logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish

Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

273.0888671875 KB
Ko'chirib olish
Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………...…................................3 I. Emotsiya va uning tabiatini o’rganish.......... ..................4 1.1 Emotsiyalar haqida umumiy tushuncha…………………..……...……….....…..4-7 1.2. Emotsiyaga oid nazariyalar…………..…...............................................8-18 1.3 Inson va hayvonlardagi emotsiyalar .............................................19-23 II. Hissiy buzilishlar haqida psixologik tariflar .........................................24 2.1 Emotsional buzilishlar. Emotsiyani amaliy jihatdan tadbiq etish.24-31 XULOSA ……………………………………………………………………..............................32-33 ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………………………………………..33-34 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz mustaqil bo’lgandan keyin chet mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. O’zbekistonga kelayotgan turistlar, ishbilarmonlar, olimlar, biznesmenlar soni tobora ko’paymoqda. Ular orasida samimiy va garaz niyatlilari ham uchrab turadi. Ularni ajratib olish, asl niyatlaridan boxabar bo’lish uchun verbal va noverbal muloqot sirlaridan boxabar bo’lishni taqozo qiladi. Ushbu kurs ishim mavzusining muhimligi ana shu dolzarb muammoga qaratilganligidir. Olamda so’zsiz muloqot bo’yicha yangi mutaxassislar paydo bo’lishdi. Bu mutaxassislar qush va parandalarni kuzatib, ma’lumot yig’uvchi ornitologlar kabi, atrofdagi odamlarni kuzatib ular tomonidan berilayotgan turli belgilarni tahlil etib ma’lumotlar to’pladilar. So’zsiz muloqot mutaxassisi insonlarni har qanday sharoitda, turli vaziyatlarda kuzatish mumkin. Eng muhimi odamlar uchun bir-birlari bilan muloqatda bo’lish imkoniyati bo’lsa bas. Chunki kuzatish predmeti bo’lib odamlarning xatti-harakatlari xizmat qiladi. Bunday kuzatishlar mutaxassis uchun atrofdagilarni yaxshiroq tushunish, o’z- o’zini chuqurroq anglash va olingan ma’lumotlar asosida atrofdagilar bilan bo’layotgan munosabatlarni samarali bo’lishini ta’minlaydi. Ajablanarlisi shuki, inson yer yuzida bir million yildan ortik xayot kechirishiga qaramay, faqat o’tgan asrning 60-yillardagina so’zsiz muloqot muammosiga e’tiborini qaratdi va uning yo’llarini o’rgana boshladi. Insonlar so’zsiz muloqot to’g’risida, ya’ni gavdaning xatti-xarakatlari va yuz ifodalari to’g’risida birinchi kitob nashr etilgandan so’ng xabar topdi. 1970 yili Djulius Fostning ilk asari nashr etildi. Bu olim o’z kitobida bixeviorist yo’nalishidagi olimlarning so’zsiz muloqot yuzasidan olib borgan ishlariga yakun yasadi. Lekin shunga qaramay minglab odamlar yuz ifodasining tili mavjudligi va uning har bir inson xayotida katta rol o’ynashiga qaramay, bugungi kunda bu to’grisida yetarli ma’lumotga ega emasliklarini tan oldilar. Kinesika fan sifatida XX-asrning 2- yarmida vujudga keldi. Lekin odamlarni ushbu xususiyatlarini o’rganish va aniqlashga bo’lgan qiziqishi bir necha ming yillar avval paydo bo’lgan bo’lsada hozirgi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q. Bunga sabab insoniyatni o’zligini anglashga va o’zaro muloqot jarayonida suhbatdoshning ruhiy xolatini, ichki kechinmalarini, fikr va niyatlarini bilishga qiziqishdir. 2 Kurs ishining Maqsadi: Emotsiya tushunchalari haqida malumotlarga bo’lish va ularni o’rganib tahlil qilish. Kurs ishining Vazifasi: Emotsiyalar bo’yicha bilim va ko’nikmalarimizni mustahkamlash. Kurs ishining obyekti: O‘quvchi, talabalarda emotsional holatlarni o‘rganish. Kurs ishining Predmeti : Emotsiya Kurs ishining tuzilishi . Mundarija, kirish, 2 bob , 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.Ishning umumiy hajmi __27_ betdan iborat I.BOB.EMOTSIYA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 1.1 Emotsiya haqida tushuncha. Xissiy xolatlarning nerv-fiziologik asoslari. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo. Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham 3 yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi. Hissiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo. Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq 4 bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi Hissiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Emotsiya – shaxsning voqelikka o‘z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi Hissiyotlar o‘zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg‘usini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo‘ladi. Hissiyot odamda sodir bo‘layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo‘lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo‘zg‘ovchilardan aniq bo‘lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo‘shilib ketadi va paydo bo‘lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada ta’ssurot uyg‘otib, biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma’lum qo‘zg‘atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo‘ladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi.Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po‘sti qismining faoliyati bilan bog‘liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po‘stining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog‘liqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog‘liqdir. CHunonchi, odam qattiq uyalgan paytida 5 qizarib ketadi, qattiq qo‘rqqan paytida esa rangi o‘chib, qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham o‘zgarish paydo bo‘ladi. Ana shunday hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham tezlashadi Demak, odam ma’lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekretsiya bezlari ham qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda terlab ketadi, tomog‘iga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq qo‘rqish paytida «YUragi orqaga tortib ketdi», «Sovuq ter bosib ketdi» kabi iboralarning ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a’zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi. Juda ko‘p hissiy holatlar bosh miyaning yaqin po‘stloq osti qismlarining oralig‘i bilan ham bo‘liqdir. Masalan, ko‘rish tepaligi deb ataluvchi qism ayrim hislarni ifodalaydigan ixtiyorsiz harakatlarning markazi hisoblanadi. Odamda uchraydigan yuksak ma’naviy hissiyotlar ham o‘zining nerv-fiziologik asosiga ega bo‘lishi kerak (chunonchi intellektual, ahloqiy, estetik hissiyotlar). Bu jihatdan akademik I.P.Pavlovning dinamik streotip haqidagi ta’limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: «Menimcha, ko‘pincha odatdagi turmush tartibining o‘zgargan paytlarida odat bo‘lib, qolgan birorta mashg‘ulot yaqin kishidan judo bo‘lganda, aqliy iztirob chog‘ida kechiriladigan og‘ir hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik streotipning o‘zgarishi, uning yo‘qolishi va yangi dinamik streotipning qat’iylik bilan hosil bo‘lishidan iborat bo‘lsa kerak». Ayrim murakkab hissiyotlarning asosida dinamik streotipning yotishi yaqqol ko‘rinadi. Masalan, estetik hissiyotni oladigan bo‘lsak, biron yoqimli ko‘ydan lazzatlanish, yoki biron mashhur rassomning ishlagan ajoyib suratlarini tomosha qilib, rohatlanish estetik hissiyot hisoblanadi. Agar bu hissiyotlarning nerv-fiziologik asoslarini tahlil qiladigan bo‘lsak, quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, bizga juda yoqadigan kuy boshqa millat odamiga yoqmasligi mumkin. Bunda ajablanishga hech qanday o‘rin yo‘q. Biz yoshlikdan boshlab mazkur kuyni bir necha yuz marotalab eshitib borishimiz natijasida ana shu kuyga nisbatan deyarli buzib bo‘lmaydigan nihoyatda murakkab dinamik streotip yuzaga keladi. Ana shuning uchun ayrim kuylar bizga yoqadi, ayrimlari esa yoqmaydi. Suratlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, qadimgi klassik asarlar ularning ishlanish uslubi realligi bizni hayratda qoldirib zavq tug‘diradi. Aksincha, hozirgi rassomlar 6 tomonidan ishlangan rasmlar odamda qandaydir noxush hissiyotni tug‘diradi. Demak, uzoq yillar davomida yuzaga keladigan dinamik streotiplar ayrim murakkab hisni tashkil qiladi. Shunday qilib, hissiyot vegetativ nerv tizimi orqali boshqariladigan ichki a’zo faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa ham bari bir bosh miya po‘sti orqali idora qilinadi. CHunki akademik I.V.Pavlovning fikricha, odamning butun a’zoyi badanida bo‘ladigan har qanday hodisalarning hammasini bosh miya po‘sti qismidagi neyronlar idora qiladi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning nerv-fiziologik asosi bosh miya po‘sti bilan bog‘liq. 1.2. Emotsiyaga oid nazariyalar Uzoq vaqt davomida psixologlar hissiyotlar tabiati haqidagi masalani echishga uringanlar. XVIII-XIX asrlarda ushbu muammo bo‘yicha hech qaday nuqtai nazarlar mavjud emas edi. Keng tarqalgan qarashlardan hissiyotlarning organik ifodalanishlari – bu psixik hodisalarning oqibati haqidagi dalil asosida paydo bo‘lgan intellektuallashtirish nuqtai nazaridir. Tasavvur fundamental psixologik dalil bo‘lib hisoblanadi, bizning hislarimiz esa turli tasavvurlar o‘rtasida o‘rnatiladigan aloqalarga mos keladi, va tasavvurlar o‘rtasidagi nizolika nisbatan ta’sirlanish sifatida ko‘rib chiqiladi, deb hisoblagan I.F. Gerbart, bu nazariyaning aniq ifodasini keltirdi. V. Vundt ham bu nazariyaning tarafdori edi. SHunday qilib, hissiyotlarni tadqiq qilishda ular haqidagi sub’ektiv, ya’ni, hissiyotlarning psixik tabiati haqidagi fikrlar o‘z tasdig‘ini topdi, unga muvofiq psixik jarayonlar ma’lum organik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. 