning qiymati 3, ikkinchiniki 5 ... ohirgi beshinchi element qiymati esa 90 bo’ldi. Misol: double array[10] = {0.0, 0.4, 3.55}; Bu yerdagi massiv tipi double bo'ldi. Ushbu massiv 10 ta elementdan iboratdir. 71 {} qavslar ichida esa faqat boshlangich uchta element qiymatlari berildi. Bunday holda, qolgan elementlar avtomatik tarzda nolga tenglashtiriladi. Bu yerda aytib o'tishimiz kerakki, {} qavslar ichida berilgan boshlangish qiymatlar soni massivdagi elementlar sonidan katta bo'lsa, sintaksis hatosi vujudga keladi. Masalan: char k[3] = {3, 4, 6, - 66, 34, 90}; // Hato! Uch elementdan iborat massivga 6 dona boshlangich qiymat berilyapti, bu hatodir. Boshqa misolni ko'rib chiqaylik: int w[] = {3, 7, 90, 78}; w nomli massiv e’lon qilindi, lekin [] qavslar ichida massivdagi elementlar soni berilmadi. Bunday holda necha elementga joy ajratishni kompilyator {} qavslar ichidagi boshlangich qiymatlar miqdoriga qarab biladi. Demak, yuqoridagi misolda w massivimiz 4 dona elementdan iborat bo'ladi. E’lon davridagi massiv initsalizatsiya ro'yhati dastur ijrosi vaqtidagi initsalizatsiyadan ko'ra tezroq ishlaydigan mashina kodini vujudga keltiradi. 2.1.Funksiya grafiklari Grafik ma'lumotlar strukturasi bo'lib, quyidagi ikkita komponentdan iborat: 1. Cho'qqilarning chekli to'plami tugunlar deb ham ataladi. 2. (u, v) ko'rinishdagi tartiblangan juftlikning chekli to'plami chekka deb ataladi. Juftlik tartiblangan, chunki (u, v) yo'naltirilgan grafik (di-graf) holatida (v, u) bilan bir xil emas. Shakl juftligi (u, v) cho'qqi u dan v cho'qqigacha chekka borligini bildiradi. Qirralarda og'irlik/qiymat/narx bo'lishi mumkin. Grafiklar ko'plab real hayot ilovalarini ko'rsatish uchun ishlatiladi: Grafiklar tarmoqlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Tarmoqlar shahar yoki telefon tarmog'i yoki elektron tarmoqdagi yo'llarni o'z ichiga olishi mumkin. Grafiklar linkedIn, Facebook kabi ijtimoiy tarmoqlarda ham qo'llaniladi. Masalan, Facebook-da har bir shaxs tepa (yoki tugun) bilan ifodalanadi. Har bir tugun tuzilma bo'lib, shaxs identifikatori, ismi, jinsi va mahalliy til kabi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Grafikning qo'shimcha ilovalari uchun buni ko'ring. Quyida 5 ta burchakli yo'naltirilmagan grafik misoli keltirilgan. Quyidagi ikkitasi grafikning eng ko'p ishlatiladigan tasvirlari. 1. Qo‘shnilik matritsasi 2. Qo'shnilar ro'yxati Insidans matritsasi va Insidans List kabi boshqa ko'rinishlar ham mavjud. Grafik tasvirni tanlash vaziyatga xosdir. Bu butunlay bajariladigan operatsiyalar turiga va foydalanish qulayligiga bog'liq. Qo'shnilik matritsasi: Qo'shnilik matritsasi - bu V x V o'lchamdagi 2D massiv, bu erda V - grafikdagi cho'qqilar soni. 2D massiv adj[][] bo‘lsin, slot adj[i][j] = 1 i cho‘qqidan j cho‘qqigacha chekka borligini bildiradi. Yo'naltirilmagan grafik uchun qo'shnilik matritsasi har doim simmetrikdir. Qo'shnilik matritsasi vaznli grafiklarni ko'rsatish uchun ham ishlatiladi. Agar adj[i][j] = w bo'lsa, u holda i cho'qqidan j cho'qqigacha w og'irlikdagi chekka mavjud. Yuqoridagi misol grafik uchun qo'shnilik matritsasi : Taroziga soling: vakillikni amalga oshirish va kuzatish osonroq. Chetni olib tashlash O (1) vaqtni oladi. “u” cho‘qqisidan “v” cho‘qqisiga chekka bor-yo‘qligi kabi so‘rovlar samarali va O(1) ni bajarish mumkin. Kamchiliklari: O(V^2) ko'proq joy sarflaydi. Grafik siyrak bo'lsa ham (kamroq chekkalarni o'z ichiga oladi), u bir xil joyni egallaydi. Cho'qqi qo'shilishi O(V ^ 2) vaqtidir. Bir cho'qqining barcha qo'shnilarini hisoblash O (V) vaqtni oladi (samarali emas). Iltimos, qo'shnilik matritsasining Python ilovasi namunasi uchun buni ko'ring. Qo'shni matritsa uchun kirishni amalga oshirish #include <iostream> using namespace std; int main() { // n is the number of vertices // m is the number of edges int n, m; cin >> n >> m ; int adjMat[n + 1][n + 1]; for ( int i = 0; i < m; i++){ int u , v ; cin >> u >> v ; adjMat[u][v] = 1 ; adjMat[v][u] = 1 ; } return 0; } Qo'shnilar ro'yxati: Ro'yxatlar massivi ishlatiladi. Massivning o'lchami uchlari soniga teng. Massiv [] massiv bo‘lsin. Kirish massivi[i] i-chi cho'qqiga qo'shni cho'qqilar ro'yxatini ifodalaydi. Bu tasvirdan vaznli grafikni ifodalash uchun ham foydalanish mumkin. Qirralarning og'irliklari juftliklar ro'yxati sifatida ifodalanishi mumkin. Quyida yuqoridagi grafikning qo'shnilik ro'yxati ko'rsatilgan . E'tibor bering, quyida keltirilgan dasturda biz bog'langan ro'yxat o'rniga qo'shni ro'yxatlarni ko'rsatish uchun dinamik massivlardan (Java'da C++/ArrayList'dagi vektor) foydalanamiz. Vektorni amalga oshirish kesh qulayligining afzalliklariga ega. // A simple representation of graph using STL #include <bits/stdc++.h> using namespace std; // A utility function to add an edge in an // undirected graph. void addEdge(vector< int > adj[], int u, int v) { adj[u].push_back(v); adj[v].push_back(u); } // A utility function to print the adjacency list // representation of graph void printGraph(vector< int > adj[], int V) { for ( int v = 0; v < V; ++v) { cout << "\n Adjacency list of vertex " << v << "\n head " ; for ( auto x : adj[v]) cout << "-> " << x; printf ( "\n" ); } } int main() { int V = 5; vector< int > adj[V]; addEdge(adj, 0, 1); addEdge(adj, 0, 4); addEdge(adj, 1, 2); addEdge(adj, 1, 3); addEdge(adj, 1, 4); addEdge(adj, 2, 3); addEdge(adj, 3, 4); printGraph(adj, V); return 0; } Taroziga soling: joyni tejaydi O(|V|+|E|) . Eng yomon holatda, grafikda C(V, 2) chekka soni bo'lishi mumkin, shuning uchun O(V ^ 2) bo'sh joy sarflanadi. Cho'qqi qo'shish osonroq. Bir cho'qqining barcha qo'shnilarini hisoblash optimal vaqtni oladi. Kamchiliklari: U cho'qqidan v cho'qqigacha chekka bor-yo'qligi kabi so'rovlar samarali emas va O(V) ni bajarish mumkin. Hayotiy masalalarda grafiklar siyrak (|E| <<|V|2). Shuning uchun qo'shni ro'yxatlar Ma'lumotlar strukturasi odatda grafiklarni saqlash uchun ishlatiladi. Qo'shnilik matritsasi bunday algoritmlar uchun vaqtga bog'liq murakkablikni (|V|2) amalga oshiradi. 2.2.Dasturiy tizimlar texnikasi uchun yaratilgan barcha dastiriy ta'minotlarda vaqt o'tishi bilan eskirish yuz berishini ta'kidlash kerak. Avvalgi dasturiy ta'minotlar - operatsion tizim, translyatorlar, amaliy dasturlar paketIari hozirgi kunga kelib ma'lum miqdorda o'zgardi. DT avlodlari, operatsion tizim yangilanib borilmoqda, hatto mayda dasturlaming ham bir qancha turlari yaratildi. Ular ko'payib borishi bilan dastuming imkoniyatlari, hajmi, qulayliklari oshirilib borildi. Dasturlarga bo'lgan talablar tez va jadal oshib bormoqda. Kecha o'rnatilgan dastur ertasiga bir oz qulaylik bilan yangi ko'rinish olmoqda. Hattoki operatsion tizimlar ham yildan-yilga o'z ichiga chuqurroq manoga ega bo'lgan funksiyalarni olgan holda ishlab chiqarilmoqda. Bu borada texnika inson aql-zakovati va ftkrlash darajasiga yaqinlashib bormoqda. Hozirgi kunda "aynan manashu yaratilgan dastur bizga mangu xizmat qiladi" deb aytishimiz noo'rin hisoblanadi. Chunki kelajak bunday noananaviy so'zni qabul qila olmaydi. Bugungi kunda shuni aytishimiz mumkin-ki, dasturiy ta'minotlar bir oz murakkablashdi: operatsion tizimlar va qobiqlar; • dasturiy tizimlar (translyatorlar, dastur osti kutubxonalari, otladchiklar va h.,k.); • uskunaviy tizimlar; • dastur paketlarining integratsiyalashganligi; • dinamik elektron jadvallar; • mashinaviy grafik tizimlari; • ma'lumotIar bazasini boshqarish tizimlari (mbbt); • amaliy dasturiy ta'minot. Bu kalassifikatsiyalarni tugab borayotgan manbalar deb atashimiz mutlaqo 4 noo'rin bo'ladi, lekin u kamroq yoki ko'proq YO'nalishlami qamrab oldi va dasturiy ta'minot rivojlanishini ko'rsatib berdi. Tizimli dasturiy ta'minot bu dasturlar to'plami bo'lib (mikroprotsessor, bir-biri bilan aloqada bo'lgan va periferiyali qurilmalar), ishga layoqatli va funksiyalashtirishni ta'minlovchi, butun tizimga tegishli bo'lgan hisoblash tizimining barcha komponentlarini boshqaradi. Ularning ko'pchiligi bevosita nazoratni ta'minlashi va hisoblash tizimini turli xiI apparat qurilmalarini bir-biri bilan butun qilib bog'lab beradi. Tizimli dasturiy ta'minot amaliy dasturiy ta'minot bilan taqqoslanadi, chunki uning asosiy tomoni foydalanuvchi muammolarini to'g'ridan - to'g'ri hal etadi. TDT ikkita komponentni o'zida mujassam etgan: a) operatsion tizimlar; 6) tizimli dasturlar. OT - bu dasturlarning kompleks muhiti bo'lib, barcha tizimlarning ishlash boshqaruvi funksiyalarini bajaradi, dastlabki yuklanishni ta'minlaydi, tizimni tiklash va konfiguratsiyalash, shu bilan birga foydalanuvchi bilan yonma-yon harakatlanuvchi interfeysni namoyish etadi. TD - dasturiy modellar kompleksi bo'lib, apparat tizimlari muhitini va interfeys orasida birgalikdagi aloqani ta'minlaydi. Tizimli dasturlar: I. Mashinaga-mo'ljallangan translyatorlar (assemblerlar); 2. Dasturga-mo'ljallangan translyatorlar (kompilyatorlar, interpretatorlar); 3. Ko'maklashuvchi (otladchiklar, utilitalar, makroprotsessor). DT tizimlari - markaziy protsessor, xotiralar kirish - chiqishida kompyuter resurslarini boshqarish uchun xizmat qiladi. Bu dasturlar foydalanuvchilar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan. Tizimli dasturlar amaliy dasturlarni samarali bajarilishi uchun xizmat qiladi. Bazali DT kompyuterga o'rnatilgan barcha dasturlami boshqarishni ta'minlovchi dasturlardir. Operatsion tizim tarkibida o'n minglab tizimli dasturlar muhiti qamrab olgan bo'lib, ular kompyuter resurslarini boshqarish bilan foydalanish samaradorligini oshiradi, foydalanuvchi bilan muloqot yaratadi, boshqa dasturlar ishga tushishini ta'minlaydi. 