1872 yilda Ch.Darvin «inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi» asarini chop etdi. Uning fikriga ko‘ra, hayvon va odam hulq-atvori o‘rtasida umumiyliklar mavjud. O‘z fikrini u hayvonlar va odamlar turli emotsional holatlarining tashqi ifodalanishini kuzatishdan kelib chiqqan holda, asoslab berdi. Ushbu kuzatishlardan olingan ma’lumotlar evolyusion ta’limot nomini olgan hissiyotlar nazariyasi asosiga qo‘yildi, bu ta’limotga asosan, hissiyotlar tirik mavjudotlar evolyusiyasi jarayonida hayotiy muhim bo‘lgan organizmning yashash sharoitlari 7 va vaziyatlariga moslashishni ta’minlovchi moslashish mexanizmlari sifatida yuzaga keldi.Hissiyotlarning hozirgi zamon tarixi 1884 yilda u. Djemsning «hissiyot nima?» maqolasining chop etilishidan boshlanadi. U. Djeyms va undan mustaqil ravishda g. Lange hissiyotlar nazariyasini ishlab chiqdilar, unga asosan, hissiyotlarning paydo bo‘lishi hosil qilinadigan tashqi ta’sirlar, ixtiyoriy harakat va tizimlar sohasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar, emotsional kechinmalarning xuddi o‘zidir. Djems bo‘yicha, «yig‘laganimiz sababli qayg‘ulimiz; qaltiraganimiz uchun qo‘rqamiz; kulganimiz uchun xursand bo‘lamiz». Bu hissiy xabar miyaga ta’sir ko‘rsatib, ma’lum hulq- atvorni o‘t oldiradi, teskari somatosensor va visserosensor afferentatsiya esa hissiyotni yuzaga keltirishini bildiradi.Lekin djems-lange konsepsiyasi bir qator e’tirozlarga sabab bo‘ldi. Organik va emotsional jarayonlarning nisbatiga u.kennon qarama-qarshi fikr bildirdi. Uning aniqlashiga ko‘ra, insonda sun’iy tarzda hosil qilinadigan organik o‘zgarishlar har doim ham hissiyotli kechinmalar birgalikda kuzatilmaydi. Keyinchalik, p.bardning ko‘rsatishicha, haqiqatda, tana o‘zgarishlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotli kechinmalar deyarli bir vaqtda paydo bo‘ladi, bosh miya tuzilishidagi barcha qismlardan esa hissiyotlar bilan talamusning o‘zi emas, balki, gipotalamus va limbik tizimning markaziy qismlari bog‘lanadi.Lindsey-xebbning faollashtirish nazariyasi djems-lange va kennon- bardlarning psixoorganik nazariyalaridan so‘ng paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga ko‘ra, emotsional holatlar bosh miya quyi qismi nayining retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan belgilanadi, chunki bu tuzilma organizmning faolligi darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar esa asab tizimining biror bir seskantiruvchiga javoban faollik darajasining o‘zgarishidir.Nazariyalarning alohida guruhini hissiyotlar tabiatini kognitiv omillar, ya’ni, tafakkur va ong orqali ochib beradigan dunyoqarashlar tashkil etadi. Ularning orasida, birinchi navbatda, l. Festingerning kognitiv dissonans nazariyasini ta’kidlab o‘tish lozim. Uning asosiy tushunchasi dissonansdir. Bu sub’ektning ob’ekt haqida psixologik qarama-qarshi ma’lumotga ega bo‘lgan vaziyatda yuzaga keladigan salbiy emotsional holat. Bu nazariyaga muvofiq, ijobiy emotsional kechinmalar odamda o‘zi kutgan natijalar tasdiqlanganida paydo bo‘ladi. Bunday ijobiy emotsional holat konsonans sifatida xarakterlanadi, salbiy hissiyotlar faoliyatdan kutilgan natijalar va voqeiy natijalar o‘rtasida farqlar yoki dissonans bo‘lganida yuzaga keladi.S.shexterning kognitiv- 8 fiziologik konsepsiyasiga asosan, paydo bo‘ladigan emotsional holat qabul qilinadigan rag‘batlar va yuzaga keladigan jismoniy o‘zgarishlar bilan birga insonning o‘tmish tajribasi va uning vaziyatni sub’ektiv baholashi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda baholash uning dolzarb qiziqishlari va ehtiyojlari asosida shakllanadi.Kognitivistik nazariyalar qatoriga p.v. simonovning hissiyotlar axborot beruvchi konsepsiyasi ham kiritilishi mumkin. Bu nazariyaga asosan, emotsional holat individ dolzarb ehtiyoji sifati va jadalligi, hamda, uni qondirish ehtimolligini baholashi bilan belgilanadi. Bu ehtimollikni baholashni inson tug‘ma va avval orttirilgan individual tajriba asosida, ixtiyorsiz ravishda ehtiyojni qondirish uchun taxminiy zarur vositalar, vaqt, zahiralar haqidagi ma’lumotni ayni vaqtda olgan ma’lumot bilan taqqoslagan holda amalga oshiradi. P.v. simonovning yondoshuvi quyidagi formulada aks etgan: h = e (m – a), bunda h – hissiyot, uning kuchi va sifati; e – dolzarb ehtiyoj kattaligi va o‘ziga xos xususiyati; m – dolzarb ehtiyojni qondirish uchun zarur ma’lumot; a – ayni paytda insonda mavjud bo‘lgan tegishli axborot.Ushbu formuladan kelib chiqadigan oqibatlar quyidagicha: agar insonda ehtiyojlar mavjud bo‘lmasa (e = 0), u holda hissiyotlarni ham sezmaydi (h = 0); ehtiyoj sezayotgan inson uni amalga oshirish uchun to‘la imkoniyatga ega bo‘lgan holatda ham, hissiyotlar yuzaga kelmaydi. Agar ehtiyojni qondirish ehtimolligining sub’ektiv baholanishi yuqori bo‘lsa, ijobiy hislar namoyon bo‘ladi. Salbiy hislar esa sub’ekt ehtiyojini qondirish imkoniyatini salbiy baholaganda yuzaga keladi.Miya po‘stlog‘i emotsional holatlarni boshqarishda o‘ta muhim o‘rin tutadi. I.p. pavlov tomonidan aynan, miya po‘stlog‘ining hissiyotlar kechishi va ifodalanishi, boshqarishi, tanada yuz beradigan barcha hodisalarni o‘z nazorati ostida ushlab turishi, po‘stloq osti markazlariga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatishi, ularni boshqarishi ko‘rsatib o‘tilgan. Yuqorida bayon etilganlarning tasdig‘i sifatida sub’ektiv kechinmalar va ularning tashqi ifodasi o‘rtasida keskin farqlar kuzatiladigan klinik holatlarni keltirish mumkin. Miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i shikastlangan bemorlarda istalgan seskantiruvchi muvofiq kelmaydigan tashqi ta’sirlanish: qattiq kulgi yoki shashqator ko‘z yoshlarga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin, kulib turib, bu bemorlar o‘zlarini qayg‘uli, yig‘lab turib esa, ba’zan xursandchilik sezadilar.Inson hissiyotli kechinmalarida ikkinchi signal tizimi katta ahamiyatga ega, chunki kechinmalar tashqi muhitning bevosita ta’sirlari bilan birgalikda so‘zlar, fikrlar orqali ham yuzaga kelishi mumkin. Xuddi shunday, o‘qib chiqilgan hikoya, 9 tomosha qilingan film mos bo‘lgan emotsional holatni yuzaga keltirishi mumkin. Hozirda ikkinchi signal tizimi intellektual, ahloqiy, estetik yuksak insoniy hissiyotlarning fiziologik asosi bo‘lib sanaladi.Xulosa o‘rnida hissiyotlarning tarkibiy qismlarini keltirib o‘tish zarur, bular: 1) sub’ektiv kechinma, 2) organizm reaksiyasi, 3) hissiyotlar bilan yuzaga kelgan va xayoldagi fikrlar yig‘indisi, 4) o‘ziga xos yuz ifodasi, 5) umumlashtirilgan hissiyotli reaksiyalar: salbiy hissiyotda atrofdagi voqealarga nisbatan munosabatingiz ham salbiy bo‘ladi, 6) ushbu hissiyot bilan assotsiatsiyalangan harakatlarga moyillik.Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, hozirgi vaqtgacha hissiyotlar tabiatiga nisbatan yagona nuqtai nazar mavjud emas. Hissiyotlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar hozirda ham o‘tkazilib kelinmoqda. Hozirda to‘plangan tajribaviy va nazariy material hissiyotlar tabiatining ikkilanganligidan dalolat beradi. Bir tomondan, hissiyotlar – turli psixik hodisalar, shuningdek, kognitiv jarayonlar, inson qadriyatlari tizimi tuzilmasining xususiyatlari va boshqalar kabi sub’ektiv omillar hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, hissiyotlar individning fiziologik xususiyatlari bilan belgilanadi. Hissiyotlar ma’lum seskantiruvchi ta’siri natijasida paydo bo‘ladi, bu esa inson moslashishi va hulq- atvorining boshqarish mexanizmlari ifodasining xuddi o‘zginasidir. Inson kayfiyati, affektlari, hislari va ehtiroslari yig‘indisi uning emotsional hayotini va emotsionallik kabi individual sifatni tashkil etadi. Emotsionallikni insonning hayotiga tegishli bo‘lgan turli xil sharoitlardan hissiyotli ta’sirlanishga moyillik, kayfiyatdan ehtirosgacha – kuchi va sifati turlicha bo‘lgan emotsiyalarni kechirish layoqati, shuningdek, emotsiyalar kuchining tafakkur va hulq-atvorga ta’siri sifatida ta’riflash mumkin.Shaxsning xususiyatlariga ta’rif berish ko‘p holatlarda ushbu odamning nimani yoqtirishini, nimadan nafratlanishini, mag‘rurlanishi, uyalishi, hasad qilishi va qayg‘urishi sababini aniqlashni bildiradi. Individ barqaror hislari predmeti, ularning jadalligi va xarakteri atrofdagilarga insonning emotsional olami, hislari va bu bilan, uning individualligini ochib beradi. S.l. rubinshteynning yozishicha, shaxsning xarakteri va aqliy qobiliyati, qiziqishlari va boshqa odamlarga munosabatlarining barcha o‘ziga xos xususiyatlari hissiyotlar va sezgilarning kamalak rangida namoyon bo‘ladi va aks etadi.Emotsionallik tug‘ma bo‘ladi, lekin affektlar, sezgilar hayot jarayonida rivojlanadi, bu esa insonning shaxs sifatida rivojlanishini bildiradi. Bunday rivojlanish inson emotsional sohasiga yangi ob’ektlarni kiritish, shaxs sezgilarini ongli irodaviy boshqarish va nazorat 10 qilish darajasining oshishi ahloqiy boshqarishga yuksak ahloqiy qadriyatlar (vijdon, mas’uliyatlilik, nomus va boshqalar) ning asta-sekin kiritilishi bilan bog‘liq.Inson emotsional hayotining rivojlanishida ma’lum bo‘lgan izchillik mavjud. Lekin bir davr sezgisidan keyingi davr sezgisiga o‘tish shaxsning har tomonlama rivojlanishi bilan bog‘liq. Hissiyotlar odam energiyasini to‘plovchi faoliyatga nisbatan kuchli rag‘bat bo‘lishi mumkin, asosiysi, ularni tegishli tarzda yo‘naltirishdir.Har bir inson uchun ijobiy emotsional ta’sirlanishlarni kuchaytirish va kengaytirish bilan bir vaqtda boshqa odamlar emotsional holatiga samarali ta’sir ko‘rsatish malakasiga ega bo‘lish juda muhimdir. Zararli emotsional ta’sirlanishlar ko‘p hollarda yuqori emotsional zo‘riqish vaziyatlarida, o‘ta toliqqan holatlarda, frustratsiya vaqtida, odamlar ta’sirchanligida, ishlar ko‘ngilgidek yurishmaganida, hayotiy muhim rejalar barbod bo‘lganida yuzaga kelishini bilish va yodda tutish lozim.Amaliy hayotda emotsiyalar sifatida, odatda, insonning turli-tuman javob reaksiyalari ehtirosning to‘lqinli portlashlaridan tortib, to kayfiyatning nozik tuslarini tushunamiz. Psixologiyada emotsiyalar deb kechinmalar shaklidagi inson hayotiy faoliyati uchun tashqi va ichki vaziyatlarni baholash va shaxsiy ahamiyatni aks ettiradigan psixik jarayonlarga aytiladi. Hissiyotlar – yorqin sub’ektiv tusga ega bo‘lgan iski va tashqi seskantiruvchilarning ta’siriga nisbatan inson va hayvonlar javob reaksiyalari. Bundan kelib chiqadiki, hissiyotlarning ahamiyatli belgisi ularning sub’ektivligidir. Hissiyotlar evolyusiyaning moslashuvchi «mahsuloti» sifatida, odatdagi vaziyatlarda organizm hulq-atvorining biologik jihatdan umumlashtirilgan usullari sifatida yuzaga kelganlar. Hissiyotlar ehtiyojlar bilan ularning qondirilishi yoki qondirilmasligi bilan bog‘liq. Hissiyotlar ikki valentli – ular yoki ijobiy, yoki salbiy bo‘ladi. Hissiyotlar – organizmning muhit bilan o‘zaro ta’sirining mutanosibligi darajasini bevosita baholash mexanizmi. Ehtiyojlar o‘rnidagi hissiyotlar harakatga yo‘naltiriladi. Ko‘plab hissiyotli ifodalarda boshlang‘ich hissiyotlarning to‘rt xili: shodlik (zavqlanish), qo‘rqinch, g‘azab va hayratlanish ajratiladi. Hislar – bu inson ongida uning yuksak ehtiyojlarining qondirilishi yoki qondirilmasligida paydo bo‘ladigan voqelikka nisbatan munosabatining aks etishi. 11 Hissiyot va tuyg‘ular o‘rtasida umumiylik ko‘p, lekin farqlar ham mavjuddir. Xuddi shunday, hissiyotlar – bu kengroq tushuncha, hislar emotsional kechinmalarning ifodalanishlaridan biri. Hissiyotlar – birlamchi, hislar esa – paydo bo‘lishi, kelib chiqishi jihatidan ikkilamchi. Hissiyotlar yo‘nalishli reaksiya xususiyatiga ega bo‘lgani uchun, ular ko‘pincha, noaniq va etarlicha anglanmagan bo‘ladilar, sezgilar esa, ko‘p hollarda aniq va jism bilan bog‘liq bo‘ladilar. Hissiyotlar biologik jarayonlar bilan, sezgilar esa – ijtimoiy soha bilan bog‘liq bo‘ladilar. Bundan tashqari, anglanmaydigan soha bilan bog‘langan, sezgilar esa ongimizda maksimal darajada namoyon bo‘lgandirlar. Inson sezgilari doimo tashqi ifodalarga ega bo‘ladilar, hissiyotlar esa ega bo‘lmaydilar. Va nihoyat, hissiyotlar ko‘proq vaziyatga bog‘liq va qisqa muddatli bo‘ladilar, sezgilar esa davomliroq va yorqin ifodalangan predmetli xarakterga ega. Ular odamning ma’lum ob’ektlarga nisbatan barqaror munosabatini aks ettiradilar. Sezgilar insonning madaniy-tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo‘lganlar va rivoj topganlar. Hissiyotlar va tuyg‘ular sezgi, idrok, tasavvur, inson bilishi va faoliyati tashqarida mavjud bo‘lmaydilar. Hissiyotlar va sezgilar ob’ekt va sub’ektning juda murakkab bo‘lgan o‘zaro munosabatlarida yuzaga kelib, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan jismlarning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladilar. Hissiyotlar va sezgilarning o‘ziga xosligi insonning ehtiyojlari, motivlari, intilishlari, tilaklari, iroda, xarakter xususiyatlari bilan belgilanadi. Hissiyotlar va sezgilar tabiatini tushunish ularni inson hayotiy faoliyatida ko‘rib chiqishni taqazo etadi. Emotsional holatlar paydo bo‘lishining asosini insonning ehtiyojlari va motivlari tashkil etadi. Ularni qondirish maqsadni ko‘zlash, hayotiy masalarni hal etishni taqazo etadi. Ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan, ko‘zlangan maqsadlarga erishish amalga oshiriladigan real hayotiy sharoitlar emotsional kechinmalarning turli tumanligiga sabab bo‘ladi. Hissiyotlar ko‘pchilik ko‘rsatkichlari, ya’ni, sifati (ijobiy va salbiy), jadalligi (kuchli va kuchsiz), davomiyligi (qisqa muddatli va barqaror), anglanganligi, chuqurligi, irsiy manbasi, murakkabligi, bajaradigan vazifalari, organizmga ko‘rasatadigan ta’siriga qarab farqlanadi.Hissiyotlar turlicha vazifalarni bajaradilar. Ularning boshqaruvchi, aks ettiruvchi, daraklovchi, undovchi (rag‘batlantiruvchi), mustahkamlovchi, o‘tkazuvchi, moslashuvchi, kommunikativ, hosil qiluvchi, ifodalovchi vazifalari shular jumlasidandir.Hissiyotlar va sezgilar organizm holati va 12 inson hulq-atvorini boshqarish vazifasini bajaradilar. Xuddi shuningdek, yaxshi so‘z jon ozig‘i deydilar. Bunda, avvalambor, muhim o‘rin tutgan insonning boshqa odamning emotsional holatiga verbal ta’siri ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Bunda hissiyotlar va sezgilarning boshqaruvchi vazifasi namoyon bo‘ladi. Aks ettiruvchi vazifasi voqealarning umumiy baholanishi ifodalandi, sezgilar butun organizmning qamrab olgani uchun, ular ta’sir ko‘rsatayotgan omillarning foydasi yoki zararini aniqlashga va zararli ta’sir aniqlangunicha ta’sirlanish imkonini beradi. Masalan, yo‘lni kesib o‘tayotgan odam undagi vaziyatga ko‘ra turli darajadagi qo‘rqinchni boshidan kechiradi. Bundan kelib chiqadiki, hissiyotlar va sezgilarning aks ettirish vazifasi insonga atrof-olamda to‘g‘ri yo‘nalish olish va jismlar, hodisalarni ularning istalganligi nuqtai nazaridan baholash imkonini yaratadi. Xabarlovchi vazifasi yuzaga keladigan kechinmalar insonga undagi ehtiyojlarni qondirish jarayonining kechishi, yo‘lida qanday to‘siqlarga uchrashi, birinchi navbatda nimalarga e’tibor qaratishi lozimligi va h.k.lar haqida xabar berishdan iborat. Hissiyotlar va sezgilarning baholovchi yoki aks ettiruvchi vazifasi bevosita undovchi vazifasi bilan bog‘liq. S.L. Rubinshteyn ko‘rsatib o‘tganidek, «... hissiyot o‘zida jismga yoki unga teskari yo‘naltirilgan ehtiros, tilak, intilishni mujassamlashtiradi». SHunday qilib, hissiyotlar va sezgilar yuzaga kelgan ehtiyojni qondirishga erishish yok inson oldida turgan vazifala hal etiladigan yo‘lni izlash yo‘nalishni aniqlashga yordam beradi.Mustahkamlovchi vazifa hissiyotlar va sezgilarning o‘qitishda bevosita ishtirok etishidan iborat. Kuchli emotsional ta’sirlanishga sabab bo‘ladigan ahamiyatga molik voqealar uzoq vaqt xotirada saqlanib qoladi. Hissiyotlar va sezgilarning o‘tkazuvchi vazifasi motivlar raqobatida, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi, buning natijasida kuchli ehtiyoj aniqlanadi. Xuddi shunday, inson uchun tabiiy bo‘lgan o‘zini muhofaza qilish instinkti va ma’lum etika me’yorlariga rioya qilish ijtimoiy ehtiyoji o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qarama-qarshiliklar o‘z mohiyatiga ko‘ra, qo‘rquv va mas’uliyat hissi o‘rtasidagi kurashda joriy etiladi. Moslashuvchi vazifasi hissiyotlar tufayli jonli mavjudotlar o‘zlari uchun dolzarb bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishda u yoki bu sharoitlarning ahamiyatliligini ko‘rsatishlaridan iborat. CH.Darvin fikriga ko‘ra, hissiyotlar moslashtiruvchi vosita sifatida yuzaga kelgan. O‘z vaqtida paydo bo‘lgan sezgi tufayli organizm atrof- muhitga samarali tarzda moslashib olish imkoniyatiga ega.SHuningdek, sezgilarning kommunikativ vazifasi ham mavjud. Mimika va pantomimika 13 harakatlari insonga o‘z kechinmalarini boshqalarga etkazib berishga, o‘zlarining atrof-olam jism va hodisalariga bo‘lgan munosabatlari haqida ma’lumot berish imkoniyatini tug‘diradilar. Mimika, tana holatlari, imo-ishoralar, ma’noli xo‘rsinishlar, tovush ohangining o‘zgarishi «insoniy hislar tili», hissiyotlardan xabar beruvchi vosita bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, sezgilarning barcha ifodalanishlarini ham oson aniqlab bo‘lmaydi. Dahshat (57%), so‘ngra nafrat (48%) va ajablanish (34%) kabi