5 Zamonaviy operatsion tizim foydalanuvchi va boshqa dasturlar orasida qulay muloqotni ta'minlaydi (interfeys). Dastlabki opetarsion tizim - DOS (Disk Operation System) 1981 yili Microsoft firmasi tomonidan chiqarilgan. 16 razryadga ega bo'lgan operatsion tizim foydalanuvchi «buyruqlar satri» bilan muloqot qilgan va hech qanday grafik interfeysga ega bo'lmagan. Hozirda ushbu operatsion tizim kompyuterlarga o'rnatilmaydi. Hattoki IBM firmasi tomonidan chiqarilayotgan PC-DOS 2000 modifikatsiyalangan rusumlari ham. 80-yillar ohirida yangilik olamida dastlabki Windows 3.x grafik mUhitga ega bo'igan operatsion tizimlar chiqa boshladi. Windows 95 (yoki boshqacha nomlanishi Chicago) barcha kompyuter industriyasida yangi bosqichni vujudga keltirdi. Bugungi kunda kompyuterlarga asosan Microsoft firmasining operatsion tizimlari o'matilmoqda. Ular Windows 98, Memphis, Windows 2000, Windows Millennium Edition, Windows NT, Windows XP, Windows Vista, Windows 7. Ba'zi foydalanuvchilar boshqa firma tomonidan ishlab chiqilgan alternative sanalgan Linux, Unix, OS/2 kabi operatsion tizimlarni ishlatadi. Operatsion qobiq hozirgi kompyuterlarga Norton Commander, Volkov Commander, PowerDesk, DOS Navigator, Disco Commander, Far, Windows Commander, Total Commander va boshqa qobiqlar o'rnatilmoqda. Ular nafaqat qulaylik yaratib berishadi, balki kompyuter bilan to'g'ridan-to'g'ri muloqot qilishga moslashgan bo'lib, yangi imkoniyatlarni dasturlar ishlashi uchun grafik interfeys, multidasturlash va dasturlar orasida axborot almashish uchun muhitni kengaytirib beradi. Tarmoq operatsion tizimlari - lokal tarmoqlarda kompyuter ishlarini boshqarishda asosiy vazifani bajarishadi. Ular local tarmoqga mansub bo'igan boshqa kompyuterlarni dispatcher boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Tarmoq OTlari serverdan ruxsat olgan administratorlaming tarmog'ini yoki foydalanuvchini tartibga solib turadi. Bunday OTlarga Microsoft Windows NT, Novell Net Ware, LAN WorkPlace Windows Server 2003, Windows Server 2008 va boshqalami kiritishimiz mumkin. Tizim dasturlari amaliy dasturlar bilan birga bajariladi va kompyuteming kiritish-chiqarish, hotiralar, markaziy protsessor resurslarini boshqarish uchun xizmat qiladi. Bu dasturlar kompyuteming barcha foydalanuvchilari uchun birdek xizmat ko'rsatadi. Tizimli dasturiy ta'minot amaliy dasturlaming samarali va muvaffaqiyatli ishlashini ta'minlaydi. Muhim tizimli dasturlar sinfiga yordamchi dasturlar - utilitalar qO'shiladi (lot. Utilites - foyda, nat). Utilitalar OTning komponentlarini 6 kengaytiradi va to'ldiradi yoki kompyuterga va boshqa dasturlarga xizmat kO'rsatishda muhim masalalami hal etadi. Ba'zi utilitalaming ko'Tinishlari: • Tekshirish dasturlari, teslovchi va diagnostika - foydalanish jarayonida nosozliklami bartaraf etish uchun va kompyuter qurilmalarining funksionalligini, to'g'riligini tekshirish uchun xizmat qiladi. • Drayver dasturlari - kiritish-chiqarish qurilmalarini tezkor xotira va h.k.lami boshqarishda operatsion tizimning imkoniyatlarini kengaytiradi. Har qanday ulangan qurilma uchun drayver dasturlari mavjud. • Ixchamlovchi dasturlar (arxivatorlar) - diskka ma'lumotlarni yozishda, saqlashda bir-qancha yaxlitlikka erishiladi va qisqartirilgan holati vujudga keladi. • ntivirus dasturlari - zararli kompyuter viruslarini oldindan bartaraf etish va ular ustida ish olib borish, tizirnni nazorat qilish kabi vazifalami bajaradi. • Optimallashtiruvchi va disklar aro o'zoro munosabatlarda sifatli interfeysni nazotar qiluvchi dasturlar. • Axborotlami qayta tiklovchi, formatlovchi, himoyalovchi dasturlar. • Kommunikatsiya (aloqa) dasturlari, kompyuterlar o'rtasida ma'lumotlar almashuvini ta'minlaydi. • Hotirani boshqaruvchi dasturlar, tezkor xotiraning yengil tarzda epchillik bilan foydalanilishini ta'minlaydi. • Disk yurituvchilar (CD-ROM; CD-R; CD-RW; DVD-ROM; CDR W+DVD; DVD-R; DVD-RW) va boshqa ko'plab dasturlar uchun. Utilitalarning bir qismi operatsion tizim tarkibiga kiradi, boshqa