hislarni oson aniqlab olish mumkin. Kommunikativ vazifada atrofdagilarga ta’sir ko‘rsatish vazifasini ham ajratish mumkin.Hissiyotlarning umumlashtiruvchi vazifasi vaqt va fazoda bir-biriga yaqin bo‘lgan alohida voqea va dalillarni birlashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, hissiyotlar ekspressiv vazifani bajaradilar. Ko‘p hollarda ular periferik xususiyatga ega bo‘lgan organik o‘zgarishlar (qizarish, oqarish, nafasning tezlashishi, erakning tez-tez urishi va boshqalar) bilan birgalikda kechadi, ifodali harakatlar (mimika va pantomimikada, vokallashtirish)da ifodalanadi. Kundalik hayotda ifodali harakatlar orqali biz, odatda, atrofdagi odamlarning emotsional holati, kayfiyatidagi o‘zgarishlarni etarlicha aniq idrok qilamiz va baholaymiz.Hissiyotlar insonlar hayotida o‘ta muhim o‘rinni egallaydilar. Xuddi shunday, hozirgi kunda hissiyotlarning organizm hayotiy faoliyati xususiyatlari bilan aloqasini hech kim inkor etmaydi. Ma’lumki, hissiyotlar ta’sirida qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, ichki va tashqi sekretsiya bezlari va boshqa organlarining faoliyati o‘zgaradi. Kechinmalarning ortiqcha jadalligi va davomiyligi organizmda buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Hissiyotlar – bu juda murakkab psixik hodisalar. Ahamiyatga ega bo‘lgan hissiyotlarga quyidagi emotsional holatlar turlarini kiritish mumkin: hissiyot affektlari, kayfiyatlar, ehtiroslar, stresslar, frustratsiyalar, hissiyotlarning emotsional toni, emotsional munosabat. Affekt – sub’ekt uchun dolzarb bo‘lgan hayotiy sharoitlarining keskin va kutilmaganda o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda paydo bo‘ladigan va aniq ifodalangan harakatli visseral (ichki organik) namoyon bo‘lish birga kuzatiladigan kuchli va nisbatan qisqa muddatli emotsional holat. Affektiv holat ongli faoliyatning tormozlanganligi bilan ifodalanadi, sub’ekt hulq-atvorini ongli nazoratining izdan chiqishida namoyon bo‘ladi. Affekt real sharoitlarda 14 sub’ektning xavfli, ko‘p hollarda kutilmaganda paydo bo‘lgan vaziyatlardan mutanosib holda chiqib ketish yo‘lini topa olmaslik layoqatsizligida rivojlanadi. Affektga misol tariqasida kuchli g‘azab, achchig‘lanish, dahshat, shiddatli quvonch, chuqur qayg‘u, umidsizlik kabilarni keltirish mumkin. Affektning eng asosiy xususiyatlaridan biri ushbu emotsional ta’sirlanishning engib bo‘lmas darajada odamga qandaydir faoliyatning bajarish zaruriyatini bog‘lashdan iborat, lekin bunda odamda voqelik hissi yo‘qoladi.Emotsional holatning keyingi turi – bu emotsiyalarning o‘zi. Emotsiyalar affektlardan davomiyligi bilan farq qiladi. Ularning boshqa alohida qirrasi faqat joriy voqealarga emas, balki, taxminiy yoki yodga olinadiganlarga nisbatan ham ta’sirlanish hisoblanadi.Emotsiyalarning mohiyatini tushunish uchun tashqi muhitning jism va hodisalarining ko‘pchiligi his- tuyg‘u organlariga ta’sir ko‘rsatib, ularda murakkab, ko‘p qirrali emotsional hissiyotlar va sezgilar va bir vaqtning o‘zida ham zavqlanish, ham qoniqmaslikda ifodalanadi, sezgilarni keltirib chiqarishlari mumkin. Bundan tashqari, ko‘pchilik vaziyatlarda, bir tomondan, qandaydir zo‘riqish sezgilari, ikkinchi tomondan, hal etish, yoki engil tortish yuzaga keladi. Faoliyatning keskin damlarida, qaror qabul qilishning mas’uliyatli daqiqalarida qiyinchiliklarni bartarf etishda biz zo‘riqishni his etamiz. U yaqqol ko‘zga tashlanadigan faol xususiyatga ega bo‘lib, faoliyat ob’ektiga e’tiboning kuchayishi, aqliy va jsmoniy kuch to‘plash, harakatga chanqoqlik, bizni o‘rab oladigan alohida hayajon bilan birgalikda kechadi.Emotsional jarayonlarning boshqa xildagi iodalanishi qo‘zg‘alish va tinchlanish hisoblanadi. Qo‘zg‘algan emotsional holat, odatda, faol xususiyatga ega bo‘lib, faoliyat yoki unga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq. Tinchlanish faoliyatning pasayishi bilan bog‘liq bo‘lsada, undan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Harakat faolligiga ta’sir ko‘rsatishga qarab, emotsiyalar stenik va astenik turlarga bo‘linadi. Stenik emotsiyalar va sezgilar faol harakatga undaydi, inson kuchlarini to‘playdi. Xuddi shunday, quvonch va ilhomlanish hislari insonni energiyaviy faoliyatga rag‘batlantiradi. Astenik emotsiyalar insonni bo‘shashtiradi, faolligini pasaytiradi, faoliyatni to‘xtatadi.Kayfiyat – bu u yoki bu emotsiyalarning barqaror kechinmasi. Uzoq davom etuvchi, hulq-atvorni bezovchi emotsional holat. Uni individning shaxsiy tomonlarini, asosiy hayotiy hissiyotlarini, ishiga nisbatan 15 muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik, qulay yoki noqulay sharoit, odamlar munosabatlaridagi madaniyat darajasi, ichki holat kabilarni qamrab oluvchi ta’sirlar keltirib chiqaradi. Kayfiyatda hissiyotlar va sezgilarning rag‘batlantiruvchi vazifasi, ularning inson faoliyatiga ta’siri namoyon bo‘ladi. Kayfiyat ijobiy yoki salbiy, ma’lum jadallik, ifodalanish, zo‘riqish va barqarorlikka ega bo‘lishi mumkin.Emotsiyalar va sezgilar ta’siridagi psixik faollikning eng yuqori darajasi ko‘tarinkilik, eng quyisi – apatiya deb ataladi. Psixik faoliyatning salbiy ta’sirlar tomonidan sezilarsiz darajada o‘zgarishi izdan chiqish holatidir. Insonning emotsional barqarorligi turli emotsiogen ta’sirlarga nisbatan hulq-atvorining turg‘unligida ifodalanadi. Qiyinchiliklarga nisbatan barqarorlik, boshqa odamlar hulq-atvoriga nisbatan bardoshlilik tolerantlik ( lot. – bardosh) deb ataladi. Inson fikrlari va harakatlari yo‘nalishini belgilab beruvchi barqaror, chuqur va kuchli his ehtiros deb ataladi. Ehtiroslarning asosiy belgisi ularning amaliy natijaga ega bo‘lishi, irodaviy va emotsional holatlarning yagonaligidir. Ehtiros insonni hislar ob’ekti haqida astoydil o‘ylashga, ular asosidagi ehtiyojlarning qondirilishini to‘laqonli va yaqqol tasavvur etishga, bu qondirilish yo‘lida haqiqiy yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘siq va qiyinchiliklarni xayol qilish va har tomonlama o‘ylashga majbur qiladi. Ehtiroslar turg‘unligi, vaqt bo‘yicha insonga egalik qilish davomiyligi bilan xarakterlanadi. SHaxsning olamga nisbatan chuqur tanlangan munosabatining ifadalanishi sifatida ehtiroslar ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.Turli sezgilar (hidlar, ranglar, tovushlar va h.k.) biz uchun yoqimli, neytral yoki yoqimsiz bo‘ladi. Hissiy ton. Hissiyot ko‘pincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy jarayonlarning o‘ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo‘ladi. YOqimli suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko‘ngildagi mashg‘ulot, hushchaqchaq sayohat, og‘ir ish kabilar. Ko‘pincha emotsiyalar o‘zining ta’sirchanligi bilan bir- biridan ajralib turishiga qaramay, bunday sifatni hissiy holatlar stenik (yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, kuch degan ma’noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti-harakatlarga, mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quvvat, qanoat bag‘ishlaydi. Emotsional javob – jismli muhitdagi joriy o‘zgarishlarga nisbatan operativ emotsional ta’sirlanish. Go‘zal manzarani ko‘rib qoldingiz – emotsional javob yuzaga keldi. Bu javob insonning emotsional qo‘zg‘aluvchanligi, emotsional tonusi bilan belgilanadi. Emotsional javobning 16 turlaridan biri sintoniya – boshqa odamlar emotsional holatini birga qayg‘urish – insonningmuhim ijtimoiy sifati hisoblanadi. Nizoli asosidagi emotsional holatlarga stress, frustratsiya, affekt kiradi. 1.3 Inson va hayvonlardagi emotsiyalar Odam his-tuyg’ulari bilan hayvon hissiyotlari o’rtasida juda katta farq bo’ladi. Odamda juda ko’p miqdorda his-tuyg’ular borki, bunday hissiyotlar hayvonlarda uchramaydi. Shuning uchun ham odam ham xayvon uchun umumiy bo’lgan g’azablanish, qo’rqish, jinsiy hissiyot, qiziquvchanlik, xursandchilik, g’amginlik emotsiyalari hayvonlarda sifat jihatidan farq qiladi. Shu o’rinda S.Shexterning emosional faktorlarning paydo bo’lishi kognitiv-fiziologik konsepsiyasini keltirib o’tish joiz.Insoniy emotsiyalar "insoniylashtirilgan" ijtimoiy sharoit bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Emotsiyalarning "insoniylashuvi" shunday namoyon bo’ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabdir. Odamlar bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o’rtasida paydo bo’lgan munosabatlarning ko’pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo’lishiga olib keladi.Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko’ngillik bilan jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o’rgatdi. Odam o’z hissiyotlarini o’zi boshqaradi. Ba'zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida qarama-qarshi emotsiyalarni ifodalaydilar. Masalan, qayg’urish yoki qattiq og’riq paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy, o’ychan holga keltira oladilar. Lekin o’zining imo- ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o’zgarishlarni ushlab qolish juda qiyin bo’ladi. Odam xayajonlangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko’z yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o’zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. Ammo emotsiyalarni paydo qiluvchi narsalardan o’zini chalg’itishi mumkin. 17 Hissiy holatlarning ifodalanishi Hissiy holatlarning ifodalanishi birinchidan, ifodali harakatlar (yuz ifodasi, qo’l, oyoq harakatlari), ikkinchidan organizmdagi turli hodisalarni, ya'ni ichki a'zolar faoliyatining va holatining o’zgarishida, uchinchidan tabiatda, ya'ni organizm qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni, shuning bilan birga modda almashinuvida bo’ladigan o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi.His- tuyg’ularning tashqi ifodasiga yuz ifodasi, imo-ishora, vajohat va qaddu- qomatning o’zgarishi, ayiruv, tashqi chiqaruv bezlarining faoliyati (so’lak, ter ajralishi) va ayrim harakatlar xususiyatlaridagi o’zgarishlarni kiritish mumkin. Bunga nutqning faol o’zgarishlari, "ovoz mimikasi" va gaplar tarkibining sintaksis o’zgarishi, "tutilmasdan gapirish", yoki alo?ida "silliqlik" hamda "ifodalilik"ning yuzaga kelishi nihoyat hissiyot o’zining to’la qisman ifodasini topadigan xatti- harakatlarga taalluqlidir. Kishining emosional kechinmalari vaqtida nutqining tezligi o’zgaradi. Ko’pincha nutqning sintaksis tuzilishi buziladi, tezligi va ahamiyati o’zgaradi. O’tkazilgan tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, g’amginlik va ma'yuslik hislarini ifodalovchi kishining ovozi beixtiyor pasayib ketadi, so’zlashgan kishining tovushi ham bo’linib-bo’linib chiqadi . Tuygʻu yuqori intensivlik va yuqori gedonistik tarkibga ega boʻlgan har qanday ruhiy tajriba sifatida aniqlanadi. Hayvonlarda his-tuygʻularning mavjudligi va tabiati inson hissiyotlari bilan bogʻliq va bir xil mexanizmlardan kelib chiqadi, deb ishoniladi. Charlz Darvin ushbu mavzu boʻyicha yozgan birinchi olimlardan biri boʻlib, uning kuzatuv (va baʼzan anekdot) yondashuvi keyinchalik ishonchliroq, faraziy, ilmiy yondashuvga aylandi. Kognitiv moyillik va oʻrganilgan nochorlik modellari uchun testlar turli xil hayvonlar turlarida, jumladan, kalamushlar, itlar, mushuklar, rezus maymunlari, qoʻylar, tovuqlar, starlinglar, choʻchqalar va asalarilarda optimizm va pessimizm tuygʻularini koʻrsatdi. Yaak Panksepp hayvonlarning his-tuygʻularini oʻrganishda katta rol oʻynadi va oʻz tadqiqotlarini nevrologik jihatga asosladi. Ettita asosiy hissiy hissiyotlar qayd etilgan boʻlib, ular turli xil neyrodinamik limbik emotsional harakatlar tizimlari orqali aks ettirilgan, jumladan, qidiruv, qoʻrquv, gʻazab, shahvat, gʻamxoʻrlik, vahima va oʻyin. Bunday hissiy javoblarni miya stimulyatsiyasi va farmakologiya orqali samarali nazorat qilish mumkin.Tuygʻular turli xil yondashuvlar, jumladan, bixeviorizm, qiyosiy, 18 anekdot, ayniqsa Darvinning yondashuvi va bugungi kunda eng koʻp qoʻllaniladigan ilmiy yondashuv, jumladan, funktsional, mexanik, kognitiv moyillik testlari, oʻz-oʻzini davolash, shpindel neyronlari, vokalizatsiya va nevrologiya.Hayvonlardagi his-tuygʻular hali ham juda munozarali mavzu boʻlib qolsa-da, ular primatlar, kemiruvchilar, fillar, otlar, qushlar, itlar, mushuklar, asalarilar va qisqichbaqalarni oʻz ichiga olgan katta va kichik turlarning keng doirasida oʻrganilgan. "Tuygʻu" soʻzi 1579-yilga borib taqaladi, u fransuzcha „hayajonlantirish“ degan maʼnoni anglatuvchi émouvoir soʻzidan hosil boʻlgan. Biroq, bu soʻzning eng qadimgi oʻtmishdoshlari, ehtimol, tilning olis kelib chiqishiga borib taqaladi.Tuygʻular organizm uchun alohida ahamiyatga ega boʻlgan ichki yoki tashqi hodisalarga diskret va ketma-ket reaksiyalar sifatida tavsiflangan. Tuygʻular qisqa muddatli boʻlib, fiziologik, xulq-atvor va asab mexanizmlarini oʻz ichiga olishi mumkin boʻlgan muvofiqlashtirilgan javoblar toʻplamidan iborat. Hissiyotlar ham evolyutsiya natijasi sifatida tasvirlangan, chunki ular qadimgi odamlar duch keladigan qadimiy takrorlanadigan muammolarni hal qilishda yordam bergan.Oddiy va murakkab insoniy hissiyotlar Odamlar baʼzan „oddiy“ va „murakkab“ his-tuygʻularni ajratadilar. Oltita hissiyot oddiy (asosiy) deb tasniflandi: gʻazab, jirkanish, qoʻrquv, baxt, qaygʻu va ajablanish. Murakkab his-tuygʻularga nafrat, hasad va yoqtirish kiradi. Biroq, bunday usulda ajratish qiyin va hayvonlar koʻpincha hatto murakkab his- tuygʻularni ifodalaydi.Qiyosiy psixologiya va etologiya kabi hayvonot fanlari rivojlanishidan oldin hayvonlarning xulq-atvorini talqin qilish, Bixeviorizm deb nomlanuvchi minimalist yondashuvni qoʻllab-quvvatlagan. Ushbu yondashuv hayvonga xatti-harakatni tushuntirishi mumkin boʻlgan eng kam talabchanlikdan tashqari qobiliyatni berishni rad etadi; bundan kattaroq narsa asossiz antropomorfizm sifatida qaraladi. Bixevioristik yondashuv nima uchun hayvonlarning baʼzi xatti-harakatlarini tushuntirish uchun odamlar ongni va uning insonga oʻxshash barcha oqibatlarini postulatsiya qilishlari kerak, agar oddiy stimul reaksiya bir xil effektlarni yaratish uchun etarli tushuntirish boʻlsa?Baʼzi bixevioristlar, masalan, Jon B. Watson, ogohlantiruvchi-javob modellari hissiy deb taʼriflangan hayvonlarning xatti-harakati uchun etarli tushuntirish beradi va har 19 qanday xatti-harakat, qanchalik murakkab boʻlishidan qatʼi nazar, oddiy ogohlantiruvchi-javob birlashmasiga tushirilishi mumkinligini taʼkidlaydi[8]. Uotson psixologiyaning maqsadi „maʼlum bir stimulga qanday javob berishini bashorat qilish; yoki javob berilganda, qaysi vaziyat yoki ragʻbatlantirish javobni keltirib chiqarganligini koʻrsating“ deb yozgan.Ong va ongga oid falsafiy savollar tufayli koʻplab olimlar hayvonlar va inson tuygʻularini oʻrganishdan bosh tortadilar va buning oʻrniga nevrologiya orqali oʻlchanadigan miya funksiyalarini oʻrganadilar. Qiyosiy yondashuv 1903-yilda C. Lloyd Morgan[en] etologiyada qoʻllaniladigan Okkam ustarasining maxsus shakli boʻlgan Morganning Canonini nashr etdi. Darvinning yondashuvi Charlz Darvin dastlab Insonning kelib chiqishi va jinsiy tanlanish[en] " kitobiga his- tuygʻular haqidagi bobni kiritishni rejalashtirgan edi, lekin uning gʻoyalari rivojlanib borgan sari, ular Inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi „ kitobiga aylandi. Darvin his-tuygʻular moslashuvchan mexanizmlar boʻlib, kommunikativ va motivatsion funksiyalarni bajaradi va hissiy ifodani tushunish uchun foydali boʻlgan uchta tamoyilni shakllantirdi: Birinchidan, yaxshi odatlar printsipi Lamarkcha pozitsiyani egallab, foydali hissiy ifodalar avlodlarga oʻtishi haqida fikr yuritadi. Ikkinchidan, antiteza printsipi baʼzi hissiy iboralar faqat foydali ifodaga qarshi boʻlganligi sababli mavjud boʻlishini koʻrsatadi. Uchinchidan, hayajonlangan asab tizimining tanaga bevosita taʼsir qilish printsipi shuni koʻrsatadiki, hissiyotlarning namoyon boʻlishi asab energiyasi qandaydir chegarani kesib oʻtganda sodir boʻladi va uni boʻshatish kerak.Darvin hissiy ifodani ichki holatning tashqi aloqasi sifatida koʻrib chiqdi va bu iboraning shakli koʻpincha asl adaptiv foydalanishdan tashqariga chiqadi. Misol uchun, Darvin odamlar gʻazab bilan masxara qilganda tez-tez tishlarini koʻrsatishini taʼkidlaydi va bu inson ajdodlari tajovuzkor harakatlarda tishlarini ishlatganligini anglatadi. Darvinning 1872 nashr etilgan Inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi asarida koʻrsatilganidek, uy itining oddiy dumini chayqash koʻp maʼnolarni bildirish uchun juda koʻp qoʻllaniladi. Ularning his-tuygʻulari haqida aniq tasavvurga ega boʻlishini 20 taklif qiladi. Ular odamlarda kognitiv moyillik hissiy holatga qarab farqlanishini taʼkidladilar va buni hayvonlarning his-tuygʻularini oʻrganish uchun mumkin boʻlgan boshlangʻich nuqtasi sifatida taklif qilishdi. Ular tadqiqotchilar oʻrgatilgan hayvonlar uchun oʻziga xos maʼnoga ega boʻlgan boshqariladigan stimullardan oʻsha hayvonlarda oʻziga xos his-tuygʻularni uygʻotish va hayvonlarda qanday asosiy his-tuygʻularni boshdan kechirishini baholashlari mumkinligini taklif. Kognitiv notoʻgʻri fikrlash (xayolparastlik) — boshqa hayvonlar va vaziyatlar toʻgʻrisida mantiqqa zid ravishda xulosalar chiqarish mumkin boʻlgan mulohaza yuritish modeli. Odamlar kirishni idrok etish asosida oʻzlarining „sub’ektiv ijtimoiy haqiqatini“ yaratadilar[16]. Masalan, „ stakan yarmi boʻshmi yoki yarmi toʻlami?“, optimizm yoki pessimizm koʻrsatkichi sifatida ishlatiladi. Buni hayvonlarda sinab koʻrish uchun odam 20 Gts chastotali tovush kabi A qoʻzgʻatuvchisi ijobiy hodisadan oldin paydo boʻlishini oldindan bilishga oʻrgatiladi, masalan, hayvon tutqichni bosganda mazali taom beriladi. Xuddi shu jonzot10 Gts chastotali tovush kabi B qoʻzgʻatuvchisi salbiy hodisadan oldin kelishini oldindan bilishni oʻrganadi, masalan, hayvon tutqichni bosganda unga yoqimsiz ovqat beriladi. Keyin hayvon C oraliq stimulyatorini, masalan, 15 Gts tovushni oʻynatish va hayvonning ijobiy yoki salbiy mukofot bilan bogʻliq boʻlgan tutqichni bosish yoki bosmasligini kuzatish orqali sinovdan oʻtkaziladi, bu esa hayvonning yaxshi yoki yomon kayfiyatda ekanligini koʻrsatadi. Bunga, masalan, hayvon saqlanadigan binolarning turi taʼsir qilishi mumkin.Kognitiv notoʻgʻriliklar koʻplab turlarda, jumladan, kalamushlar, itlar, rezus maymunlari, qoʻylar, tovuqlar, starlinglar va asalarilarda topilgan. 