biT qismi esa funksional mustaqil ravishda ajralib chi qadi. Birlashgan yoki avtonom holatda bo'ladi. U1arga Chukit, Norton Utilities, Sisoft Sandra, Nuts&Bolts, TuneUp Utilities dasturlari kiradi. Utilitlar - yordamchi dasturlar. Unga nusxa olish uchun ishlatiladigan antivirus, arxivator, himoya va shunga o'xshash yordamchi funksiyalami bajaruvchi programmalar kiradi. Utilitlar - ma'lumotlami qayta ishlashda qO'shimcha operatsiyalami bajarishga yoki kompyuterga xizmat kO'rsatishga tashxis, apparat va dasturiy vositalami testlash, diskdan foydalanishni optimallashtirishga mo'ljaUangan dasturlardir. Ba'zan utilitlar majmualarga birlashib ketadi. kompyuterning va kompyuterlar tannog'ining ishonchli va samarali ishlashini ta'minlash; kompyuter va kompyuterlar tarmog'i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish. Utilita turlari: - qattiq disk utilitalari; qattiq diskni defragmentatsiya qiluvchi dasturlar; - diskni tekshirish - har-xil fayl yo'llarida va disk hududlarida zararlangan yoki noto'g'ri yozilgan va undagi bo'sh joylarni hosil qilish maqsadida so'nggi marotaba samarali tarzda fayllarni o'chirib tashlash; diskni tozalash - vaqtinchalik fayllarni o'chirish, keraksiz fayllar, «savatchani» tozalash; diskni belgilash - mantiqiy disklarni disklarga ajratish bo'lib, fayl tizimlarini turli hil holatlarga egaligida va OTni bir nechta har xiI disklarda qabul qilish; - rezervli nusxalash - butun diskning rezervli va alohida fayllarning nusxasini yaratish, hosil bo'lgan fayllarni qayta tiklash; - diskni ixchamlash - qattiq disklarda fayllarni qabul qishish hajmini kattalashtirish uchun axborotlarni diskda ixchamlash; reestrlar bilan ishlovchi utilitalar; qurilmalarda monitoring o'tkazuvchi utilitalari; qurilmalarni tekshiruvchi. Shuni yodda saqlash kerak-ki, utilitalarning bir qismi OTning tarkibiga kiradi, boshqa qismi esa avtonom vazifalarni bajaradi. TDTning katta qismi OT tarkibiga kiradi. DTning umumiy qismi esa kompyuterning tarkibiga kiradi OTning dasturlar qismi va nazoratli testlovchi dasturlar DXQ yoki DDXQ (dasturlangan doimiy xotira qurilmasi)da yozilgan bo'lib, tizimli plataga o'rnatilgan. DTning umumiy qismi avtonom dasturlarni tashkil etadi va alohida o'ringa ega. Tizimli va dasturiy ta'minotni kompyuterda ishlab chiqish uchun uskunaviy muhit yordami bilan yuzaga keladi: yuqori darajali translyatorlar tilli; tahrirlash muhiti, yuklovchi va komponovka dasturlari; assemblerlar va makroassemblerlar (mashinaga mo'ljallangan tillar) 9 - otladchik mashina dasturlari; - dasturlash tizimlari; Translyatorlar mash ina tili dasturlarida, dasturlarni qaytadan o'zgartirish uchun oldindan belgilangan dasturlash tillarida yozilgan. Dasturlar, chiquvchi modullar deb nomlanuvchi dasturlash tillarida tayyorlanadi. Sifat jihatidan kiruvchi ma'lumotlami translyatorlar chiquvchi modullarni o'zgartiradi va ob'ektlar moduli ishini o'z natijasi bilan takomillashtiradi, muharrir aloqalari uchun kiruvchi ma'iumotlarga ega bo'ladi. Ob'ektlar moduli mashina tilidagi dasturlar matnini va qO'shimcha ma'lumotlami o'z ichiga oladi. Boshqa mustaqil modullarni uning yuklovchi joyidagi modul sozlovini ta'minlashda va bu modul bilan boshqa translyatsiyalangan yagona dasturlar modulini birlashtirtadi. Dasturlar yagona yoki bir nechta chiquvchi modullarga ega bo'ladi. Yani bir yoki bir nechta dasturlash tillarida yozilgan bo'ladi. Translyatorlar ikkita sinfga bo'linadi: komilyatorlar va interpretatorlar. Kompilyatorlar barcha chiquvchi modulni mashina tiliga o'tkazadi. Interpretator ketma-ket mashina tiliga o'tkazadi va chiquvchi operatorlarni bajaradi. Interpretatoming kamchiligi shundaki, interpretatsiyalanayotgan dasturlar ishlash tezligi pastligida. Interpretatoming kompilyatordan ustunligi - foydalanuvchi dasturi bir marotaba matn ko'rinishida tasvirlanishga ega bo'ladi. Ya'ni bajarilayotgan fayl ko'rinishida va matn ko'rinishida. Interpretator - bu maxsus tuzilgan dastur bo'lib, dasturlash tilidagi matnni buyruqma- buyruq mashina tiliga tatjima qiladi, lekin dastur bajarilish vaqtini uzaytiradi. Interpretatorlar odatda kompyuter xotirasida doimiy saqlanadi. Har qanday dasturlash tili kompilyatsiyalanuvchi hamda interpretatsiyalanuvchi bo'lishi mumkin. Paskal, Si, Fortran, Kobol tillari asosan kompilyatsiyalanuvchi, Logo, Fort, Beysik tillari esa ko'proq interpretatsiyalanuvchi hisoblanadi. Kompilyatsiyalash interpretatsiyalashga nisbatan tayyor dasturlami bajarish tezligi yuqoriligi bilan farq qiladi. Interpretatsiyalanuvchi til esa, shaxsiy kompyuterlari bilan muloqot tartibida ishlash uchun qulay imkoniyatga ega bo'lib, dastuming bajarilishida hosil bo'ladigan xatoliklami shu vaqtning o'zida to'g'rilash imkoniyati mavjud bo'ladi. Buning uchun matnni tahrirlash dasturiga qaytish va uni yana kompilyatsiyalash shart bo'lmaydi. Universal maqsadlarga mo'ljallangan kompyuterlar uchun ko'proq kompiliyatsiyalovchi transilyator - dasturlar qo'llaniladi. Shaxsiy 10 kompyuterlar muloqot tartibida ishlashga mo'ljallangan bo'lganligi uchun ularda asosan interpretatsiyalanuvchi tillardan foydalaniladi. Aloqa muharrirlari tizimni qayta ishlovchi dastur bo'lib, dasturlar moduli bajarilishiga tayyor, yagona yuklovchi, translyator ishlarining olingan natijalari asosida ob'ektlar modulini bog'laydi va tahrirlaydi. Yuklovchi modul operatsion tizim asosiy xotirasida joylashadi va bajariladi. Yuklovchi modul bitta yoki bir necha dasturiy seksiyalarda birlashadi - dasturlaming qismlarini boshqa joyga o'zgartiradi. Muharrir aloqalari oqimiga kiruvchi har-bir ob'ektlar moduli, boshqa modullarda dasturlar seksiyalarida ko'rsatkichlarga ega bo'ishlari mumkin. Bunday ko'rsatkichlar tashqi deb nomlanadi. Tashqi kO'rsatkichlarga ega ko'rsatkich belgilari tashqi nomli deb ataladi. Muharrirga o'matilgan mos keluvchi aloqalar tashqi aloqalar va tashqi nomlar, ruxsat etuvchi ko'rsatkichlar deb nomlanadi. Kompilyator - inglizcha so'z bo'lib, (komponovshik, sostavitel) so'zidan olingan bo'lib, boshlang'ich dasturlar asosida ob'yektning dasturlarini tashkil qiladi, ya'ni boshlang'ich dastumi unga ekvivalent bo'lgan ob'yekt dasturini mashina tiliga tatjima qiladi. Kompilyatoming translyatordan farqi shundaki, kompilyatordagi dastuming natijasi doimo mashina kodida bo'lishi kerak. Translyatorda esa dastuming natijasi umumiy hollarda turli tillarda yozilgan bo'lishi kerak. Masalan, Paskal tilidagi translyator dasturi Si tilida. Demak, har qanday kompilyator translyator bo'lishi mumkin, lekin har qanday translyator kompilyator bo'la olmaydi. Kompilyator boshlang'ich dasturlar asosida dastur ob'yektlaridan iborat bo'lishi mumkin. Kompilyator dasturining natijasi "dasturiy ob'yekt" yoki "ob'yekt kodi" deyiladi. Natijaviy dastur yozilgan fayl "ob'yekt faylidir." Dastuming natijasi, mash ina buyruqlari tilida yozilgan bo'lishiga qaramay ob'yekt fayli va bajariluvchi (.exe), (.com) fayl o'rtasida ma'lum farq bor. Kompilyator tuzgan ob'yekt fayli (dasturi) o'zo'zidan bajarilmaydi, chunki bu dastuming kodi va ma'lumotlari xotiraning aniq bir sohasiga bog'lanmagan bo'ladi. Demak, kompilyatorlar kirishida yuqori daraja tilida yozilgan dastur matni, chiqishida mashina kodlaridagi aloqa muharririga yoki yuklovchiga uzatiladigan dastur hisoblanar ekan. YukJovchi - tizimni qayta ishlovchi dastur bo'lib, aloqaJi muharrir funksiyalari asoslarini bog'laydi va dasturlami yagona topshiriq punktiga joylaydi. Otladchik dasturlar bajarilishi jarayonini boshqaradi. Dasturlardagi xatolami qidiradi va bartaraf etish ishlarini bajaradi. Otladchiklaming umumiy funksiyasiga: dastuming qadamba-qadam bajarilishi, aniqlangan nuqtada tasodifiy to'xtashi, ba'zi shartlar bajarilishida dasturiaming turli 11 joylarida to'xtab qolishi, tasvir va o'zgarishlar birligining o'zgaruvchiligi kiradi. Assembler tili - mashinaga mo'ljallangan tillar sinfiga mansub. Dasturlash tillarining mashinaga mo'ljallangan tillar - kompyuter arxitekturalarining tuzilishini nomoyon etuvchi va kompyuter arxitekturasiga mos keluvchi assembler dasturlar abstraksiyasi darajasiga xos bo'lgan til hisoblanadi. Har bir buyruq kompyuterning mashinaga mo'ljallangan tillar buyruqlariga mos tushadi, yani: - ma'lumotlar tiplari; - dasturlardagi ma'lumotlarining manzillash yo'llari; - kompyuter bajarayotgan operatsiyalar ko'pJigi; - kompyuter ishida boshqarish yo'llari. Dasturlash tizimi - bu tizim aniq dasturlash tillaridagi yangi dasturlar uchun ish lab chiqilgan. Zamonaviy dasturlash tizimlari foydalanuvchi uchun aniq va qulay dasturlash muhitini ishlab chiqadi. Ularga: - kompilyator yoki interpretatorlar; - integratsiyalashtirilgan ishlab chiqarish muhiti; - dastur matnlarini muharrirlash va muhitni yaratish; - standart dasturlarning keng ko'lamli kutubhonasi va funksiyalari; otladkali dasturlar va h.k., dasturlar, yordamchilarni topish va dasturdagi hatolarni bartaraf etish; - dialog muhitida foydalanuvchi bilan "do'stlashish"; - ko'p oynali ishlash tizimi; kuchli grafik kutubhona; - kutubhona bilan ishlash uchun utilitalar; - o'zgannas assembler; - o'zgarmas ma'lumot birlashmasi; Asosiy dasturlash tizimlariga - Turbo Basic, Quick Basic, Turbo Pascal, Turbo C tillarini kiritish mumkin 2.3.Strukturalar massivi Ma'lumki, biror prеdmеt sohasidagi masalani yеchishda undagi obyеktlar bir nеchta , har xil turdaga paramеtrlar bilan aniqlanishi mumkin. Masalan, tеkislikdagi nuqta haqiqiy turdagi x- absissa va y- ordinata juftligi - (x,y) ko’rinishida bеriladi. Talaba haqidagi ma'lumotlar: satr turidagi talaba familiya, ismi va sharifi, mutaxassislik yo’nalish, talaba yashash adrеsi, butun turdagi tug’ilgan yili, o’quv bosqichi, haqiqiy turdagi rеyting bali , mantiqiy turdagi talaba jinsi haqidagi ma'lumot va boshqalardan shakllanadi. Programmada holat yoki tushunchani tavsiflovchi har bir bеrilganlar uchun alohida o’zgaruvchi aniqlab masalani yеchish mumkin. Lеkin bu holda obyеkt haqidagi ma'lumotlar «tarqoq» bo’ladi, ularni qayta ishlash murakkablashadi, obyеkt haqidagi bеrilganlarni yaxlit holda ko’rish qiyinlashadi. Strukturalar funksiya argumеnti sifatida ishlatilishi mumkin. Buning uchun funksiya prototipida struktura turi ko’rsatilishi kеrak bo’ladi. Masalan, talaba haqidagi bеrilganlarni o’z ichiga oluvchi Talaba strukturasi turidagi bеrilganlarni Talaba_Manzili() funksiyasiga paramеtr sifatida bеrish uchun funksiya prototipi quyidagi ko’rinishda bo’lishi kеrak: void Talaba_Manzili(Talaba); Funksiyaga strukturani argumеnt sifatida uzatishga misol sifatidagi programmaning matni: #include #include struct Talaba { char FISh[30]; unsigned int Tug_yil; unsigned int Kurs; char Yunalish[50]; float Reyting; unsigned char Jinsi[5]; char Manzil[50]; bool status; }; void Talaba_Manzili(Talaba); int main(int argc,char* argv[]) { Talaba talaba; talaba.Kurs=2; talaba.tug_yil=1988; strcpy(talaba.FISh,”Abdullayev A.A.”); strcpy(talaba.Yunalish, “Informatika va Axborot texnologiyalari”); strcpy(talaba.Jins,”Erk”); strcpy(talaba.Manzil, “Toshkent, Yunusobod 6-3-8, tel: 244-55-58”); talaba.Reyting=123.52; Talaba_Manzili(talaba); return 0; } void Talaba_Manzili(Talaba t); { cout<<”Talaba FIO: “<<t.fio<<end1;< p=""></t.fio<<end1;<> cout<<”Manzili: “<<t.manzil<<="" p=""></t.manzil< } Programma bosh funksiyasida talaba strukturasi aniklanib, uning maydonlariga qiymatlar bеriladi. Kеyin talaba strukturasi Talaba_Manzili() funksiyasiga argumеnt sifatida uzatiladi. Programma ishlashi natijasida ekranga quyidagi ma'lumotlar chop etiladi. XULOSA Bu kurs ishimizda C++ da elementar matematik funksiyalar bn ishlashlarni berilishi va elon qilinishini kurib chiqdik buda qanday elon qilinishi qanday qiymat berganda qanday qiymat qaytarishlri hammasini kurib chiqdik Bu gu n s i z bi l a n m a t e m a t i k f un ks i y al ar ha qi da g ap l a sh am i z . C+ + da st ur l a sh t i l i d a r aq am l a r d a m at em at i k va zi f a l a r ni ba j a r i sh i m k oni ya t i ni be r a di ga n ko 'p gi na f un ks i y al ar m av j u d. C++ da turli xil funksiyalardan iboratligini bilib oldim va ularning qollanishini kodlar orqali aniqladik va bir qancha misollar keltirdim. C++ da matematik funksiyalar bizning biror bir obektni tanlaganimizda u bilan turli xil matematik funksiyalar qollashimiz mumkin ekan. Bu kurs ishi davomida juda koplab yangi bilimlar va konikmalar hosil qildim va kop narsalarni o’rgandim. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sidiqova D. Boshlang'ich sinflarda interfaol ta'lim va loyihalash texnologiyasi //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2020. – Т. 2. – №. 4. 4. Sidikova S. D. Theoretical and didactic principles of distance learning //ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т. 11. – №. 1. – С. 541-548. 3. Shavkatovna S. D. THE IMPORTANCE OF DISTANCE LEARNING IN THE TEACHING OF" METHODS OF TEACHING MATHEMATICS". – 2021. 4. M. Ochilov, N. Ochilova ―Oliy maktab pedagogikasi Toshkent-2008, 260 bet‖ 4. M.Azimjanova,T.Muradova, M.Pazilova ―Informatika va axborot texnologiyalari O‗quv qo‗llanma Toshkent, ―O‗zbekiston faylasuflari milliy ‖ jamiyati , 2013. ‖ 5. Tog'ayeva U. SCIENTIFIC-THEORETICAL BASES OF USE OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN TEACHING METHODS OF MOTHER TONGUE //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2020. – Т. 2. – №. 2. 6.Texnoman.uz 7. https://www.texnoman.uz/post/c-haqida-va-uning-tarixi.html 8. https://uzbekdevs.uz/darsliklar/cpp/cpp-da-kirish

MAVZU: C++ dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish Reja: .KirishⅠ II. Asosiy qism I. Bob C++ Dasturlash tilida elementar matematik funksiyalar 1.1 C++ da funksiyalar . 1.2 C++ da funksiya turlari 1.3 Elementar matematik funksiyalar II. Bob Funksiyalar grafiklari bilan ishlash dasturiy tizimini yaratish 2.1 Funksiya grafiklari . 2.2 Dasturiy tizimlar 2.3 Strukturalar massivi. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish C++ tilini 80 yillarda AT&T Bell Labs korxonasi ishchisi Byarnom Straustrup tuzgan. Avtorning aytishicha, bu tilni tuzishda u hech qanday qog'ozlarni qoralamagan va hamma ishni yo'l yo'lakay, ketma-ketlikda tuzib chiqqan. Uning asosiy maqsadi, o'zi va do'stlari uchun qulay dasturlash tili yaratishdan iborat edi. C+ + dasturlash tilining asosi C hisoblanadi va shu tilni(C) misolida C++ tilini tuzib chiqdi. C dasturlash tilini mukammalashtirgan eng asosiy narsa bu – ob'yektga mo'ljallangan dasturlashni olib kirgani hisoblanadi. Chunki dasturlashda, tez, qulay , tartibli va ixcham yozish uchun ob'yektga mo'ljallangan dasturlash tillaridan foydalanish lozim bo'ladi. Dastlabki C++ dasturlash tilidan foydalanganlar, bu albatta Bell Labs korxonasi hodimlari hisoblanadi. 1993 yilda bu til ommaga taqdim etildi va C++ nomini oldi. Dastlabki C++ ga oid kitob " The C++ Programming Language (Addison-Wesley, 1985)" nomi bilan mashhur bo'ldi va bu kitob 1991 yil " Язык программирование C++ " tarjimasi bilan rus tiliga tarjima qilindi va bu til(С++) rivojlanishi boshlanib ketdi. ANSI-ISO (ANSI X3J16; ISO WG21/N0836) birlashmasi 1989 yilda, birlashga holda ish boshladi. Bu korxonaning dastlabki ishi C++ dasturlash tiliga va uning kutubxonasiga standart ishlab chiqishdan boshlandi. Buning uchun 1990 yildagi C++ tili asos qilib olindi. 1990 yilda C++ standarti ishlab chiqildi va bu standart hozir ANSI C nomi bilan mashxur. Bu til juda kengayib ketdi va hozirgi kunda bu tilning hamma detallarini biladigan dasturchi bo'lmasa kerak. C++ funksiya va ob'yektlarning boy kutubxonasiga ega. Bundan kelib chiqadiki C++ dasturlash tilini o'rganish 2 qismga bo'linadi: dastlab, C++ tili sintaksisi o'rganiladi vv shundan so'ng uning asosiy kutubxonalari birma-bir ko'rib chiqib, yodlash lozim bo'ladi. Bundan ko'rinib turibdiki, bu til juda katta hajmni o'z qamroviga oladi.

C++ tilining egasi yo'q u hech kimga tegishli emas. Bu til С tilidan kelib chiqgani uchun bosh harf С , ++ esa bu tildagi qiymatni bittaga ko'tarish belgisi hisoblanadi va bu belgi C++ dasturlash tilida paydo bo'ldi. C++ dasturlash tili kompilyatsiya qilinadigan til hisoblanadi bu degani yozilgan kod oldin mashina tiliga o'giriladi va keyin ishga tushiriladi. Hozirgi vaqtda axborot-kommunikasiya vositalari barcha turdagi tashkilot va muassasalarga shiddat bilan kirib kelmoqda. Hozirgi davrda axborotlarning haddan tashqari ko’pligi bu axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda, hamda har xil turdagi tizimlarni yaratish, ulardan keng foydalanishni va axborot tizimlari yaratishni talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi ―Zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora- tadbirlari to’g‘risida gi PQ-1730 Qarori hamda ―O’zbekiston Respublikasida‖ ―Elektron ta‘lim milliy tarmog‘ini yaratish investision loyihasini amalga oshirish ‖ chora-tadbirlari to’g‘risida gi PQ-1740 Qarori va me‘yoriy hujjatlar asosida ‖ algoritmiy ta‘minot ishlab chiqish va joriy etish keng ko’lamli hisoblanadi. Barcha tashkilot va muassasalarda avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ulardan keng ko’lamda foydalanish uchun algoritmlash tillarini o’rni katta hisoblanadi. Axborot tizimlari axborotni to’plash, saqlash va qayta ishlash uchun, keng imkoniyatli maqsadlarda samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Zamonaviy axborotlashtirish tizimi, ma‘lumotlar integratsiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta hajmdagi ma‘lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko’p sondagi foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo’ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyalarining avtomatlashtirilgan elementlarini qo’llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish tizimlarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratish uchun albatta birinchi navbatda muommo obektini infologik yoki diskretli modelini qurish dolzarb hisoblanadi. Infologik yoki diskretli modelni

muommo obektiga qarab algoritmlash tillarini qaysi biri asosida yaratish kerakligini tanlab olinish kerak. Elektron hisoblash mashinalarini birinchi avlodlari yaratilishi bilan algoritmlash tillarini rivojlanishi ham boshlandi. Avval algoritm tuzuvchi mutaxassislar eng sodda mashina tilini o’zida ifodalovchi kompyuter komandalari bilan ishlaganlar. Bu komandalar nol va birlardan iborat uzun qatorlardan tashkil topgan edi. Keyinchalik insonlar uchun tushunarli bo’lgan mashina komandalarini o’zida saqlovchi assembler tili yaratildi. Shu vaqtlarda BASIC va COBOL singari yuqori sathli tillar ham paydo bo’ldiki, bu tillar yordamida so’z va gaplarning mantiqiy konstruksiyasidan foydalanib algoritmlash imkoniyati yaratildi. Ular komandalarni mashina tiliga interpretatorlar va kompilyatorlar yordamida o’tkazar edi. Algoritmlash tillari yaratilishi bo’yicha uchta turga ajratiladi: -quyi darajadagi; - o’rta darajadagi; -yo’qori darajadagi. 7 Bizga ma‘lumki, ma‘lum bir masalani yechish uchun buyruqlar ketma- ketligi ya‘ni algoritmni algoritmlash tilida yozilishida kamroq komandalardan foydalanilsa, bunday tillar darajasi yuqoriroq hisoblanadi. Quyi darajadagi algoritmlash tillari bevosita kompyuter qurilmalari bilan bog‘liq bo’lib buyruqlar ularning kodlari bilan yoziladi. Bu kabi buyruqlardan tashkil topgan algoritmlar katta hajmli bo’lib, ularni taxrirlash mushkul hisoblanadi. Dastlabki kompyuterlar(ENIAK, MESM va boshqalar) ana shunday tillarda ishlardi. O’rta darajadagi algoritmlash tillari buyruqlarida faqat raqamlar emas, balki insonlar tushunadigan bazi so’zlar ishlatila boshlandi(Assemblaer). Yuqori darajadagi algoritmlash tillari quyidagicha bosqichlarga bo’linadi: Algoritmik(Basic, Pascal, C va b.) Mantiqiy(Prolog, Lisp va b.) Obe‘ktga mo’ljallangan(Object Pascal, C++, Java va b.) Algoritmlash tillarida yaratilgan algoritmlar mashina tiliga Translyatorlar yordamida o’tkaziladi. Translyator(translator-tarjimon) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina tiliga tarjima qiladi. Translyatorlar ikki turda bo’ladi: - Kompilyatorlar(compiler-yig'uvchi) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina tiliga to’liq o’qib olib tarjima qiladi. -Interpretatorlar(interpreter — izohlovchi, og‘zaki tarjimon) biror bir algoritmlash tilida yozilgan algoritmni mashina

tiliga satrma satr tarjima qiladi. Translyatorlarni bu ikkala turi bir biridan farq qiladi. Komplyatsiya qilingan algoritmlar bir muncha kam vaqt talab etadi, ya‘ni tezroq ishlaydi, lekin interpretatsiya qilingan algoritmlarni o’zgartirish osonroq hisoblanadi. 1.1. C++ da funksiyalar Dasturlash mobaynida bir xil ifodalarni, hisoblash jarayonlarini qayta – qayta hisoblashga to`g`ri keladi. Dasturlash tillarida, kompyuter hotirasini va dasturchining vaqtini tejash maqsadida, bunday takkorlanuvchi jarayonlarni dasturda ajratib yozib, unga asosiy daturdan, boshqa funksiyalardan murojaat qilish imkoniyatlari keltirilgan. Dasturning istalgan qismidan murojaat qilib, bir necha bor ishlatish mumkin bo`lgan operatorlar guruhiga funksiya deyiladi. C++ funksiyalar tili deyiladi. Chunki dasturda kamida bitta main funksiyasi bo'ladi. Asosiy dastur, asosiy funksiya deganda aynan manashu main funksiyasini tushunamiz. Asosiy dasturdan (yoki chaqiruvchi funksiyadan) xech qanday parameter qabul qilib olmaydigan funksiyalarga, parametrsiz funksiyalar deyiladi Parametrsiz funksiyaga murojaat qilishda dastur tanasida funksiya nomi yoziladi. Dasturda funksiya nomi operatorlar kabi ishlatiladi. Parametrsiz funksiyada asosiy dasturning barcha global o`zgaruvchilaridan foydalanish mumkin. Global o`zgaruvchilar Ham asosiy dasturda, ham funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o`zgaruvchilar global o'zgaruvchilar deyiladi. Global o'zgaruvchilar asosiy dasturda e`lon qilishi kerak. Lokal o`zgaruvchilar Faqat funksiyada ishlatish mumkin bo'lgan o'zgaruvchilarga local o'zgaruvchilar deyiladi. Ular funksiyada e`lon qilinadi. Funksiyada yana bir nechta ichki funksiyalardan foydalanish mumkin. Blok ichida e'lon qilingan o'zgaruvchilar, shu blok uchun lokal o'zgaruvchilar hisoblanadi. Bu o'zgaruvchilardan faqat blok ichida foydalanish mumkin. Parametrli funksiyalar Asosiy dasturdan (funksiyadan) chaqiriluvchi funksiyaga uzatilgan parametrlarni qabul qilib qayta ishlovchi funksiyalar parametrli funksiyalar deyiladi. Qiymat parametrlar – asosiy dasturdan funksiyaga uzatiladigan o'zgaruvchilar qiymatlarni

O'xshashlar

C# dasturlash tilida massivlar bilan ishlash
C ++ tilida #delfine bilan ishlash
C++ DASTURLASH TILIDA KO’RSATKICHLAR, FUNKSIYALAR VA REKURSIV FUNKSIYALAR ASOSIDA MURAKKAB JARAYONLARNI DASTURLASH
C++ dasturlash tilida shartli operatolar
C++ da dasturlash tilida statik kutbxonalar yaratish va ulardan foydalanish