21 II. Hissiy buzilishlar haqida psixologik tariflar 2.1 Emotsional buzilishlar. Emotsiyani amaliy jihatdan tadbiq etish. Hayvonlarning his-tuygʻularini boshdan kechirishi haqidagi dalil baʼzida ishonchli dalillar yoʻqligi sababli rad etiladi va hayvonlarning aqli gʻoyasiga ishonmaydiganlar koʻpincha antropomorfizm inson tafakkurida rol oʻynashini taʼkidlaydilar. Hayvonlarning his-tuygʻularini boshdan kechirish qobiliyatini inkor etganlar buni asosan his-tuygʻularning mavjudligini tasdiqlovchi tadqiqotlardagi nomuvofiqliklarni keltirib chiqaradilar. Xulq-atvor reaksiyalarini talqin qilishdan boshqa his-tuygʻularni yetkazish uchun hech qanday lingvistik vositalar mavjud boʻlmaganda, hayvonlarda his-tuygʻularni tasvirlashning murakkabligi asosan odamlarda olingan natijalarga tayanadigan sharhlovchi tajribalarga tayanadi. 22 Emotsional buzilishlar. Hissiyot patologiyasi ruhiyatning har xil buzilishlari orasida, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda psixologlar XXI asrni depressiya asri deb bong urishmoqda. Xo‘sh, depressiya o‘zi nima? Depressiya — bu hozirgi kunga va kelajakka ishonch- sizlik bilan qarash, doimo past kayfiyatda bo‘lish, horg‘inlik, biror faoliyatga intilmaslik va fikrlashning sustlashuvidir. Albatta, fikrlashning sustlashuvi og'ir depressiv holatlar uchun xosdir. Ko‘rib turganingizdek, depressiya inson uchun xos bo'lgan barcha ijobiy faoliyatni yo'qqa chiqaradi yoki susaytirib yuboradi. Bunda bemorlar atrofdagilarga befarq bo‘lib qoladilar, kamgap, ma’yus, ko‘pincha ko‘zyoshi qiladilar. Ularning ongi ma’yus, g‘amgin kechinmalarga to‘lib ketadi. Hozirgi, o'tgan zamon va kelajak ularga qayg‘uli bo‘lib tuyuladi. Ular olamga go‘yo qora ko‘zoynak taqqan holda qaraydilar. Og‘ir kechuvchi kasalliklarda bemorlar uzoq vaqt davom etadigan tushkunlikka tushib, ovqat yeyishdan bosh tortishadi, o‘z joniga(ayniqsa, o‘smirlar orasida) suiqasd qilishga urinadilar. Ba’zan o‘z joniga qasd qilish uchun arzimagan sabab turtki bo‘ladi. Masalan, ota-onasi uning xohlagan kiyim-kechagini sotib olib bermasa yoki diskotekaga ruxsat bermasa, sevgan kishisi bilan uchrashgani qo‘ymasa va hokazo. Umuman olganda, o‘smirni qattiq nazoratga olish og'ir oqibat- larga olib kelishi mumkin. Ota-ona, ayniqsa, 14—17yoshdagi farzandlari bilan ehtiyotkorlik bilan muloqotda bo‘lishi, nazoratni tergovga aylantirib yubormasliklari kerak. Rossiyada o'smirlar orasida bo‘lib o‘tgan bir-ikkita o‘z joniga qasd qilishlarning sababini keltirib o‘tamiz. Barcha yoshlarning sevimli estrada qo‘shiqchilari Viktor Soy, Igor Sorin hayotdan ko‘z yumganlaridan keyin Rossiya yoshlari orasida o‘z joniga qasd qilish juda ko‘p kuzatilgan. Ular, ayniqsa, 15—17 yoshli o‘smirlar edi. Igor Sorin o‘zi yashaydigan uyning 6- qavatidan sakrab o‘ladi. Biroz vaqt o‘tgach, 15 yoshga hali to‘lmagan qiz dugonasi bilan birga 9- qavatning tomiga chiqib, ikkalasi ham yerga sakrashadi va jon berishadi. Ularning yon daftarlarida shunday misralar bitilgan edi. «Igor! Bizga sensiz hayotning ne keragi bor. Biz ham sening ortingdan, sening bag'ringga, yulduzlarga ravona bo‘lamiz! Bizni kechiringlar». Nima uchun o‘z joniga qasd qilishadi? Buning psixologik mexanizmlari nimalardan iborat? Olz joniga qasd qilishni 3 turga bo‘lish mumkin: haqiqiy, yashirin va tantanavor. Haqiqiy suiqasd hech qachon to‘satdan bo‘lmaydi. Unga doimo past kayfiyat, depressiya hamroh bo‘ladi. Bunday shaxslar 23 tez-tez hayotning mantig‘iga murojaat qilib turishadi. O'smirlar suiqasdning bu turiga javobsiz sevgidan, yorining bevafoligidan murojaat qilishsa, qariyalar farzandlaridan keskin xafa bo'lgan paytlarida o‘limning ushbu turini tanlashadi. Odam o‘zining muammolariga boshqalarning e’tiborini qaratmoqchi bo'lsa, o‘z joniga qasd qilishning yashirin turini tanlaydi. Bunday odamlar ba’zan o‘z joniga qasd qilajagini eng yaqin odamlariga aytib ham yurishadi. Lekin bunga e’tibor berilmaydi yoki kulib javob berishadi. Suiqasdning bu turi, ko‘pincha, iqtisodiy qiynalgan odamlar orasida uchraydi. Tantanavor tarzda hayotdan ko‘z yumuvchilar o‘smirlar orasida ko‘p uchraydi. Bunga misol, yuqorida keltirganimizdek, sevimli qo‘shiqchisi o‘lganidan keyin o‘z joniga qasd qilgan qizlardir. Keltirgan misollarimizning barchasi, eng awalo, hissiy qo‘zg‘aluvchanlik darajasiga tegishlidir. Bu daraja individual ravishda xilma- xil bo‘ladi. Depressiya, ko‘pincha, nevrasteniya va psixoasteniyalarga hamroh bo'ladi. Og‘ir darajada ifodalangan depressiyalar shizofreniya kasalida uchraydi. Depressiya holatlari bosh miyaning qon-tomir kasalliklarida, toksik ensefalopatiyalarda, uzoq davom etuvchi anemiyada va qiyin tuzaluvchi somatik kasalliklarda ham uchraydi. Kayfiyatning turli xil buzilishlaridan bo'lmish eyforiya va disforiya ham keng tarqalgan simptomlardir. Eyforiya — bu ko‘tarinki, quvonchli kayfiyat bo‘lib, patologik belgi hisoblanadi. Ularga atrofdagi barcha narsalar quvonchli, jozibali bo‘lib ko‘rinadi. Ular o‘zlarini dunyoda eng baxtiyor kishidek his qilishadi (bunga hech qanday asos bo‘lmasa-da). Disforiya esa ortiqcha jizzakilik, o‘z-o‘zidan va atrofdagilardan xafa bo‘lish, arzimagan narsaga asabiylashaverish bilan ifodalanadi. Bunga badqovoqlik, yoqtirmaslik va badjahllik qo'shilishi ham mumkin. Disforiya epilepsiyada ko‘p uchraydi. Ba’zi bir ruhiy xastaliklarda hissiy ambivalentlik kuzatiladi: bemorlarda bir vaqtning o‘zida bir-biriga qarama-qarshi, aql bovar qilmaydigan tuyg‘ular paydo bo‘ladi. Onasini juda ham sevgan o‘smir bola, unga ko‘p mehribonlik va g‘amxo‘rlik qila turib, begonalar oldida o‘z mushtiparini qattiq haqorat qilishi yoki aybini aytib, ustidan xaxolab kulishi mumkin. Shuni e’tiborga olish kerakki, ambivalentlikning ayrim xususiyatlari soppa-sog‘ odamlarda ham uchrab turadi. Chunonchi, bemor durust kayfiyatda bo'la turib, arzimagan narsadan jirkanadi. Ba’zan his-tuyg‘ularning nomunosib ko‘rinishlari ham uchrab turadi. Masalan, shizofreniyaga chalingan bir bemor yerda yotgan papiros qoldig‘ini ko‘rib qolib, yig‘lab yuborgan va shunday degan: 24 «Bechoraginam, yolg‘izginam, bir o‘zing yotibsan-a, hech kim senga qaramaydi ham, hech kim senga achinmaydi ham, yur ketdik». Voqelikka shaxsiy munosabatning ichki kechinmalar shaklida aks etishi hissiyot va emotsiyani yuzaga keltiradi. Tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo‘ladigan histuyg‘ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb tarif berish mumkin. Masalan, yuzlarning ta’bassumlanishi, rangi o‘zgarishi, kulgu, yig‘i, g‘amginlik, ikkilanish, sarosimalik va boshqalar emotsiyaning ifodasidir. Shaxsiy munosabat shiddatliligi tashqi ta’sirning kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Sport faoliyati kuchli va yorqin emotsional kechinmalar bilan ajralib turadi. Sportni his-tuyg‘ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Sport kuchli his- tuyg‘ularga boyligi, ularning emotsional jozibadorligi uning insonlarga ijobiy ta’sir etishining muhim shartidir. Ammo sportdagi emotsional kechinmalar boshqa his-tuyg‘ular kabi astenik va stenik bo‘lishi hamda insonnin xatti-harakatlariga ham ijobiy ham salbiy ta’sir etishi mumkin. Sport faoliyatida namoyon bo‘ladigan his-tuyg‘ular orasida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:Mashg‘ulotlar jarayonida organizmada yuz beruvchi o‘zgarishlar bilan bog‘liqemotsional kechinmalar. Mashg‘ulotalr jarayoni uchun xos va asosiy jihatlaridan biri bo‘lmish mushaklarning kuchli faolligi me’yorida kechsa, unga doimo o‘ziga xos ko‘tarinki kayfiyat hamroh bo‘ladi, shuningdek bunday holatlarda sportchida jo‘shqinlik, hayotdan xushnudlik kayfiyati ustuvor bo‘ladi.Texnik jihatdan o‘ta murakkab, qiyin va xavfli jismoniy mashqlarni yuqori darajadagi mukammalligi bilan bog‘liq emotsional kechinmalar. Ushbu his- tuyg‘ular organzimning umumiy ish qobilyati yuqori darajada ekanligini ifodalab, mazkur harakatni bajarishda erishilgan yutuqdan lazzatlanish va bu orqali sportchi ongida o‘z shaxsining boshqalardan ustun ekanligini his etish tuyg‘ularini aks ettiradi.Aksincha mashg‘ulotlarda kuzatiladigan jarohat olish, qiyin mashqlarni bajarish paytida sodir bo‘ladigan omadsizliklar, albatta, sportchilarda astenik emotsiyalarni keltirib chiqaradi: masalan, o‘ziga ishonchsizlik, qo‘rquv, tormozlanish va h. Xavfli jismoniy mashqlarni bajarish chog‘ida sportchilar his etadigan stenik his-tuyg‘ularga asosan sport harakatlarini qiyin sharoitlarda bajarishdan paydo bo‘ladigan qo‘rquv hissini yengish asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.Musobaqada kurashlarining borishi bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional 25 kechinmalar. Ushbu his-tuyg‘ular nihoyatda kuchli hayajonli tarzda kechib, unda sportchilarning g‘alaba qozonishga yoki eng yuqori sport natijalarini ko‘rsatishda yo‘naltirilgan ulkan intilishlari, xatti-harakatlari ifodalanadi. Ushbu emotsional histuyg‘ular o‘z sur’ati bilan odamning oddiy kundalik hayotida kechiriladigan histuyg‘ulardan ancha balandroq va kuchliroq ta’sirga ega.Estetik hissiyotlar. Aksariyat hollarda estetik his-tuyg‘ular jismoniy mashqlarni mukammal bajarishni ifodalovchi harakatlar ritmini, ularning shakl go‘zalliklarini va boshqa tomonlarini idrok etish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu tuyg‘ular gimnastika, konkida figurali uchish va shu kabi boshqa sport turlarida yuzaga keladi. Sport mashg‘ulotlari yoki musobaqalari bo‘lib o‘tayotgan tashqi shart-sharoitlarni idrok etish tufayli tug‘iladigan his-tuyg‘ular ham katta estetik ahamiyatga molikdir. Agar sport musobaqalarining tashqi jihatlari u qadar e’tiborga molik bo‘lmasa, tashkiliy jihatdan ko‘tarinki ruh, tantanavorlik sezilmasa, bu sportchida astenik emotsional kechinmalar yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.Musobaqada startoldidan sportchilarning quyidagi uch xil emotsional holati ajratiladi:Jangovor tayyorlik holati (ko‘tarinki ruh) musobaqada optimal darajadagi nerv va emotsional qo‘zg‘alish hamda harakatlarni yuqori darajada bajarish bilan xarakterlanadi. Sportchi kuch, energiya va faollikni oshishini his qiladi, unda o‘ziga xos ilxom paydo bo‘ladi. U mavaffaqiyatga ishonadi, sabrsizlik bilan startni kutadi, kuchi boricha harakat qilishni va natijaga erishish uchun oxirigacha kurashishni maqsad qiladi. Unda idrok, ayniqsa maxsus idrok (“raqibni his qilish”, “maydonni his qilish”) o‘tkirlashgan, diqqat oldinda turgan musobaqaga konsentratsiyalashgan, tafakkur jarayoni tez bo‘lib, kritik va unumliligi bilan xarakterlanadi. Sportchi salbiy omillarga yuqori darajada chidamli bo‘ladi (murabbiy tanqidi, hakamning xatolari, tomoshabinlarning salbiy reaksiyasi, raqiblarning ta’siri). Startga astoydil va tartibli tayyorlanadi, bellashuv vaqtida nimani hisobga olish kerak va foydalanish kerak hammasini yaxshi eslaydi. Ushbu holat sportchining bellashuvda muvaffaqiyatga erishishi uchun juda ijobiy hisoblanadi.Startoldi lixoradka yuqori darajada muvaffaqiyatga istagida namoyobo‘ladi. Bunda kuchli emotsional qo‘zg‘alish; hissiyotlarning beqarorligi, ularning biri umuman teskari bo‘lgan ikkinchisi bilan tez o‘rin almashishi, oqibatda xulq-atvorda o‘zgarishlar, murabbiyga nisbatan o‘jarlik, qo‘pollik kelib chiqishi; xotira, diqqatning susayishi tufayli sportchilar e’tiborini kerakli bo‘lgan jihatga qaratmasdan, tez chalg‘iydi; 26 idrok va tasavvur tez buziladi, tafakkurning mantiqiyligi pasayadi. Bunday sportchining tashqi ko‘rinishi uning kuchli bezovtalanayotganligini tez bildiradi: oyoq va qo‘llari sovuq va qaltiraydi, yuzi oqarib terlaydi. Sportchida hovliqish, shoshilish, odatiy ta’sirlarga nomuvofiq munosabat bildirish namoyon bo‘ladi. Harakatlar koordinatsiyasi buziladi, bo‘shashish qobiliyati pasayadi.Startoldi lixoradka holatida sportchi o‘z imkoniyatlarini ortiqcha baholaydi, raqib imkoniyatlarini esa yetarlicha baholamaydi, ya’ni unda o‘ziga ishonch namoyon bo‘ladi. Qo‘rquv holati namoyon bo‘lishi ham kuzatiladi.Startoldi lixoradkaning ushbu belgilarida fiziologik o‘zgarishlar bo‘ladi. Sportchining ishtahasi yo‘qoladi; tomir urishi, nafas olishi, qon bosimi yuqori va beqaror; og‘iz qurishi, oshqozon buzilishi kuzatiladi.Ta’sirchan tipli sportchilar uchun startoldi lixoradka holatiga o‘tish chegarasi tormozli tipga nisbatan sezilarli yuqori. Tormozli tip uchun lixoradka holatiga yaqin bo‘lgan darajadagi ta’sir, ta’sirchan tip uchun odatiy startoldi holat bo‘lishi mumkin. Shunga asosan, start oldidan emotsional ta’sirlanish darajasini baholashda sportchining individual xususiyatlarini hisobga olish lozim.Startoldi apatiya ko‘pincha sportchining uzoq emotsional qo‘zg‘alishi tormozlanishga ko‘chadi. Apatiya sportchining ortiqcha mashq qilishidan hamda uning uchun faoliyat qiziqarli emasligidan paydo bo‘lishi mumkin. Apatiyada umumiy susayish, uyqusizlik, harakatlar tezligi pasayishi va koordinatsiyasi yomonlashishi, diqqat va idrok jarayoni, irodaning zaiflashishi; o‘z kuchiga ishonchsizlik, raqiblar oldida qo‘rquv, to‘siqlarga chidamlilikning pasayishi, idrok, xotiraning kuchsizlanishi, start oldidan o‘zini jamlab ololmaslik, tomir urishining pasayishi va bir maromda emasligi kabi holatlar kuzatiladi.Ko‘p kunlik musobaqalarda startoldi holat bundan oldingi bellashuvning muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Muvaffaqiyatsiz natijadan keyin yo ortiqcha qo‘zg‘alish yoki apatiya kuzatiladi. Muvaffaqiyatli bellashuvdan keyin jangovor tayyorlikning optimal holati belgilanadi.Ctartoldi holatlarida adrenalin va noradrenalin garmonlari o‘rtasidagi o‘zaro nisbat o‘zgaradi. Jangovor tayyorlik holatida noradrenalin tarkibi adrenalin tarkibidan ustunlik qiladi, apatiya holatida esa noradrenalin tarkibi adrenalin tarkibidan pasayadi. Musobaqalarda muvaffaqiyatli natijalarning eng katta foizi jangovor tayyorlik holatida kuzatiladi.Startoldi emotsional holatning nomuvofiqligi sportchi musobaqa natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Eng ahamiyatli musobaqalarda yuqori natija ko‘rsatuvchi sportchilarda 27 yuqori emotsional barqarorlik namoyon bo‘ladi. Sportchilarni musobaqaga emotsional tayyorlash muhim bo‘lib, bu jarayon sportchilarning emotsional holatlarini diagnostika qilishni talab qiladi.Emotsional holatlarini diagnostika qilish emotsional, fiziologik va xulqiy jihatlarining o‘zaro bog‘liqligi asosida o‘rganiladi. Sport faoliyatida emotsional reaksiya hamda mashg‘ulot va musobaqa faoliyatining samaradorligining o‘zaro aloqadorligini o‘rganish muhim hisoblanadi.Emotsiyalarning paydo bo‘lishi fiziologik parametrlar o‘zgarishi bilan bog‘liligi tadqiotchilarning ushbu ob’ektiv ko‘rsatgichalarga tayanishiga asos bo‘ladi. Vegetativ ko‘rsatgichlardan yurak urishi tezligi, arterial bosim, teri elektrik faolligi kabilar keng qo‘llaniladi.O.V.Ovchinnikova va N.I.Naenko emotsional bosimni aniqlash uchun qo‘l barmoqlari terisining temperaturasidan foydalangan. Emotsional qo‘zg‘alishning ko‘rsatgichi sifatida tremor, kinematometriya (harakatlar amplitudasini qayd etish), refleksometriya (oddiy va murakkab sensomotor reaksiyalar vaqtini o‘lchash), harakatlanuvchi ob’ektga reaksiya (RDO) va boshqa ko‘rsatgichlar olimlar tomonidan tavsiya etilgan.Yuz ifodalari bo‘yicha emotsiyalarni diagnostika qilishning elektromiografik usuli ishlab chiqilgan. P.Ekman va U.Frizen FACS (Facial Action Coding System) -“yuz mushaklari faolligini kodlash tizimi” metodini ishlab chiqqan. Metodika yuz mushaklaridagi faollikka qarab emotsiyalarni aniqlashga asoslanadi. Emotsiyalarni diagnostika qilishda nutq analizidan foydalaniladi. Bunday usulda nutqning turli parametrlari katta amaliy ahamiyatga ega. V.I.Galunova, V.X.Manerova laboratoriyada shu kabi usullarni yaratgan bo‘lib, shunday xususiyatlari ajratiladi: belgilangan vaqtda nutq asosiy ohangi tezligi va o‘rtacha tezligi, asosiy ohang tezligi o‘zgarishining intervali kabi ko‘rsatgichlar. Bu ko‘rsatgichlar nutq so‘zlovchining emotsional qo‘zg‘alishi darajasini aniqlash imkonini beradi. 28 XULOSA His-tuyg`ularning kеchishi o`z rivоjlanishiga ega bo`lgan, jоriy va o`zgarib turadigan psiхik jarayondir.His-tuyg`uni bоshdan kеchirishning turli shakllari bоr: bular emоtsiya, kayfiyat, affеkt, kuchli hayajоnlanish, strеss, ehtirоs, tоr ma’nоdagi his-tuyg`ular shaхsning emоtsiоnal sоhasini tashkil etadiki, ular kishi хulq atvоrini tartibga sоlib turadi, bilishning jоnli manbai, оdamlar o`rtasidagi murakkab va ko`p qirrali munоsabatlarining ifоdasi bo`lib, hisоblanadi.His- tuyg`ular shaхs ehtiyojlariga javоb bеradigan narsalarni aniqlab оlishga yordam bеradi., faоliyatga undaydi. Ilmiy kashfiyot qilingan paytdagi quvоnchli kеchinmalar оlimning izlanuvchanlik faоliyatni rag`batlantiradi.Kishi uchun sub’еktiv hisоblangan his-tuyg`ular uning ehtiyojlari qоndirilishi jarayoni qanday kеchayotganining bеlgisi sifatida namоyon bo`ladi.Emоtsiоnal hоlatlarning rеgulyativ (tartibga sоlib turuvchi) funktsiyasi ularning eng muhim bеlgisi hisоblanadi. Kishida paydо bo`ladigan kеchinmalar unga ehtiyojlarining qоndirilish jarayoni qay tarzda bоrayotgani, to`siqlar, nimalarni o`zgartirish zarurligi haqida aхbоrоt bеruvchi signallar rоlini bajaradi. Ehtiyojlarning qоndirilishi yoki qоndirilmasligi kishida turli ko`rinishda bo`lgan, o`ziga хоs kеchinmalarni: emоtsiyalarni, kayfiyatni, affеktlarni (hissiy bo`rоnlarni), kuchli hayajоnlanish (hissiy pоrtlash)hоlatlarini va хususan his-tuyg`ular (tоr ma’nоdagi so`z bilan aytganda)ni hоsil qiladi. (tоr ma’nоdagi his-tuyg`ular ehtirоslar, muhabbat va bоshqalar). Emоtsiyalar. “Emоtsiya» so`zini o`zbеk tiliga aniq tarjima qilinganda u ruhiy hayajоnlanish, ruhiy harakatlanish dеgan ma’nоni anglatadi. Hissiyot dеb, masalan,kishining musiqaviy asarga nisbatan o`rnashib qоlgan хususiyati sifatidagi muhabbat tuyg`usining o`zini emas, balki kоntsеrt paytida yaхshi musiqiy asarni eshitayotib, bоshidan kеchirgan lazzatlanish, zavqlanish hоlatiga aytiladi Bir хil hоlatdagi emоtsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Ular хatti-harakatlarga, fikr mulоhazalar bildirishga turtki bеradigan kuch bo`lib chiqadi, kuch-g`ayratlarni оshirib yubоradi va stеnik dеb ataladi, agar susaytirsa, astеnik dеb aytiladi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Ўсмирларда психологик ҳимоя механизмларининг намоён бўлишининг ўзига хослиги. Psixologiya ilmiy jurnali. 2021 yil, 4 son 103-112 b. 2. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Экстремал вазиятларда копинг хул-атвор ва стратегиялар намоён бўлишининг ижтимоий психологик хусусиятлари. Psixologiya ilmiy jurnali. 2021 yil, 3 son 98-106 b. 3. Olimov L.Ya., M.B.Rasulova. O‘smir shaxsi shakllanishida ahloqiy normalarning ijtimoiypsixologik ahamiyati. Science and education. Scientific journal. Volume 3, issue 3. March 2022 675-683 p. 4. Olimov L.Ya., Bahronova M.O‘.O‘smirlar ma’naviyatini shakllantirishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Science and education. Scientific journal. Volume 3, issue 3. March 2022 407-413 p. 5. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Психологические механизмы девиантного поведения. Психология XXI века. Ярославль., 2020. –С. 125-127. 6. Olimov L.Ya., Nazarov A.M.. Xulqi o`gishgan bolalar psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. “Tafakkur avlodi” nashriyoti. Buxoro. 2020. -B. 490. 7. Olimov L.Ya., Maxmudova Z.M.. Psixodiagnostika va eksperimentalpsixologiya. o`quv qo`llanma. O‘quv qo‘llanma. “Turon zamin ziyo” nashriyoti. T. 2020. -B. 820. 8. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. O`smirlarda ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya mexanizmlarini shakllantirish. Monografiya. “Buxoro viloyat bosmaxonasi MChJ” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 160. 9. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. Psychodiagnostics. O‘quv qo‘llanma. “Turon zamin ziyo” nashriyoti. Toshkent 2014. -B. 298. 10. Olimov L.Ya. Psixodiagnostika va psixometrika asoslari. Darslik. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 747. 11. Olimov L.Ya. Umumiy psixodiagnostika. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2020. - B. 1103. 12. Олимов Л.Я. Социально-психологический подход кисследованию конфликтов. Вестник интегративной психологии.(журнал для психологов). 30 2019 год, Выпуск 19. 379-381 ст. 31 SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI PSIXOLOGIYA YONALISHI 209-guruh talabasi Baxodirova Manzuraning "Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish" mavzusidagi kurs ishiga T A Q R I Z __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar: ________________________ Nabiyeva Mexribon 32

Emotsiya va uning tabiatini o‘rganish MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………...…................................3 I. Emotsiya va uning tabiatini o’rganish.......... ..................4 1.1 Emotsiyalar haqida umumiy tushuncha…………………..……...……….....…..4-7 1.2. Emotsiyaga oid nazariyalar…………..…...............................................8-18 1.3 Inson va hayvonlardagi emotsiyalar .............................................19-23 II. Hissiy buzilishlar haqida psixologik tariflar .........................................24 2.1 Emotsional buzilishlar. Emotsiyani amaliy jihatdan tadbiq etish.24-31 XULOSA ……………………………………………………………………..............................32-33 ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………………………………………..33-34 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz mustaqil bo’lgandan keyin chet mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. O’zbekistonga kelayotgan turistlar, ishbilarmonlar, olimlar, biznesmenlar soni tobora ko’paymoqda. Ular orasida samimiy va garaz niyatlilari ham uchrab turadi. Ularni ajratib olish, asl niyatlaridan boxabar bo’lish uchun verbal va noverbal muloqot sirlaridan boxabar bo’lishni taqozo qiladi. Ushbu kurs ishim mavzusining muhimligi ana shu dolzarb muammoga qaratilganligidir. Olamda so’zsiz muloqot bo’yicha yangi mutaxassislar paydo bo’lishdi. Bu mutaxassislar qush va parandalarni kuzatib, ma’lumot yig’uvchi ornitologlar kabi, atrofdagi odamlarni kuzatib ular tomonidan berilayotgan turli belgilarni tahlil etib ma’lumotlar to’pladilar. So’zsiz muloqot mutaxassisi insonlarni har qanday sharoitda, turli vaziyatlarda kuzatish mumkin. Eng muhimi odamlar uchun bir-birlari bilan muloqatda bo’lish imkoniyati bo’lsa bas. Chunki kuzatish predmeti bo’lib odamlarning xatti-harakatlari xizmat qiladi. Bunday kuzatishlar mutaxassis uchun atrofdagilarni yaxshiroq tushunish, o’z- o’zini chuqurroq anglash va olingan ma’lumotlar asosida atrofdagilar bilan bo’layotgan munosabatlarni samarali bo’lishini ta’minlaydi. Ajablanarlisi shuki, inson yer yuzida bir million yildan ortik xayot kechirishiga qaramay, faqat o’tgan asrning 60-yillardagina so’zsiz muloqot muammosiga e’tiborini qaratdi va uning yo’llarini o’rgana boshladi. Insonlar so’zsiz muloqot to’g’risida, ya’ni gavdaning xatti-xarakatlari va yuz ifodalari to’g’risida birinchi kitob nashr etilgandan so’ng xabar topdi. 1970 yili Djulius Fostning ilk asari nashr etildi. Bu olim o’z kitobida bixeviorist yo’nalishidagi olimlarning so’zsiz muloqot yuzasidan olib borgan ishlariga yakun yasadi. Lekin shunga qaramay minglab odamlar yuz ifodasining tili mavjudligi va uning har bir inson xayotida katta rol o’ynashiga qaramay, bugungi kunda bu to’grisida yetarli ma’lumotga ega emasliklarini tan oldilar. Kinesika fan sifatida XX-asrning 2- yarmida vujudga keldi. Lekin odamlarni ushbu xususiyatlarini o’rganish va aniqlashga bo’lgan qiziqishi bir necha ming yillar avval paydo bo’lgan bo’lsada hozirgi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q. Bunga sabab insoniyatni o’zligini anglashga va o’zaro muloqot jarayonida suhbatdoshning ruhiy xolatini, ichki kechinmalarini, fikr va niyatlarini bilishga qiziqishdir. 2

Kurs ishining Maqsadi: Emotsiya tushunchalari haqida malumotlarga bo’lish va ularni o’rganib tahlil qilish. Kurs ishining Vazifasi: Emotsiyalar bo’yicha bilim va ko’nikmalarimizni mustahkamlash. Kurs ishining obyekti: O‘quvchi, talabalarda emotsional holatlarni o‘rganish. Kurs ishining Predmeti : Emotsiya Kurs ishining tuzilishi . Mundarija, kirish, 2 bob , 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.Ishning umumiy hajmi __27_ betdan iborat I.BOB.EMOTSIYA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 1.1 Emotsiya haqida tushuncha. Xissiy xolatlarning nerv-fiziologik asoslari. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo. Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham 3

yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi. Hissiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi; v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo. Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq 4

bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi Hissiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Emotsiya – shaxsning voqelikka o‘z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi Hissiyotlar o‘zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg‘usini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo‘ladi. Hissiyot odamda sodir bo‘layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo‘lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo‘zg‘ovchilardan aniq bo‘lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo‘shilib ketadi va paydo bo‘lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada ta’ssurot uyg‘otib, biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma’lum qo‘zg‘atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo‘ladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi.Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po‘sti qismining faoliyati bilan bog‘liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po‘stining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog‘liqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog‘liqdir. CHunonchi, odam qattiq uyalgan paytida 5

O'xshashlar

FUNKSIONAL TENGLAMA VA TENGSIZLIKLARNI O‘RGANISH METODIKASI
LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O‘RGANISH
O‘zbek xalq ertaklarining adabiyot darsliklaridagi o‘rni va ularni o‘rganish tamoyillari
SPORTGA OID TERMINLARNI QIYOSIY O‘RGANISH (KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI MATERIALLARI)
ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI